Pan Dzhons, vlasnik khutora «Dіdіvshhina», pozachinjav na nіch kurniki, ta buv zanadto na pіdpitkakh, shhob ne zabuti takozh zakriti і dіrki, kudoju vilazili kuri. Krug svіtla, jakijj kidala lіkhtarnja pana Dzhonsa, tancjuvav z kіncja v kіnec', koli vіn pokhitujuchis' prokhodiv podvіr'jam. Khvicnuvshi raz — drugijj, vіn skinuv chereviki bіlja zadn'ogo vkhodu, khil'nuv ostannju skljanku piva z bochki, shho stojala v posudnіjj і poprjamuvav u lіzhko, zvіdki vzhe rozdavalos' smachne khropіnnja panі Dzhons.

Jak tіl'ki svіtlo u spal'nі pogaslo, po vs'omu obіjjstju pochalasja metushnja ta lopotіnnja. Shhe v den' rozіjjshlasja chutka pro te, shho staromu Markovі, premіjjovanomu knurovі seredn'oї bіloї porodi, ostann'oї nochі prisnivsja divnijj son, ta shho vіn bazhaє rozpovіsti pro n'ogo іnshim tvarinam. Usі domovilis' zіbratisja v velikіjj klunі, jak tіl'ki pan Dzhons zovsіm znikne z obrіju. Starogo Marka (tak jjogo zavzhdi vsі nazivali, khoch na vistavcі vistupav vіn pіd іmenem «Krasa Vіlіngdonu») tak gliboko povazhali na khutorі, shho kozhna tvarina rado pogodilasja vtratiti godinu snu, abi tіl'ki pochuti jjogo slova.

V odnomu kіncі velikoї klunі, nіbi na pіdvishhenomu pomostі, lezhav uzhe majjor. Vіn vigіdno roztashuvavsja na pіdstelenіjj solomі, pіd lіkhtarneju, shho zvisala zі svoloka. Bulo jjomu dvanadcjat' rokіv і za ostannіjj chas vіn duzhe potovshhav, ta vse zh buv shhe svineju velichn'oї postavi, z rozumnim ta dobrozichlivim vigljadom, ne zvazhajuchi na te, shho jjomu nіkoli ne spiljuvali іklіv. Davnen'ko vzhe tvarini pochali pribuvati і rozsadzhuvatis', kozhna na svіjj sposіb. Spershu prijjshlo troє sobak: Murko, Lis'ko, Brovko, potіm svinі, shho posіdali pered samim pomostom. Kuri pozasіdali na pіdvіkonnjakh, golubi purkhnuli azh na krokvi, korovi ta vіvcі poljagali za svin'mi і pochali remiґati. Gnіdko ta Konjushina, dvoє robochikh konejj, uvіjjshli razom, stupajuchi duzhe pomalu і stavljachi shirokі volokhatі kopita nezvichajjno oberezhno, shhob ne nastupiti na jakus' malu tvarinku, mozhe prikhovanu v solomі. Konjushina bula gladka materins'kogo vigljadu kobila, shho vіkom nablizhalasja vzhe do serednіkh lіt; pіslja chetvertogo loshati vzhe ne povernuvsja їjj її strunkijj stan. Bokser buv khudobina veletens'ka, majjzhe vіsіmnadcjat' p'jadejj zavvishki, a siloju dorіvnjuvav dvom zvichajjnim konjam. Bіla smuga, shho prikrashuvala, nadavala jjomu dosit' tupogo vigljadu; ta jj u dіjjsnostі vtoropnіst' jjogo bula daleko ne nadzvichajjna, za te jjogo zagal'no povazhali za stіjjkіst' kharakteru і neobmezhnu pracezdatnіst'. Za kіn'mi prijjshla bіla koza Dereza іz oslom Benіjamіnom. Benіjamіn buv najjstarshoju tvarinoju na khutorі, z najjgіrshim vіd usіkh nastroєm. Vіn zrіdka vіdzivavsja, khіba tіl'ki na te, shhob visloviti jakes' cinіchne zavvzhennja; tak, napriklad, chasto kazav, shho dіjjsno Gospod' dav jjomu khvіst na te, shhob vіdganjatisja vіd mukh, ale shho vіn bi buv bіl'sh radijj, koli b mіg obіjjtis' bez khvosta і bez mukh. Єdinijj z usіkh tvarin na khutorі, vіn nіkoli ne smіjavsja. Koli zh jjogo pitali chomu ce tak, vіn, zvichajjno, vіdpovіdav, shho ne bachit' nіchogo takogo z chogo mozhna bulo b smіjatis'. A v tіm vіn buv shhiro vіddanijj Bokserovі, khoch do c'ogo javno ne priznavavsja. Voni, zvichajjno, provodili nedіl'nі dnі udvokh na malomu vigonі za sadkom, de skubli travicju pobіch sebe, zavzhdi movchki.

Obidva konі tіl'ki shho poljagali, jak u klunju vvіjjshov cherіdkoju vivodok kachat — sirіt, shho vtratili matіr; voni stikha pіkali і perekochuvalisja to sjudi, to tudi, shukajuchi za mіscem de b їkh nіkhto ne rozdushiv.

Konjushina tak poklala svoju veliku nogu, shho zbuduvala nenache mur dovkola nikh. Kachata ukublilisja za cієju okhoronoju і shvidko pozasinali. V ostannju khvilinu uvіjjshla, drіbcjujuchi manіzhno, zі shmatkom cukru v zubakh Marіchka, durnen'ka garna kobila bіloї masti, shho tjagala bіdku pana Dzhonsa. Vona zajjnjala mіsce v perednіkh rjadakh, ta pochala koketlivo pomakhuvati bіloju grivoju, spodіvajuchis' pritjagti uvagu do chervonikh strіchok, zapletenikh u neї. Ostann'oju z usіkh prijjshla kіshka; vona stala rozdivljatisja, jak zvichajjno, za najjteplіshim kutkom і nakіnec' vmostilasja pomіzh Boksera і Konjushinu.

Tam vona і promurkotіla vdovoleno cіlu Markovu promovu, ne slukhajuchi anі slova z togo, shho vіn kazav.

Usі tvarini buli vzhe prisutnі; brakuvalo tіl'ki Mojjseja, priruchenogo kruka, shho spav na zherdcі za zadnіm vkhodom. Koli Marko pobachiv, shho vsі vzhe vigіdno roztashuvalisja і napruzheno chekali, vіdkashel'nuv ta pochav:

«Tovarishі, vi chuli vzhe pro divnijj son, shho prisnivsja menі cієї nochі. Ta do snu povernusja zgodom. Spochatku khochu razkazati pro shhos' іnshe. Ne dumaju, tovarishі, shhob menі dovelosja probuti mіzh vami shhe bagato mіsjacіv, і tomu vvazhaju za obov'jazok peredati vam pered smertju tu mudrіst', shho її zdobuv. Zhittja moє bulo dovge, mav ja bagato vіl'nogo chasu dlja mіrkuvan', koli lezhav samotnіjj u khlіvі і na moju dumku mozhu skazati, shho rozumіju prirodu zhittja na cіjj zemlі ne gіrshe, jak khoch jaka tvarina, shho zhive zaraz. Os' pro shho khotіlos' bi vam rozkazati.

Otzhe, tovarishі, jaka priroda c'ogo nashogo zhittja? Gljan'mo jjomu vvіchі. Zhittja nashe nuzhdenne, povne vis lazhnogo trudu ta korotke. Prikhodimo na svіt; pashі, shho nam dajut', vistachaє jakraz na te, shhob dukh nash ne pokinuv tіla, a tikh zpomіzh nas, khto pracezdatnijj, primushujut' pracjuvati do ostann'ogo atomu nashikh sil. Jak tіl'ki nashіjj pridatnostі prikhodit' kіnec', nas negajjno z ogidlivoju zhorstokіstju zakoljujut'. Nemaє v Anglії tvarini, jaka znala b shho take shhastja, abo dozvіllja, koli їjj minuv rіk vіd narodzhennja. Nemaє v Anglії tvarini, shho bula b vіl'na. Zhittja tvarini — nestatok і nevolja. Os' jaka chista pravda.

Ta chi ce prosto chastina prirodn'ogo porjadku? Chi vono tomu tak, shho nasha kraїna taka bіdna і ne mozhe zabezpechiti pristojjnogo zhittja tim, khto v nіjj zhive? Nі, tovarishі, u tisjachu razіv nі! Zemlja anglіjjs'ka rodjucha, a pіdsonnja lagіdne; vona spromozhna zapevniti dostatnє prokharchuvannja kudi bіl'shіjj kіl'kostі tvarin jak cі, shho zaraz na nіjj prozhivajut'. Os' cejj nash khutіr mіg bi sam utrimuvati desjatok konejj, dvadcjat' korіv, sotnі ovec' — usі voni mogli b zhiti v dostatkovі ta z gіdnіstju, shho majjzhe perekhodit' mezhі nashoї teperіshn'oї ujavi. Chomu zh todі zhivemo dalі u cikh nuzhdennikh umovakh? Tomu, shho majjzhe cіlіst' viroblenikh nashoju praceju vartostejj kradut' u nas ljuds'kі іstoti. Os' de, tovarishі, vіdpovіd' na vsі nashі problemi. Mozhna vmіstiti їkh v odnomu slovі — Ljudina. Ljudina ce nash odinokijj, spravzhnіjj vorog. Usun'te ljudinu zі sceni і todі vi nazavzhdi vikorіnili prichinu golodu і perevtomi.

Ljudina — odinoke stvorіnnja, shho spozhivaє, ne virobljajuchi. Vona ne daє moloka, ne nese jaєc', vona zaslaba na te, shhob tjagti plugi, vona ne vmіє bіgti dosit' shvidko, shhob khapati krіlikіv. A prote vona panuє nad tvarinami. Vona siluє їkh pracjuvati, vona vіddaє їm neobkhіdnijj mіnіmum, shho ne daє їm zaginuti golodnoju smertju, a reshtu zakhovuє dlja sebe. Nash trud obrobljaє zemlju, cherez nash gnіjj vona staє rodjucha, ta vsezhtaki nemaє nіkogo takogo pomіzh nas, khto buv bi vlasnikom chogonebud' krіm svoєї vlasnoї shkuri. Korovi, shho vas bachu pered soboju, skіl'ki tisjach galonіv moloka dali vi za ostannіjj rіk? A shho stalosja z cim molokom, shho povinno bulo goduvati vashі krіpkі teljata? Kozhna najjmensha kraplja jjogo potekla u gorljanku nashikh vorogіv. A vi, kuri, skіl'ki nanesli jaєc' za ostannіjj rіk? A skіl'ki vi visidіli kurchat іz cikh jaєc'? Usja reshta pіshla na rinok, shhob prinesti groshі Dzhonsovі ta jjogo najjmitam. A ti, Konjushino, skazhi, de tі chotiri loshata, shho їkh porodila, shho povinnі buli b buti tobі pіdporoju ta vіdradoju na staromu vіku? Kozhne prodali, jak tіl'ki jjomu spovnivsja rіk — nіodnogo z nikh ne pobachili bіl'she. Shho ti dіstala kolinebud' v nagorodu za tvoї chotiri pologi ta uves' tvіjj trud na nivakh, krіm skupo vіdmіrjanoї pashі ta stojanki?

Ta navіt' v c'omu nuzhdennomu zhittju, shho jjogo vedemo, ne dovodit'sja osjagnuti prirodn'ogo trivannja. Shho do mene, ja ne narіkaju, buvshi odnim іz shhaslivikh. Menі bіl'she jak dvanadcjat' rokіv; ja bat'ko ponad chotir'okhsot dіtejj. Take prirodnє zhittja svinі. Ta nema tvarini, shhob їjj naprikіncі vdalos' uniknuti zhorstokogo nozha. Ne mine rіk і kozhen іz vas, kabani — godovancі, shho sidite peredo mnoju, vіddast', kuvіknuvshi v ostannє, svoє zhittja na kolodі. Usіkh nas chekaє ce strakhіttja — korіv, svinejj, kurejj, ovec', usіkh. Navіt' dolja konejj і sobak ne lіpsha za nashu. V tojj samijj den', koli tvoї velikі m'jazi vtratjat' silu, Dzhons prodast' tebe, Gnіdku, konorіzovі, shho pererіzhe tobі gorljanku і vivarit' іz tebe stravu dlja khortіv. A sobakam, koli voni stajut' starі vzhe і bezzubі, Dzhons priv'jazuє ceglu do shiї і topit' їkh u najjblizhchomu stavku.

Chi ne staє todі prozorim, mov krishtal', shho zlo u nashomu zhittі pokhodit' vіd tiranstva ljuds'kikh іstot? Pozbud'mosja tіl'ki Ljudini, і vitvіr nashoї pracі stane nashoju vlasnіstju. Majjzhe za den' mogli b mi stati bagatimi ta vіl'nimi. Shho nam dlja c'ogo robiti? Numo, trudіmosja den' і nіch, dusheju jj tіlom, nad povalennjam ljuds'kogo rodu! Os' mіjj zaklik vam, tovarishі: bunt! Ne znaju koli cejj bunt prijjde, ce mozhe statisja za tizhden' abo jj za sotnju rokіv, ale znaju, tak pevno, jak bachu ocju solomu v sebe pіd nogami, shho ranіshe chi pіznіshe spravedlivіst' peremozhe. Khajj na protjazі korotkogo chasu, shho ostavsja vam dlja zhittja, pogljad vash bude sprjamovanijj na cju khvilinu. Ta persh za vse, perekazhіt' cejj mіjj zaklik tim, khto pribude pіslja vas, shhob prijjdeshnі pokolіnnja veli borot'bu azh do kіncevoї peremogi.

Pam'jatajjte, tovarishі, khajj vasha rіshuchіst' bude nepokhitna. Nіjake mіrkuvannja ne smіє zvesti vas na manіvcі. Ne slukhajjte nіkoli, koli vam kazatimut', shho v ljudini і tvarini spіl'nі Іnteresi, shho dobrobut odnogo іz nikh, ce dobrobut drugogo. Ce vse brekhnі. Ljudina ne sluzhit' іnteresam zhodnogo stvorіnnja krіm sebe. A mіzh nami tovarishі, khajj bude povna єdnіst', povna druzhnіst' v borot'bі. Usі ljudi — vorogi. Usі tvarini — tovarishі.»

V cejj ment schinilasja zhakhliva bucha. Pіdchas promovi Marka chotiri velikі shhurі vipovzli іz nіr і posіdali na zadkakh, prislukhajuchis' do neї. Naraz sobaki pomіtili їkh, і tіl'ki shvidkijj plig u nori vrjatuvav shhuram zhittja. Marko pіdnіs raticju, vtikhomirjujuchi zbori.

«Tovarishі, — skazav vіn, — tut vinikla sprava, shho її treba bulo virіshiti. Chi dikі stvorіnnja, takі jak shhurі і krіliki, — nashі druzі, chi nashі vorogi? Pіddajjmo ce pіd golosuvannja. Ja stavlju zboram zapit: chi shhurі druzі?»

Golosuvannja vіdbulos' negajjno і Znachna bіl'shіst' pogodilas' na te, shho shhurі druzі. Znajjshlisja tіl'ki chotiri іnodumcі: troє sobak ta kіshka, shho, jak potіm vijasnilos', golosuvala na obokh bokakh. Marko prodovzhuvav:

«Nebagato menі ostaєt'sja skazati. Ja tіl'ki povtorjuju: pam'jatajjte zavzhdi prr obov'jazok buti vorogom do ljudini і vsіkh її oblud. Use, shho khodit' na dvokh nogakh — vorog. Use, shho khodit' na chotir'okh nogakh, abo krilate — drug. Pam'jatajjte takozh, shho v borot'bі z ljudinoju nam ne mozhna stati podіbnimi do neї. Navіt' koli peremozhete її, ne perejjmajjte її khib. Zhodna tvarina ne povinna zhiti v budinkovі, nі spati v lіzhku, nі nositi odezhі, nі piti alkogolju, nі kuriti tjutjunu, nі dotorkatisja do groshejj, nі zajjmatisja torgovleju. Usі ljuds'kі zvichki lukavі. Ta persh za vse zhodna tvarina ne povinna znushhatisja z vlasnogo plemeni. Slabі jj sil'nі, jj prostі, usі mi brattja. Zhodna tvarina ne povinna vbivati drugoї tvarini. Usі tvarini rіvnі.

A teper, tovarishі, khochu rozkazati vam pro mіjj son z ostann'oї nochі. Ce buv son pro te, jak vigljadatime zemlja, koli ljudina shhezne іz neї. Ta vіn nagadav menі pro shhos' davno vzhe zabute. Pered bagat'ma rokami, koli ja buv shhe malim pіdsvinkom, moja mati chasto spіvala razom іz іnshimi l'okhami odnієї davn'oї pіsnі, shho z neї voni znali tіl'ki melodіju ta tri pershі slova. Ja znav melodіju, buvshi ditinoju, ta vona davno vzhe vijjshla menі z pam'jati. Ale v ostannju nіch vona povernulasja u snі do mene. Shho bіl'she, povernulisja jj slova pіsnі — slova, shho їkh, ja peven, spіvali tvarini davn'ogo minulogo і shho pro nikh zaginula pam'jat' vіd pokolіn'. Khochu vam, tovarishі, zaraz zaspіvati cієї pіsnі. Ja starijj, mіjj golos khriplijj, ale koli ja navchu vas melodії, vi zmozhete її spіvati lіpshe pro sebe. Pіsnja zvet'sja «Zvіrі Anglії».

Starijj Marko vіdkashel'nuv і pochav spіvati. Jak vіn sam buv zgadav, golos v n'ogo buv khriplijj, ta spіvav vіn dosit' dobre, a melodіja bula zvorushliva, shhos' ne to «Klemintajjn» ne to «Lja Kukaracha». Slova zvuchali:

Zvіrі Anglії, zvіrі Valії,
Zvіrі vsіkh pіdson', kraїn,
Pro majjbutnіjj vіk shhaslivijj
Slukhajjte moїkh novin.

Vreshtі den' takijj nastane:
Ljuds'kijj shhezne zhivoїd,
Anglії polja vrozhajjnі
Znatimut' lish zvіrіv slіd.

Shheznut' kіl'cja z nashikh nіzdrіv,
Zbruja shhezne z nashikh plіch,
Vshhent porzhavіjut' ostrogi,
Ne ljashhatime bіl'sh bich.

Vsі bagactva neujavnі:
Lan jachmenju, sad vishen',
Konjushina і pshenicja
Stanut' nashimi v cejj den'.

Zajasnіjut' nivi Anglії,
Zbіl'shit'sja prozorіst' vod,
Vіtri lagіdno povіjut'
V den' najjbіl'shoї z svobod.

Khoch pomremo, zaki zіjjde,
Den' cejj — vsіkh zmagan' meta;
Z trudu konejj, kurok, gusok
Vstane volja nam svjata.

Spіv cієї pіsnі kinuv tvarin u stan dikogo zbudzhennja. Zaki shhe Marko dіjjshov do kіncja, voni pochali spіvati її pro sebe. Navіt' najjtupіshі zpomіzh nikh skhopili melodіju і dejakі slova, a jakshho mova pro rozumnikh, takikh jak svinі jj sobaki, to na protjazі dekіl'kokh khvilin voni vzhe vmіli cіlu pіsnju napam'jat'. A todі, pіslja nebagat'okh vstupnikh prob, uves' khutіr zalunav «Zvіrjami Anglії» v mogutn'omu unіsonі: korovi revli pіsnju, sobaki skavuchali її, vіvcі blejali її, konі іrzhali її, kachki krjakali її.

Voni buli tak zakhoplenі, shho prospіvali її p'jat' raz pіd rjad і Mabut' prodovzhuvali b spіv usju nіch, koli b їm ne perervali.

Na neshhastja, gamіr zbudiv pana Dzhonsa. Vіn skochiv z lіzhka, perekonanijj, shho na podvіr'ja prokralasja lisicja; vkhopiv rushnicju, shho zavzhdi stojala v kutku jjogo spal'nі, ta pustiv u temrjavu nabіjj shrotu chislo 6. Shrotovini zarilisja v stіnі klunі і zbori pospіshno rozіjjshlisja. Kozhen utіk na svoє mіsce spochinku. Pticі skochili na sіdala, tvarini poljagali na solomu і uves' khutіr umit' potonuv u glibokіm snі.

Minulo tri dnі; starijj Marko pomer spokіjjno u snі. Tіlo jjogo pokhovali krajj sadu.

Ce trapilos' na pochatku bereznja. U najjblizhchі tri mіsjacі mіzh tvarinami na khutorі zhvavo rozvivalas' taєmna dіjal'nіst'. Promova Marka vіdkrila bіl'sh vtoropnim іz nikh zovsіm novijj pogljad na zhittja. Voni ne znali koli spalakhne bunt, shho jjogo vіshhuvav Marko; ne bulo zhodnoї pіdstavi pripuskati, shho ce stanet'sja shhe za їkhn'ogo zhittja; odne voni bachili jasno: їkhnіjj obov'jazok buv gotuvatisja do n'ogo. Zavdannja vchiti ta organіzovuvati іnshikh pripalo zovsіm prirodn'o svinjam, shho na zagal'nijj pogljad buli najjrozumnіshі z tvarin. Mіzh svin'mi vіdznachalisja dva molodі knurі na іm'ja Bіlan ta Napoleon, їkh p. Dzhons goduvav na prodazh. Napoleon buv velikijj, dosit' ljutijj na vigljad bakshers'kijj knur, odinokijj baksherec' na khutorі; ne duzhe to govіrlivijj, zate (taka jjshla pro n'ogo slava) duzhe rіshuchijj. Bіlan buv svinja zhvavіsha za Napoleona, povorotnіshijj v rozmovі ta bіl'sh vinakhіdlivijj, khoch na zagal'nu dumku mensh glibokoї vdachі. Usі іnshі svinі na khutorі buli kabani — godovancі. Najjbіl'sh vіdomijj mіzh nimi buv malijj tovstijj kaban na іm'ja Kvіkun; buv vіn krugloshhokijj і klіpav shhoraz ochima; rukhi v n'ogo buli metkі, golos-pronizlivijj. Vіn buv bliskuchijj promovec'. Koli jjomu dovodilos' obgovorjuvati jaku nelegku temu, vіn mav zvichku perepliguvati z boku na bіk ta vertіti khvostikom: ce vigljadalo jakos' duzhe perekonlivo. Dekhto kazav, shho Kvіkun spromozhnijj chorne obernuti v bіle.

Utr'okh voni rozrobili Markove vchennja jj zamіnili jjogo u zavershenu sistemu dumki pіd nazvoju tvarinіzmu. Dekіl'ka vechorіv na tizhden', koli p. Dzhons uzhe spav, voni sklikali taєmnі zbori v klunі ta vikladali іnshim osnovi tvarinіzmu. Spochatku dovodilos' pereborjuvati bagato bezgluzdja ta bajjduzhosti. Dejakі tvarini bazіkali pro obov'jazok buti vіddanimi Dzhonsovі, shho pro n'ogo voni zgaduvali jak pro «pana»; іnshі robili takі ditjachі zavvazhennja jak, napriklad: «p. Dzhons nas goduє. Jakbi vіn vіdіjjshov, — mi b pomerli z golodu». Shhe іnshі stavili takі zapiti: «navіshho turbuvatis', shho bude pіslja nashoї smerti?», abo «jakshho otojj Bunt і tak musit' prijjti, to jaka todі rіzhnicja, chi pracjuvati nad jjogo zdіjjsnennjam, chi nі?» Svinjam nasilu vdavalos' perekonati їkh, shho cі pogljadi superechat' osnovam tvarinіzmu. Najjdurnіshі zapiti z usіkh stavila bіla kobila Marіchka. Pershijj zapit, shho jjogo vona postavila Bіlanovі zvuchav: «Chi bude dalі cukor pіslja Buntu?»

«Nі, — skazav Bіlan tverdo. Na c'omu khutorі ne maєmo zasobіv dlja cukrovogo virobnictva. Krіm c'ogo, cukor dlja tebe zajjvijj. Matimem doskhochu vіvsa ta sіna».

«A chi dozvoljat' menі nositi strіchki u grivі? — pitala Marіchka.

«Tovarishko, — skazav Bіlan, — ocі strіchki, shho do nikh ti tak privikla, — tavro nevolі. Chi ne mozhesh zrozumіti, shho svoboda varta bіl'she nіzh strіchki?»

Marіchka pogodilas', ta ne vigljadala na duzhe perekonanu.

Shhe vazhchu borot'bu dovelosja svinjam zvesti z brekhnjami, shho їkh poshirjuvav osvoєnijj kruk Mojjsejj. Mojjsejj, osoblivijj pestun p. Dzhonsa, buv shpik і naklepnik, ale jj rozumnijj promovec'. Vіn zapevnjav, shho znaє pro іsnuvannja taєmnichoї kraїni, jaku zvut' Smoktuncevoju Goroju і kudi prostujut' usі tvarini pіslja smerti. Za slovami Mojjseja vona lezhala des' vgorі u nebі u nevelikіjj vіdstanі vіd khmar, ale poza nimi. Na Smoktuncevіjj Gorі sіm dnіv u tizhnі nedіlja, konjushina roste kruglijj rіk, a cukor ta makukha zrіjut' na zhivoplotі. Tvarini nenavidіli Mojjseja za te, shho bajjdikuvav і rozkazuvav nebilicі; prote dejakі zpomіzh nikh vіrili u Smoktuncevu Goru і svinjam dovodilos' zavzjato sperechatisja, shhob perekonati їkh, shho take mіsce zovsіm ne іsnuє.

Najjvіrnіshimi їkhnіmi uchnjami buli dva їzdzhalі konі, Gnіdko ta Konjushina. Obom їm nadzvichajjno vazhko prikhodilos' vidumati shhos' samostіjjne, zate prijjnjavshi svinejj sobі za uchitelіv, voni sprijjmali vse shho tі їm govorili і prostimi slovami perekazuvali ce іnshim tvarinam. Voni buli nevіdmіnno prisutnі na taєmnikh zborakh u klunі і veli pered u spіvі «Zvіrіv Anglії», shho zavzhdi kіnchav zbori.

Ta stalos' tak, shho Bunt zaversheno znachno ranіsh ta z menshim zusilljam, nіzh khtonebud' peredbachav. U minulі roki p. Dzhons, khoch і tverdoї ruki pan, buv zdіbnijj farmer, ale v ostannіjj chas prijjshli na n'ogo likhі dnі. Duzhe pіdkosila jjogo vtrata groshejj u naslіdok jakogos' pozvu і vіn pochav piti nad mіru. Buvalo, neraz cіlimi dnjami, prostjagnuvshis' u fotelі, vіn chitav chasopisi, popivav sobі ta prinagіdno goduvav Mojjseja shkіrkami vіd khlіba, rozmochenimi v pivі. Najjmiti jjogo buli lіnivі ta nechesnі, polja zarosli bur'janom, na budinkakh zdalosja b vіdnoviti pokrіvlju, zhivoploti rosli zapushhenі, a tvarinam ne dostavalo pashі.

Nadіjjshov cherven'. Trava vzhe tіl'ki — tіl'ki chekala kosovicі. Za den' do Іvana Kupala, bulo ce v subotu, p. Dzhons podavsja u Vіlіngdon і tak upivsja pіd Chervonim Levom, shho povernuv azh u nedіlju v poluden'. Najjmiti vidoїli korіv urancі ta pіshli poljuvati na krіlikіv, ne podbavshi nagoduvati tvarin. P. Dzhons povernuvsja dodomu і zrazu lіg spati na kanapі u vіtal'nі, zakrivshi lice «Novinami Svіtu»; tim-to, koli povechorіlo, tvarini vse shhe buli nenagodovanі. Nareshtі, їm terpec' uvіrvavsja, kotras' іz korіv vilamala rogom dverі vіd komori, a todі kozhne sobі pochalo brati pashu іz zasіkіv. Jakraz u cju khvilinu p. Dzhons prosnuvsja. Vmit' opinivsja vіn razom іz svoїmi chotir'ma najjmitami u komorі. V rukakh u nikh buli batogi, voni shmagali nimi kudi popalo. Ta viterpіti ce znushhannja bulo vzhe ponad silu golodnikh tvarin. Khoch pered tim mіzh nimi ne bulo nіjakoї zmovi, voni, jak odin, kinulis' na svoїkh muchitelіv. Dzhons ta jjogo najjmiti naraz pobachli, shho їkh z usіkh bokіv bucajut' ta khvicajut'. Voni zovsіm vtratili panuvannja nad polozhennjam. Dosі nіkoli ne dovodilos' їm pomіchati takoї povedіnki mіzh tvarinami; tomu cejj raptovijj zriv sered іstot, shho їkh voni zvikli lupcjuvati ta muchiti doskhochu, spovniv їkh majjzhe bozhevіl'nogo pereljaku! Cherez dekіl'ka khvilin voni pokinuli sprobi boronitis' і nakivali p'jatami. A za mit' usі p'jat' tіkali shhosili po dorozі, shho vela do bitogo shljakhu. Tvarini peremozhno gnalis' za nimi.

Panі Dzhons vizirnula krіz' vіkno spal'nі, pobachila shho dієt'sja, zhburnula naspіkh trokhi majjna u podorozhnju torbu ta visliznula іz khutora krіz' іnshijj vikhіd. Mojjsejj skochiv іz zherdki ta, golosno krjachuchi, purkhnuv za neju. Timchasom tvarini prognali Dzhonsa ta jjogo najjmitіv azh na shljakh, і z grjukom zakrili za nimi p'jatizasuvnі vorota. І tak, zaki tvarini vstigli dobre spokhvatitis', bunt buv uzhe uspіshno zavershenijj: prognali Dzhonsa, a khutіr «Dіdіvshhina» buv їkhnіjj.

Cherez dekіl'ka pershikh khvilin tvarini ledve mogli povіriti v svoju shhaslivu dolju. Pershim їkh vchinkom bulo promchatis' jurboju dovkola khutora; voni nemov khotіli upevnitis', shho zhodna ljuds'ka іstota ne khovalasja bіl'she v jjogo mezhakh. Pіslja togo voni pognalis' nazad do budinkіv, shhob vimesti ostannіjj slіd nenavisnogo dzhonsovogo panuvannja. Siloju rozbili dverі do vozіvnі, shho nakhodilas' na kіncі staєn'. і Vudila, kіl'cja, lancjugi na sobak, zhorstokі nozhі shho nimi p. і Dzhons zvik vikholoshhuvati pіdsvinkіv ta jagnjat: use ce tvaіrini pozhburljali v krinicju. Gnuzdechki, nedouzdki, naochniki, prinizlivі opalki, kinuto v ogon', de zgoralo usjake smіttja na podvіr'ї. Taka sama bula dolja batogіv. Usі tvarini pіdskakuvali z radoshhіv, bachuchi jak batogi shhezajut' u polum'ї. Bіlan kinuv takozh v ogon' strіchki, shho v jarmarkovі dnі, zvichajjno, prikrashuvali kіns'kі grivi ta khvosti.

«Strіchki, — skazav vіn, — treba vvazhati za odezhu, priznaku ljuds'koї іstoti. Usі tvarini povinnі khoditi golі».

Pochuvshi ce, Gnіdko prinіs malijj solom'janijj chejjbi kapeljukh (nosiv vіn jjogo vlіtku dlja okhoroni vukh pered komashneju) і zhburnuv jjogo v polum'ja za reshtoju predmetіv.

Za mit' tvarini znishhili vse, shho nagaduvalo їm p. Dzhonsa. Opіslja Napoleon povіv їkh nazad u komoru і vidav usіm podvіjjnu pajjku zerna ta kozhnomu sobacі po dva sukharі. A dalі voni prospіvali «Zvіrіv Anglії» sіm razіv pіdrjad, pіslja chogo raztashuvalis' na nіch і spali jak nіkoli shhe dosі.

Na svіtanku prokinuvshis', jak zvichajjno, nagadali sobі preslavnu podіju, і vsі jak odin pomchali na pasovishhe. Projjshovshi nevelichkijj shmat pasovishhem, natrapili na gorbok, shho z n'ogo vidno bulo majjzhe na ves' khutіr. Tvarini metnulis' na vershok gorbka і gljanuli na dovkіllja, shho lezhalo v prozoromu rankovomu osvіtlennі. Tak, ce bulo їkhnє use, shho tіl'ki mogli okhopiti pogljadom, bulo їkhnє! U nestjamі vіd cієї dumki voni pіdstribuvali dovkola, vіd skhvil'uvannja visoko pіdpliguvali v povіtrja. Voni kachalis' u rosі, shhipali puchechkami solodku lіtnju travu, zrushuvali khvicajuchi grudi chornozemu ta vdikhali jjogo bagatі pakhoshhі. Potіm podalisja na ogljadini us'ogo khutora. Divilisja v movchaznomu zakhoplennі na lani, na levadi, na sad, na stavok, na chagarnik. Zdavalos', nemov nіkoli dosі c'ogo vs'ogo ne bachili; ta navіt' і zaraz їm ne vіrilos', shho ce vse їkhnja vlasnіst'.

Opіslja pomarsheruvali cheredoju nazad do obіjjstja і zatrimalis' movchaznі pered dverima pans'kogo budinku. Khoch vіn buv takozh їkhnіjj, voni zhakhalisja vvіjjti v seredinu. Prote, zavagavshis' na mit', Bіlan z Napoleonom vіdkrili dverі, pіdvazhivshi їkh plechima. Tvarini pochali vkhoditi odne za odnim, stupajuchi z nezvichajjnoju oberezhnіstju, bo bojalis' shho-nebud' porushiti. Perekhodili na shpin'kakh z kіmnati v kіmnatu, rozmovljajuchi bojazkim shepotom; z trivozhnoju shanoboju divilis' voni na nejjmovіrnі rozkoshі, na lіzhka, pukhovі postelі, na dzerkala, na kanapu z kіns'kogo volosu, na brjussel's'kijj kilim, na lіtografіju korolevi Vіktorії, shho visіla nad primurkom u vіtal'nі. Koli vzhe skhodili po skhodakh, voni raptom pomіtili, shho Marіchki ne vidno. Dekhto z tvarin zavernuli za neju і vіdkrili, shho vona ostalas' u najjpishnіshіjj spal'nі. Marіchka vzjala shmatok blakitnoї strіchki z tualetnogo stolika і derzhala її proti plecha, nerozumno milujuchis' z sebe pered ljustrom. Tvarini provchili її suvoro, pіslja chogo usі vijjshli zі spal'nі. Vertajuchis', vinesli z kukhnі paru shinok, shhob spraviti їm pokhoroni. Gnіdko vibiv kopitom dno z bochki piva, shho stojala v posudnіjj: use іnshe v domі ostalos' neporushenim. Na mіscі ukhvalili odnogolosno rezoljucіju zberіgati pans'kijj budinok jak muzejj. Usі pogodzhuvalis' na te, shho zhodnіjj tvarinі ne vіl'no tam zhiti.

Koli tvarini posnіdali, Bіlan ta Napoleon sklikali їkh znovu.

«Tovarishі, — skazav Bіlan, — zaraz pіv na s'omu; pered nami shhe dovgijj den'. S'ogodnі pochinaєmo kosovicju. Ale є shhe іnsha sprava, shho її treba pered tim polagoditi».

Tut svinі vіdkrili, shho na protjazі ostannіkh tr'okh mіsjacіv vivchilis' chitati jj pisati z starogo bukvarja dzhonsovikh dіtsi, shho jjogo bulo vikinuli na smіtnik. Napoleon poslav po gorshhiki z chornoju і bіloju farboju і povіv pered po dorozі do p jatizasuvnoї brami, shho vikhodila na bitijj shljakh. Potіm Bіlan (bo buv najjlіpshijj pisaka) uzjav kvach mіzh raticі, zamaljuvav slova «Khutіr Dіdіvshhina», shho pishalis' na gorіshn'omu zasovі brami і na їkhnє mіsce namaljuvav nadpis «Kolgosp Tvarin»: taka mala buti nazva khutora na majjbutnє. Pіslja c'ogo voni povernulis' na obіjjstja; Bіlan z Napoleonom poslali po drabinu і nakazali pristaviti її do zadn'oї stіni velikoї klunі. Voni pojasnili, shho zavdjaki pil'nim studіjam za ostannі tri mіsjacі, svinjam poshhastilo skorotiti osnovi tvarinіzmu do Semi Zapovіdejj. Ocikh Sіm Zapovіdejj jakraz teper mali zapisati na stіnі; voni stanovitimut' neporushnijj zakon, za jakim usі tvarini v Kolgospі Tvarin zhitimut' povіki. Bіlan vilіz ne bez trudnoshhіv naverkh ta vzjavsja za robotu; na dva shhablі nizhche stojav Kvіkun і derzhav gorshhik z pobіllju. Zapovіdі buli napisanі na vimashhenіjj d'ogtem stіnі velikimi bіlimi lіterami, shho їkh mozhna bulo prochitati na vіdstanі tridcjati jardіv. Os' jak voni zvuchali:

1. Use, shho khodit' na dvokh nogakh — vorog.

2. Use, shho khodit' na chotir'okh nogakh, abo krilate — drug.

3. Khajj zhodna tvarina ne nosit' odezhі.

4. Khajj zhodna tvarina ne spit' u lіzhku.

5. Khajj zhodna tvorina ne p'є alkogolju.

6. Khajj zhodna tvarina ne vbivaє іnshoї tvarini.

7. Usі tvarini rіvnі.

Zapovіdі napisanі buli duzhe chіtko; lіteri buli usjudi postavlenі pravil'no, tіl'ki zamіst' «drug» vijjshlo «durg», a zhivotik odnogo z «s» vipnuvsja u nepravil'nijj bіk. Dlja povnogo zrozumіnnja Bіlan prochitav use vgolos. Usі tvarini kivali golovami na znak povnoї zgodi. Rozumnіshі z pomіzh nikh zrazu zh pochali vivchati zapovіdі napam'jat'.

«A teper, tovarishі, — viguknuv Bіlan, kidajuchi kvacha na zemlju, — na lug. Khajj bude spravoju chesti Dlja nas zvezti sіno shvidshe nіzh ce bulo mozhlive dlja Dzhonsa ta jjogo najjmitіv.

Ta v cju khvilinu tri korovi, shho vіd dejakogo chasu vigljadali mov nesvoї, pochali golosno mukati. Minula vzhe doba, jak їkh v ostannє vidoєno: u kozhnoї vim'ja ledve — ledve ne lopalosja. Podumavshi trokhi, svinі poslali po dіzhki і vidoїli korіv dosit' uspіshno, bo їkhnі raticі buli dobre pristosovanі do cієї dії. Nezabarom stojalo p'jat' dіzhok pіnistogo, bagatogo na smetanu moloka; bіl'shіst' tvarin prigljadalisja do nikh z pomіtnim zacіkavlennjam.

«Shho stanet'sja z usіm cim molokom?» — spitav khtos'. «Dzhons chasto dolivav trokhi moloka do nashoї zamіshki» — skazala odna іz kurok.

«Oblishte moloko, tovarishі! — guknuv Napoleon, — stajuchi poperedu dіzhok. Pro ce podbajut'. Kosovicja kudi vazhlivіsha. Tovarish Bіlan povede pered. Ja mittju prijjdu za vami. Vpered, tovarishі! Sіno zhde.» Otzhe tvarini pochvalali gurtom na levadu, shhob pochati kosovicju; a koli povernulis' u vechorі, to pokazalos', shho moloko shhezlo.

Jak voni ne karalisja і ne uprіvali, shhob tіl'ki zvezti sіno! Zate їkhnі zusillja uvіnchalisja uspіkhom, bo zbіr buv nespodіvano bagatijj.

Neraz pracja buvala vazhka. Priladdja bulo pristosovane dlja ljuds'kikh іstot, a ne dlja tvarin; krіm c'ogo nіkhto z tvarin ne mіg vzhivati priladu, jakshho tojj vimagav stojannja na zadnіkh nogakh і ce bula velika nevigoda. Ale svinі, jak vijavilos', buli takі rozumnі, shha їm udavalos' obminuti usjakі trudnoshhі. A vzhe konі, to znali kozhnu p'jad' polja; voni znali jak kositi і gromaditi znachno lіpshe vіd Dzhonsa ta jjogo najjmitіv. Svinі po sutі ne pracjuvali, tіl'ki keruvali і dogljadali іnshikh. Z ogljadu na їkhnі vishhі znannja, їm godilos' perejjnjati provіd. Gnіdko jj Konjushina zaprjagalisja, zvichajjno, do zhnivarki chi gromadіlki (zajjva rіch zgaduvati, shho v cі dnі obkhodilos' bez vudil і uzdechok) і vperto stupali po polju vpered і nazad, a za nimi khodila svinja, pokrikujuchi «gajjta, vjjo, tovarishu», abo «tpru, vіs'ta, tovarishu,» zalezhno vіd potrebi. І kozhna tvarina, azh do najjmenshoї, brala uchast' v pracі pri peregortannі sіna і u vozovicі. Navіt' kachki і kuri pracjuvali tjazhko — uves' den' bіgali sjudi-tudi pіd pekuchim soncem і nosili malen'kі vіkhtі sіna u dz'obakh. Nakіnec' vijavilos', shho kosovicja zabrala їm na dva dnі menshe chasu, nіzh, buvalo, Dzhonsovі ta jjogo najjmitam. Shhe bіl'she, ce buv najjbagatіshijj zbіr z usіkh, shho їkh dosі bachiv khutіr. Nіchogo ne zmarnovano: gostrijj zіr kachok ta kurok poznakhodiv use azh do ostann'oї steblini. І zhodna tvarina v kolgospі ne vkrala navіt' prigorshhі.

Use ce lіto pracja v kolgospі vіdbuvalas', mov khіd kolіshhatok v godinniku. Tvarini nіkoli navіt' ne ujavljali sobі, shho mozhut' buti takі shhaslivі: kozhen shmatok stravi buv teper viraznoju nasolodoju, bo ce bula spravdі їkhnja strava, viroblena nimi na vlasnijj vzhitok, a ne nadіljuvana, mov milostinja, zavidjushhoju pans'koju rukoju. Vіdkol'i ljuds'kі іstoti — chuzhoїdi pіshli sobі get', kozhnomu dіstavalos' bіl'she їzhі, bulo bіl'she dozvіllja, khoch tvarinam brakuvalo shhe dosvіdu. Zustrіchalis' voni z chislennimi trudnoshhami: napriklad, pіznіshe, koli zzhali zbіzhzhja, dovelos' їm vitoptati zerno pradavnіm robom і viduti polovu vіddikhom, bo v kolgospі ne bulo molotіlki — ale svinjachijj rozum і Gnіdkovі velicheznі m'jazi zavzhdi znakhodili vikhіd іz polozhennja. Gnіdko viklikav zagal'nijj podiv. Shhe za chasіv Dzhonsa buv vіn robіtnik pil'nijj, ale teper skidavsja skorіsh na tr'okh konejj nіzh na odnogo; buli dnі, koli zdavalosja, shho vsja robota v kolgospі spochivaє na jjogo mogutnіkh plechakh. Vіd ranku do vechora vіn to tjagnuv, to popikhav, zavzhdi tam, de bulo najjvazhche. Vіn domovivsja z odnim іz pіvnіv, shhob tojj budiv jjogo rankom na pіv godini ranіshe jak іnshikh, і zaki pochinavsja zvichajjnijj trudovijj den', vіn zakhodzhuvavsja dobrovіl'no bіlja jakogos' zavdannja, de pomіch bula najjbіl'sh potrіbna. Na kozhnu problemu, kozhen neuspіkh u n'ogo bula odna vіdpovіd': «Pracjuvatimu duzhche!» — vіn її prijjnjav jak svoju osobistu pripovіdku.

Ta pracjuvali vsі, vіdpovіdno do zdіbnostejj. Kachki jj kuri, napriklad, zaoshhadili p'jat' bushlіv zbіzhzhja pіdchas zhniv, zbirajuchi okremі zerna. Nіkhto ne krav, nіkhto ne remstvuvav na pajjki; chvari, griznja, zazdroshhі, shho buli normal'nimi prikmetami zhittja v davnі dnі, teper majjzhe shhezli. Vіd pracі ne ukhiljavsja nіkhto, abo majjzhe nіkhto. Pravda, Marіchka nerado vstavala vrancі і mala zvichku peredchasno pokidati rabotu, bo, movljav, kamіnec' zalіz їjj u kopito. І shhe povedіnka kіshki bula dosit' svoєrіdna. Shvidko pomіtili, shho koli treba bulo vikonati jakus' pracju, kіshki nі v jakijj sposіb nіkoli ne mozhna bulo najjti. Vona znikala na cіlі godini, shhob znovu z'javitis' u chas їdi, chi vvechorі, koli vsі povertalisja z roboti, bucіm nіchogo jj ne bulo. Ta vona zavzhdi znakhodila takі pershorjadnі vipravdannja і murkotіla tak primil'no, shho nemozhlivo bulo ne povіriti v її khoroshі namіri. Zdavalos', nіbi starijj osel Benіjamіn nі trokhi ne zmіnivsja vіd chasuBuntu. Vіn vikonuvav svoju pracju tak samo povolі і vperto jak za Dzhonsa і nіkoli ne ukhiljavsja, ale jj nіkoli ne zgoloshuvavsja dobrovіl'no do ponadnormovoї pracі. Pro Bunt і jjogo naslіdki, zvichajjno, ne vislovljuvav zhodnogo pogljadu. Koli jjogo pitali, chi vіn ne shhaslivіshijj teper, pіslja vіdkhodu Dzhonka, vіn tіl'ki vіdkazuvav: «Osli zhivut' dovgo. Nіkhto іz vas ne bachiv shhe mertvogo osla.» Otzhe dovodilos' vdovol'nitisja cієju mnogoznachnoju vіdpovіddju.

V nedіlju ne bulo pracі. Snіdali na godinu pіznіshe jak zvichajjno, a pіslja snіdanku vіdbuvalasja vrochistіst', shho її pil'novano nevіdmіnno shhotizhnja. Nasampered pіdnosili prapor. Bіlan najjshov u vozovnі staru zelenu skatertinu panі Dzhons і namaljuvav na nіjj pobіllju kopito jj rіg. Ocju skatertinu kozhnoї nedіlі vrancі pіdtjagali na shhoglі u sadku bіlja pans'koї o budinku. Bіlan pojasniv, shho zelenijj kolіr praporu ujavljaє zelen' anglіjjs'kіkh polіv, a kopito jj rіg oznachajut' majjbutnju Respublіku Tvarin, shho povstane, koli prijjde ostatochna peremoga nad ljuds'kim rodom. Pіslja pіdnesennja praporu usі tvarini gurtom mandruvali u veliku klunju na zagal'nі zbori, vіdomі pіd nazvoju «Mіting». Tut rozpljanovuvali pracju na majjbutnіjj tizhden', tut vnosili rezoljucії і tut vіdbuvalisja debati nad nimi. Rezoljucії vnosili zavzhdi svinі. Іnshі tvarini znali jak treba golosuvati, ale nіkoli ne mogli pridumati svoїkh vlasnikh vneskіv. Bіlan і Napoleon buli najjbіl'she zhvavі v diskusії. Ta pomіchalos', Shho voni nіkoli ne buvajut' odnієі dumki. Jaku b dumku ne podav odin іz nikh, mozhna bulo rozrakhovuvati na zaperechennja z boku drugogo. Navіt' todі, koli virіshili (c'omu rіshennju v osnovі nіkhto ne mіg protistavitis') vidіliti maliijj vigіn za sadom jak dіm vіdpochinku dlja tvarin, shho perestupili vzhe granicju trudovogo vіku, mіzh nimi vinikla burkhliva debata pro vіdpovіdnijj dlja vіdslugi vіk dlja kozhnoї kljasi tvarin. Mіting zakіnchuvavsja zavzhdi spіvom «Zvіrіv Anglії». Poluden' prisvjachuvali vіdpochinkovі ta rozvagam.

Svinі priznachili vozovnju pіd svіjj shtab. Tut vechorami voni vivchali koval'stvo, tesljarstvo і іnshі neobkhіdnі remesla z knig, shho їkh povinosili z pans'kogo budinku. A Bіlan prisvjativsja organіzuvannju іnshikh tvarin (jak kazav) u «Tvarinnі Komіteti». Vіn nevtomno pracjuvav nad cim. Stvoriv komіtet virobnictva jaєc' dlja kurok, Lіgu Chistogo Khvosta — dlja korіv, Komіtet Perevikhovannja dikikh tovarishіv (metoju jjogo bulo priruchiti shhurіv і krolikіv), Rukh Bіlіshoї Vovni dlja ovec' і bagato іnshikh, ne kazhuchi vzhe pro stvorennja kursіv lіkvіdacії nepis'mennosti. Nazagal usі cі proekti zakіnchilis' neuspіkhom. Napriklad, sproba priruchati dikі stvorіnnja zalamalas' majjzhe vіdrazu. Voni nadalі povodilis' po-staromu, a koli do nikh vіdnosilis' bezkorisno, prjamo koristali z c'ogo. Kіshka uvіjjshla v Komіtet Perevikhovannja і paru den' projavljala v n'omu zhvavu dіjal'nіst'. Odnogo dnja pomіcheno, shho vona sidit' na pokrіvlі і promovljaє do kіl'kokh gorobcіv, shho znakhodilis' jakraz poza mezheju її dosjagu. Vona rozkazuvala їm, shho teper usі tvarini — Druzі і shho kozhen gorobec' mozhe, koli okhota, nablizitis' і sіsti їjj na lapu; ta gorobcі trimalis' na davnіjj vіdstanі.

Zate kursi lіkvіdacії nepis'mennosti buli duzhe uspіshnі. Pіd osіn' majjzhe kozhna tvarina na khutorі bula do dejakoї mіri pis'menna. Koli govoriti pro svinejj, to voni vzhe doskonalo chitali jj pisali. Sobaki nіchogo sobі navchilis' chitati, ale їkh ne cіkavilo chitannja chogonebud' krіm Semi Zapovіdejj. Koza Dereza vmіla chitati trokhi lіpshe za sobak, і neraz uvecherі prochituvala іnshim klaptiki chasopisu, shho їkh nakhodila na smіtniku. Benіjamіn umіv chitati ne gіrshe vіd bud'jakoї svinі, ta nіkoli z c'ogo ne koristav. Vіn zajavljav, shho oskіl'ki jjomu vіdomo, nemaє nіchogo takogo, shhob varto bulo chitati. Konjushina vivchila usju abetku, ta ne vmіla skladati lіter u slova. Bokser ne mіg vijjti poza bukvu D. Buvalo, vіn svoїm velikim kopitom nakresljuvav u porosі A, B, V, G, a dalі stojav prishhulivshi vukha, potrjasajuchi іnodі chubom; vіn vdivljavsja v lіteri, namagavsja z usієї sili nagadati sobі shho jjde dalі — ta ce jjomu nіkoli ne vdavalos'. Shhopravda, dekіl'ka razіv vіn vivchav G, D, E, Є, ale koli vzhe їkh umіv, to zavzhdi vijavljalos' shho zabuv A, B, V, G. Nakіnec' vіn virіshiv zadovol'nitisja pershimi chotir'ma bukvami, і vipisuvav їkh d'ka razіv v den', shhob vіdsvіzhiti svoju pam'jat'. Marіchka pogodilas' vivchiti tіl'ki sіm lіter, shho vkhodili v sklad її jjmennja. Vona chasto skladala їkh garnen'ko z gіlok, maїla їkh dekіl'koma kvіtkami і khodila dovkola nikh, milujuchis' na svіjj tvіr.

Nіodna z reshti tvarin na khutorі ne vijjshla poza lіteru A. Pomіcheno takozh, shho tupіshі zvіrjata, takі jak vіvcі, kurki, kachki nespromozhnі buli navіt' vivchiti Semi Zapovіdejj napam'jat'. Pіslja dovshikh mіrkuvan' Bіlan zajaviv, shho Sіm Zapovіdejj mozhna vlasne skorotiti do єdinogo gasla, a same: «Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano.» «U c'omu, — skazav vіn, — poljagaє іstotna osnova tvarinіzmu. Khto zasvoїv sobі її cіlkom, bude bezpechnijj pered ljuds'kimi vplivami». Pticі zrazu mali zasterezhennja: їm zdavalos', shho jj voni dvonogі, ale Bіlan dovіv їm, shho vono іnakshe.

«Krilo ptashine, tovarishі, — skazav vіn, — є organ poshtovkhu, a ne manіpuljacії. Tomu treba jjogo vvazhati za nogu. Prikmeta, shho vіdrіznjaє ljudinu, ce ruka. Ruka — prilad shho nim zchinjaє vona vse likho.»

Pticі ne zrozumіli dovgoї Bіlanovoї promovi, ale pogodilis' na jjogo pojasnennja. Usі tvarini vzjalis' tovkti gasla; napamjat': «ChOTIRI NOGI — DOBRE, DVІ NOGI — POGANO» — napisali na zadnіjj stіnі velikoї klunі, ponad Sіm Zapovіdejj bіl'shimi lіterami. Vіvcjam, koli voni, nareshtі, vivchili jjogo napam'jat', gaslo duzhe spodobalos'. Voni chasto lezhachi na polі pochinali usі vraz blejati «chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano! Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano!» — і blejali tak nevtomno cіlimi godinami.

Napoleon ne cіkavivsja Bіlanovimi komіtetami. Vіn zajavljav, shho vikhovannja molodі vazhnіshe za vse, shho mozhna zrobiti na korist' doroslikh. Trapilos' jakraz, shho nezabarom pіslja sіnokosu suki poshhenilisja і priveli na svіt dev'jat' garnikh cucenjat. Jak tіl'ki їkh vіdluchili, Napoleon zabrav їkh vіd materіv, kazhuchi, shho perejjmaє na sebe vіdpovіdal'nіst' za їkhnє vikhovannja. Vіn perenіs їkh na gorishhe, kudi mozhna bulodіbratisja lishe z vozovnі і to po drabinі. Tam vіn derzhav їkh u takomu vіdokremlennі, shho reshta kolgospu shvidko zabula pro їkhnє іsnuvannja.

Shvidko vijasnilasja taєmnicha dolja moloka. Jjogo dolivali shhodenno do zamіshki dlja svinejj. Rannі jabluka dostigali vzhe pomalu, і trava v sadu vsіjana bula padaliceju. Tvarini pripuskali, jak shhos' zovsіm prirodnє, shho її rozdіljat' rіvnomіrno; prote odnogo dnja nadіjjshlo rozporjadzhennja, shhob usju padalicju zіbrati і prinesti u vozovnju dlja vzhitku svinejj. Na ce dejakі tvarini pochali burchati, ta burchannja їkhnє nі do chogo ne privelo. Usі svinі buli odnієї dumki u cіjj spravі, navіt' Bіlan ta Napoleon. Kvіkuna poslano raz'jasniti rіch іnshim.

«Tovarishі! — guknuv vіn, — Spodіvajus', shho vam navіt' v golovu ne prikhodit' dumka, bucіmto mi, svinі, robimo ce іzza samoljubstva chi privіlegіjj? Bagato mіzh nami v dіjjsnostі ne ljubljat' moloka ta jabluk. Ja sam cikh rechejj ne ljublju. Koli vzhivaєmo їkh, to odinokoju nashoju metoju є zberezhennja nashogo zdorov'ja. Moloko ta jabluka (ce dokazane naukoju, tovarishі) majut' u sobі rechovini absoljutno neobkhіdnі dlja dobrogo samopochuvannja svinі. Mi, svinі, — rozumovі pracіvniki. Use keruvannja kolgospom ta jjogo organіzacіja spoljagaє na nas. Den' і nіch mi na storozhі vashogo dobrobutu. Ce dlja vas mi p'єmo ce moloko ta їmo ocі jabuka. Znaєte, shho b trapilos', koli b mi, svinі, zanekhajali nashі obov'jazki? Dzhons vernuvsja b znovu! Tak, Dzhons vernuvsja b znovu! Ja peven, tovarishі, — guknuv Kvіkun majjzhe jak zakhisnik, pіdpligujuchi z boku na bіk ta povertajuchi rіzko khvostikom, — ja peven, shho mіzh vami nemaє zhodnogo, khto bazhav bi sobі povernennja Dzhonsa?»

Jakshho vzaganі іsnuvalo shhos', chogo tvarini buli cіlkovito pevnі, to ce jakraz і bula їkhnja neokhota pobachiti povernennja Dzhonsa. Koli spravu predstavleno їm u takomu osvіtlennі, tvarinam ne zalishalos' nіchogo skazati. Potreba utrimuvati svinejj u kvіtuchomu zdorov'ї bula zovsіm ochevidna. Tomu virіsheno bez dal'shoї debati, shhob moloko, padalicju (a takozh і poven urozhajj z dostiglikh jabluk) ostaviti vikljuchno do vzhitku svinejj.

Pіznіm lіtom chutki pro podії v kolgospі tvarin rozіjjshlis' po okolicі. Kozhnogo dnja Bіlan z Napoleonom visilali kljuchі golubіv, shho oderzhuvali іnstrukcії mіshatisja mіzh tvarin z susіdnіkh khutorіv, rozpovіdati їm pro Bunt ta vchiti їkh melodії «Zvіrіv Anglії».

Uves' cejj chas p. Dzhons perevazhno prosidzhuvav u shinku pіd Chervonim Levom u Vіlіngdonі ta zhalіvsja kozhnomu okhochomu slukhachevі na velicheznu nespravedlivіst', shho jjogo spіtkala, koli jjogo z vlasnogo maєtku prognala zgraja neputjashhikh zvіrіv. Іnshі farmeri spіvchuvali jjomu v osnovі, prote spochatku ne duzhe pomagali. Pro sebe kozhen іz nikh rozdumuvav, jakbi tut obernuti Dzhonsovu nedolju sobі na korist'. Na shhastja trapilos', shho vlasniki obokh khutorіv, jakі mezhuvali z Kolgospom Tvarin, buli zavzhdi v poganikh vіdnosinakh. Odin іz cikh khutorіv, shho nazivavsja «Lisichijj Gajj», buv velikijj, zanedbanijj, staromodnijj, zaroslijj lіsom; usі pasovishha buli vzhe vipasenі, a zhivoploti znakhodilis' u ganebnomu stanі. Jjogo vlasnik p. Pіl'kіngton buv sobі bezturbotnijj shljakhtich — khlіborob ta provodiv bіl'shu chastinu chasu na poljuvannі abo ribal'chiv, zalezhno vіd pori roku. Drugijj khutіr, shho jjogo nazivali «Deripole» buv menshijj, zate v n'omu lіpshe gospodarjuvali. Vlasnik jjogo buv p. Fridrikh, tverda, khitra ljudina, vіchno u pozvakh; slavivsja vіn tim, shho vperto torguvavsja za kozhnu drіbnicju. Voni tak sebe vzaєmno ne vinosili, shho vazhko їm bulo na shhonebud' pogoditis', navіt' koli jjshlo pro oboronu vlasnikh іnteresіv.

Ta vsetaki bunt na Khutorі Tvarin naganjav їm strakhu nemalo; voni pil'no dbali, shhob їkhnі tvarini ne dіznalis' pro n'ogo zabagato. Spochatku voni nіbito zgіrdlivo gluzuvali іz samoї dumki pro kolgosp, kerovanijj tvarinami. Za dva tizhnі bude po vsіjj buchі — kazali voni. Poshirjuvali chutki, shho tvarini na khutorі «Dіdіvshhina» (voni vperto nazivali jjogo «Dіdіvshhina» і nіkoli ne dopuskali nazvi Kolgosp Tvarin) bezprerivno vojujut' mіzh soboju і krіm c'ogo shvidkimi tempami nablizhajut'sja do golodnoї smerti. Koli chas minavі stavalo jasnim, shho tvarini ne zdikhajut' z golodu, voni pochali, z іnshoї bochki: rozkazuvali pro zhakhlivu rozpustu shho, movljav, procvіtaє zaraz na Khutorі Tvarin. Bulo ob'javleno, shho mіzh tamoshnіmi tvarinami panuє kanіbalіzm, shho voni muchat' odne-odnogo rozpalenimi pіdkovami, ta shho tam provedeno socіalіzacіju zhіnok. Os' jakі naslіdki buntu proti zakonіv Prirodi, kazali Fridrikh ta Pіl'kіngton.

Ta cim opovіdannjam nіkoli cіlkom ne vіrili. Chutki pro chudovijj kolgosp, zvіdki prognali ljuds'kikh іstot і de tvarini kerujut' vlasnimi spravami, kruzhljali u nejasnіjj ta perekruchenіjj formі; u c'omu rocі khvilja buntarstva rozіjjshlas' po okolicі. Bugaї, dosі zavzhdi pokіrlivі, naraz stavili dikimi, vіvcі vilamuvali obsadi і zherli konjushinu, korovi brikali і perekidali dіzhki z molokom, verkhovі konі na poljuvannjakh nespodіvano vіdmovljalis' skakati cherez obsadi, і vershniki letіli strіmgolov na drugijj bіk. A shho najjgolovnіshe: melodіja «Zvіrіv Anglії» vіdoma bula vsjudi. Pіsnja poshirilas' z podivugіdnoju shvidkіstju. Chujuchi її, ljuds'kі іstoti skazhenіli, khoch і vdavali, nіbi vvazhajut' її lishe smіshnoju, їm tjazhko zrozumіti, kazali voni, jak navіt' tvarini mogli dokotitisja do spіvannja takikh ganebnikh terevenіv. Kozhnu tvarinu, skhoplenu z cієju pіsneju na vustakh, perіshhili na mіscі bezposhhadno. Prote, pіsnja zalishalas' nezdolannoju. Kozi svistali її v zhivoplotakh, golubi vorkuvali її mіzh listjam v'jazіv, chuti її bulo u brjazkotі kuznі ta v gudіnnі cerkovnikh dzvonіv. A koli ljuds'kі іstoti prislukhalis' do neї, Voni potajj tremtіli, bo chuli v nіjj vіshhuvannja majjbutn'ogo zaginu.

Na pochatku zhovtnja (zbіzhzhja stojalo vzhe v kopakh, chastinu navіt' uzhe vimolocheno) kljuch golubіv priletіv krutnem і sіv na podvіr'ї Kolgospu Tvarin, vijavljajuchi dike skhvil'ovannja. Dzhons, usі jjogo najjmiti, і pіv-desjatka іnshikh ljudejj z Lisichogo Gaju ta Deripolja uvіjjshli cherez p'jatizasuvnі vorota і nablizhalisja po dorozі, shho vela do kolgospu. Vsі buli ozbroєnі palicjami, za vinjatkom Dzhonsa, shho stupav poperedu z rushniceju v rukakh. Bulo jasno, shho voni sprobujut' vіdvojuvati kolgosp. C'ogo spodіvalisja zdavna, і vse bulo vzhe naladnano dlja prijjnjattja gostejj. Bіlan, shho prostudіjuvav buv knizhku pro pokhodi Julіja Cezarja, jaku znajjshov u pans'komu budinku, keruvav oboronnimi dіjami. Vіn shvidko povidavav neobkhіdnі prikazi і vmit' kozhna tvarina bula na svojjomu stanovishhі.

Koli ljuds'kі іstoti nablizilis' do obіjjstja, Bіlan kinuv pershu lavu u nastup. Golubi (chislo usіkh їkh sjagalo tridcjati p'jati) prolіtali tudi jj nazad ponad golovami ljudejj і z nevelikoї visoti kaljali їkh poslіdom. V cejj chas, koli uvaga ljudejj bula zvernena na nikh, gusi, zakhovanі dosі za tinom, viskochli ta pochali doshkul'no dz'obati їm litki. Ta ce bula tіl'ki legka sutichka, skorіshe gerc'. Zavdannjam c'ogo manevru bulo viklikati dejakijj nelad. Ljudi bez trudnoshhіv prognali gusejj palicjami. Teper Bіlan kinuv drugu lavu u nastup Dereza, Benіjamіn, usі vіvcі ocholjuvanі Bіlanom metnulis' vpered і pochali shtrikati ljudejj ta bucati їkh z usіkh bokіv; v cejj chas Benіamіn povernuvsja jj pochav khvicatisja malimi svoїmi kopitcjami. Ta zavdjaki palicjam ta pіdbitim cvjakhami chobotjam znov ljudi opinilis' u perevazі; і koli raptom Bіlan kuvіknuv (ce buv znak dlja vіdstupu), usі tvarini pustilis' krіz proїzdnі vorota na vt'oki u podvіr'ja.

Sered ljudejj pochulis' peremozhnі viguki, їm zdavalos', shho bachat' vtechu voroga: voni kinulis' bezladno navzdogіn. Do c'ogo jakraz stremіv Bіlan. Jak tіl'ki voni opinilis' u podvіr'ї, troє konejj, tri korovi і reshta svinejj, shho zasіli buli v korovniku, vraz virinuli pozadu і vіdrіzali ljudjam vіdstup Todі Bіlan podav znak nastupati. Sam kinuvsja prosto na Dzhonsa. Dzhons, pobachivshi jjogo nablizhannja, pіdnіs rushnicju і vistrіliv. Shrotovinnja zakarbuvalo krivavі pasma na Bіlanovіjj spinі; odna vіvcja vpala trupom. Ne zatrimujuchis' nі na mit', Bіlan kinuvsja svoєju semipudovoju vagoju Dzhonsovі pіd nogi. Udarom zvaliv Dzhonsa na kupu gnoju і rushnicja viletіla jjomu z ruk. Ale vіd podvigіv Gnіdka, shho stavshi duba biv, nache ogir, velikimi pіdkovanimi kopitami, to vzhe stigla krov u zhilakh. Pershijj jjogo udar vluchiv u cherep konjukha z Lisichogo Gaju і rozproster jjogo v grjazjucі. Pobachivshi take, dejakі ljudi pokidali palicі taprobuvali tіkati. Panіka zapanuvala mіzh nimi, a za Khvilinu usі tvarini jurboju gnalis' za nimi dovkola podvіr'ja. Ljudejj kololi, khvicali, kusali, toptali. Ne bulo nіodnoї tvarini v kolgospі, shho ne mstilasja b na nikh u svіjj sposіb. Navіt' kіshka raptom skochila z pokrіvlі jakomus' korovarnikovі na spinu ta zapustila kіgtі v jjogo shiї, і tojj zavereshhav zhakhlivo. Koli vikhіd z podvіr'ja na ment zvіl'nivsja, ljudi buli shhaslivі, shho mozhut' vikhopitis' zvіdti і dremenuti na bitijj shljakh. І tak za p'jat' khvilin pіslja naskoku voni ganebno vіdstupali tієju samoju dorogoju, zvіdki pojavilisja. Tabun gusejj gnavsja za nimi z sichannjam, dz'obajuchi їkh vves' chas za litki.

Usі ljudi povtіkali; ostavsja lishe odin. Na podvіr'ї Gnіdko truchav kopitom і namagavsja obernuti konjukha, shho lezhav dolіlic' v grjazjucі. Parubok ne rukhavsja. «Vіn mertvijj, — skazav Bokser sumovito. — Ja ne khotіv c'ogo zrobiti. Ja zabuv, shho v mene pіdkovanі kopita. Khto povіrit', shho ja ce zrobіv navmisne?»

«Bez zajjvoї rozchulenosti, tovarishu, — kriknuv Bіlan (z jjogo ran kapala shhe dosі krov). — Vіjjna ce vіjjna. Odinoka khorosha ljudina — mertva ljudina.»

«Ja ne khochu vіdbirati zhittja, navіt' ljuds'kogo zhittja», — povtoriv Bokser. Ochі jjomu napovnilis' slіz'mi.

«De Marіchka?» — viguknuv khtos'.

Dіjjsno, Marіchki ne bulo vidno. Na mit' povstav velikijj spolokh; bojalis', shho ljudi mogli zapodіjati їjj krivdu, chi navіt' zakhopiti її z soboju. Ta nareshtі Marіchku znajjshli zakhovanu v stajjnі z golovoju v jaslakh, povnikh sіna. Vona dala makhu, jak tіl'ki pochuvsja postrіl. Koli zh tvarini povernulis' іz rozshukіv za neju, to pomіtili, shho konjukh, vlasne tіl'ki prigolomshenijj, prijjshov do sebe і vzhe chkurnuv.

Teper tvarini zіbralisja і kozhna, u bozhevіl'nіjj nestjamі, jako moga golosnіshe, rozpovіdala pro svoї boєvі podvigi.

Negajjno, bez bud'jakoї pіdgotovi, vіdsvjatkovano peremogu. Pіdnesli prapor, prospіvali «Zvіrіv Anglії» bezlіch razіv, potіm vіdbulis' vrochistі pokhoroni vіvcі, shho zaginula v boju; na її mogilі posadzheno shipshinu. Nad jamoju Bіlan vistupiv z korotkoju promovoju, pіdkresljujuchi potrebu buti kozhnomugotovim vіddati zhittja za Kolgosp Tvarin, jakshho prijjde taka konechnіst'.

Tvarini odnogolosno virіshili stvoriti vіjjs'kove vіdznachennja «Gerojj Tvarin Pershoї Kljasi», shho jjogo tutzhe nadali Bіlanovі ta Gnіdkovі. Vigljadalo vono jak mosjazhna medalja (po sutі ce buli starі brjazkal'cja, znajjdenі u vozovnі); mali її nositi v nedіlju і svjatkovі dnі. Vstanovleno takozh orden «Gerojj Tvarin Drugoї Kljasi»; nim posmertno nagorodzheno ubitu vіvcju. Bagato bulo superek pro te, jak іmenuvati bіjj. Nakіnec' nazvali jjogo «Boєm pіd Korіvnikom», bo zvіdti virinula bula zasіdka. Dzhonsovu rushnicju, shho znajjshli v grjazjucі (a bulo vіdomo, shho є zapas naboїv u pans'komu budinkovі), postanovili primіstiti pіd shhogloju, nіbi garmatu і strіljati z neї dvіchі na rіk — raz dvanadcjatogo zhovtnja, v rіchnicju Boju pіd Korіvnikom, a raz na Іvana Kupala, v rіchnicju Buntu.

Shho blizhche bulo do zimi, to bіl'sh і bіl'sh nesterpima stavala Marіchka. Kozhnogo ranku zapіznjuvalas' na pracju, kazhuchi, shho zaspala, skarzhilas' na taєmnі bolі, khoch apetit mala prekrasnijj. Vіdmagajuchis' na vsjakі sposobi, tіkala vona z pracі ta bіgla do vodopoju, de stojala bezgluzdo і prigljadalasja vlasnomu vіdzerkalennju v vodі. Ta pіshli chutki і pro shhos', povazhnіshe. Koli Marіchka odnogo dnja privalandalas' veselo na podvіr'ja, mel'kajuchi koketlivo khvostom ta zhujuchi steblinu, Konjushina vіdvela її na bіk.

«Marіchko, — skazala vona, — ja khotіla b tobі skazati shhos' duzhe vazhlive. S'ogodnі vrancі ja pomіtila jak ti viziraєsh za plіt, shho vіddіljuє Kolgosp Tvarin vіd Lisichogo Gaju, Odin z najjmitіv p. Pіl'kіngtona stojav po drugomu bocі. Ja stojala daleko, ta majjzhe pevna, bo ce bachila — vіn rozmovljav z toboju, a ti dozvoljala gladiti sebe po nosі. Shho vono take, Marіchko?» «

Ne gladiv! Ne dozvoljala! Nepravda!» — gukala Marіchka, pochinajuchi pindjuchitisja ta toptati zemlju.

«Marіchko! Gljan' menі vvіchі. Mozhesh dati menі slovo chesti, shho cejj cholovіk ne gladiv tebe po nosі?»

«Ce nepravda» — povtorila Marіchka, ta ne mogla gljanuti Konjushinі vvіchі і za khvilinu nakivala p'jatami ta pognalas' u pole.

Konjushinu vrazila odna dumka. Ne kazhuchi nіkomu nі slova, vona pіshla u Marіchchinu stajjnju ta vіdgornula kopitom solomu. Pіd solomoju lezhala zakhovana kupka cukru v grudochkakh ta kіl'ka zhmutіv rіznobarvnikh strіchok.

Cherez tri dnі Marіchka znikla. Paru tizhnіv mіsce її perebuvannja ostavalos' nevіdome, azh nareshtі golubi doveli do vіdoma, shho bachili її na drugomu kіncі Vіlіngdonu. Vona bula zaprjazhena u chepurnu rozmal'ovanu na chervono ta chorno bіdku, shho stojala pered korchmoju. Tovstijj, chervonolicijj cholovіk u kratchatikh shtanjakh і getrakh, skhozhijj na korchmarja, gladiv її po nosі ta goduvav cukrom, її sherst' bula vidno nedavno pіdstrizhena, a grivu prikrashala їjj bagrjana strіchka. Golubi kazli, shho vona nenache duzhe zadovolena z sebe. Nіkhto іz tvarin ne zgaduvav bіl'she pro Marіchku.

U sіchnі nadіjjshli suvorі, mіcnі morozi. Zemlja bula nіbi zalіzo, u polі nіchogo ne mozhna bulo robiti. Bagato zborіv vіdbulosja v klunі, a svinі zajjmalisja pljanuvannjam pracі na vesnі. Pomalu prizvichaїlis' do togo, shho svinі, jakі buli javno rozumnіshі za іnshikh tvarin, majut' virіshati usі pitannja polіtiki kolgospu, khoch їkhnі rіshennja jj pіdljagali zatverdzhennju bіl'shіstju golosіv. Cja dogoda mogla b nepogano dіjati, koli b ne superechki mіzh Bіlanom ta Napoleonom. Voni rozkhodilisja u pogljadakh vsjudi, de tіl'ki rozkhodzhennja buli mozhlivі. Jakshho odin іz nikh vistupav іz vneskom obsіjati bіl'shu ploshhu jachmenem, to bulo pevne, shho drugijj domagatimet'sja bіl'shoї ploshhі pіd oves, a jakshho odin іz nikh kazav, shho te obo te pole є jakraz vіdpovіdne pіd kapustu, drugijj zaperechuvav, shho vono nepridatne do nіchogo, krіm kornevishh. Kozhen mav svoїkh odnodumcіv і neraz vinikali burkhlivі supereki. Na mіtingakh Bіlan chasto peretjagav bіl'shіst' na svіjj bіk svoїmi bliskuchimipromovami, zate Napoleon umіv lіpshe zabezpechiti sobі pіdtrimku v chas mіzh chergovimi mіtingami. Osoblivijj uspіkh mav vіn mіzh vіvcjami. V ostannіjj chas vіvcі vzjalisja blejati «chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano» koli treba jj koli netreba, і chasto v cejj sposіb pererivali mіtіngi. Zavazheno shho voni majut' osoblivijj nakhil pochinati svoє «chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano» v najjvazhlivіshikh momentakh Bіlanovikh promov. Bіlan pil'no prostudіjuvav kіl'ka starikh chisel «Xlіboroba jj Skotarja», shho їkh buv znajjshov u pans'komu budinku і buv poven proektіv shhodo ponovlen' ta polіpshen'. Vіn moviv ucheno pro melіoracіju, pro konservuvannja zelenoї pashі, pro shtuchnі dobriva, opracjuvav dlja vsіkh tvarin duzhe skladnu skhemu jak skladati gnіjj zrazu v polі, kozhnogo dnja na іnshomu mіscі, shhob oshhaditi pracju pri rozvozі. Napoleon ne vistupav z vlasnimi pljanami, tіl'ki zajavljav spokіjjno, shho z Bіlanovikh namіrіv nіchogo ne vijjde; zdavalosja, shho vіn vichіkuє sprijatlivoї nagodi. Ale z usіkh superechok najjbіl'sh gіrka bula superechka za vіtrjak.

Na prodovgastіm pasovishhі, nedaleko vіd obіjjstja, stojav gorbok, najjvishhe mіsce kolgospu. Ogljanuvshi grunt, Bіlan zajaviv, shho tut jakraz vіdpovіdne mіsce dlja vіtrjaka, jakijj mіg bi utrimuvati v rusі dinamo і zabezpechuvati kolgosp elektrichnoju energієju. Elektrika osvіtljuvala b stajjnі ta ogrіvala їkh zimoju; krіm c'ogo mozhna b uvesti v dіju mekhanіchnu pilu, sіchkarnі na sіno jj burjaki і elektrichnu dojarnju. Tvarini dosі nіkoli ne chuli pro podіbnі rechі, bo kolgosp buv staromodnіjj і mav tіl'ki najjprimіtivnіshі mashini. Voni prisluіkhalis' do c'ogo z zachudovannjam, a timchasom Bіlan vicharovuvav obrazi fantastichnikh mashin, shho pracjuvatimut' za nikh, koli voni shhipatimut' doskhochu travicju na levadakh, abo udoskonaljuvatimut' svіjj rozum chitannjam ta rozmovami.

Ne minulo dvokh tizhnіv, jak plani Bіlanovogo vіtrjaka buli vzhe spovna oprac'ovanі. Mekhanіchnі podrobicі vzjav vіn perevazhno z tr'okh knig, shho nalezhali kolis' p. Dzhonsovі: — «Tisjacha Korisnikh Rechejj», «Shho Mozhna Vikonati Bіlja Domu», «Kozhnijj u Sebe Muljarem» і «Elektrika dlja Pochatkіvcіv». Za Bіlanovu naukovurobіtnju pravila shopa, de davnіshe buv іnkubator; pіdloga tam bula derev'jana, gladka; vona dobre nadavalas' dlja kreslennja. Bіlan zalishavsja tam cіlimi godinami. Shhob knizhki ne zakrivalis', na kozhnіjj z nikh lezhalo po kamenju; vіn sam, zі shmatkom krejjdi mіzh raticjami, khodiv shvidkim krokom z kіncja v kіnec', kresljachi lіnіju za lіnієju ta vіd skhviljuvannja kuvіkajuchi stikha. Krok za krokom narisi pererosli u skladnu masu korb ta shesteren' і pokrivali soboju bіl'shu chastinu pіdlogi; tvarini nіchogіsіn'ko z narisіv ne rozumіli, khoch і buli nimi sil'no vrazhenі. Kozhne prikhodilo ogljanuti Bіlanovі risunki shhonajjmenshe raz na den'. Prikhodili navіt' kuri jj gusi, shho namagalis' ne nastupiti na mal'ovanі krejjdoju znaki. Odin Napoleon trimavsja zdaleku. Vіn vіd pochatku ob'javiv sebe vorogom vіtrjaka. Ale odnogo dnja pojavivsja nespodіvano, shhob rozgljanuti pljani. Stupav vazhko po shopі, pridivljavsja zbliz'ka do kozhnoї podrobicі pljanіv, obnjukhav їkh kіl'ka razіv, potіm postojav khvilinku, pogljadajuchi na nikh skosa; raptom pіdnіs nogu, pomochiv pljani і vijjshov, ne skazavshi nі slova.

Pogljadi khutora u spravі vіtrjaka buli rіzko podіlenі. Bіlan ne perechiv, shho zbuduvati vіtrjak bude sprava nelegka. Treba bude nabiti kamenju і zvesti kam'janі stіni, potіm treba bude porobiti krila, a dalі dіstati dinamo jj kablі. Bіlan ne kazav, jak їkh dovedet'sja rozdobuti, zate vіn tverdiv, shho vse mozhna vikonati za rіk. Pіslja c'ogo, zajaviv vіn, stіl'ki trudu bude oshhadzheno, shho tvarini potrebuvatimut' pracjuvati lishe tri dnі na tizhdbn'. Z drugogo boku Napoleon dokazuvav, shho pekucha potreba chasu ce zbіl'shennja kharchovoї produkcії і shho koli voni gajjnuvatimut' chas na vіtrjak, to usі povmirajut' z golodu. Tvarini rozkololis' na dvі frakcії, pіd gaslami: «Golosujj za Bіlanom і tr'okhdennim tizhnem» і «Golosujj za Napoleonom ta povnimi jaslami». Benіamіn buv odinoka tvarina, shho ne priєdnalas' do zhodnoї frakcії, Vіn vperto ne vіriv, shho pasha stane bіl'sh rjasna, abo shho vіtrjak zaoshhadit' trudu. Bude vіtrjak chi ne bude — zhittja plivtime tak, jak plivlo zavzhdi — sebto mіzerno.

Krіm superechki pro vіtrjak vinikalo shhe pitannja oboronikolgospu. Usі zdavali sobі spravu, shho ljuds'kі іstoti, khoch і peremozhenі u boju pіd korіvnikom, mozhut' znovu, na cejj raz z bіl'shoju rіshuchіstju, sprobuvati povernuti panuvannja p. Dzhonsa Krіm bagat'okh іnshikh prichin do takoї sprobi їkh moglo sponukati te, shho vіstki pro porazku rozіjjshlis' po okolicі і viklikali bіl'shu jak kolinebud' neslukhnjanіst' mіzh їkhnіmi tvarinami. Jak zvichajjno, Bіlan ta Napoleon ne pogodzhuvalis' mіzh soboju. Za Napoleonom tvarini povinnі rozdobuti porokhovu zbroju ta prizvichajuvatis' do її vzhitku. Za Bіlanom voni povinnі visilati vse bіl'she ta bіl'she golubіv ta pіdnositi bunti sered tvarin po susіdnіkh khutorakh. Odin dokazuvav, shho koli voni ne zmozhut' zakhishhatisja, їkh obov'jazkovo zavojujut'; drugijj dokazuvav, shho koli bunti spalakhnut' usjudi, ne bude vzhe potrebi u zakhistі. Tvarini prislukhalis' zrazu do Napoleona, potіm do Bіlana і ne mogli rіshitis', de pravda. Po sutі voni zavzhdi pogodzhuvalisja z tim, khto promovljav u danijj ment.

Nareshtі prijjshov den', koli Bіlanovі pljani buli zakіnchenі. Na najjblizhchomu nedіl'nomu mіtingu mali postaviti pіd golosuvannja zapit: chi pochinati chi ne pochinati pracju nad vіtrjakom. Koli tvarini zіjjshlisja v velikіjj klunі, Bіlan pіdvіvsja і (khocha vіvcі jjogo de-ne-de perebivali) viklav svoї racії v zakhist proєktu buduvannja vіtrjaka. Todі Napoleon Pіdvіvsja, shhob vіdpovіsti. Vіn zajaviv duzhe spokіjjno, shho vіtrjak bezgluzdja і shho vіn nіkomu ne radit' golosuvati za cim proєktom, pіslja chogo shvidko sіv; vіn promovljav nepovnikh tridcjat' sekund; zdavalos', jjomu zovsіm bajjduzhe, jake vrazhennja robit' na slukhachіv. Na ce Bіlan skochiv na nogi ta perekrikujuchi ovec', shho znov pochali blejati, vistupiv z pristrasnim zaklikom na korist' vіtrjaka. Dosі simpatії tvarin buli majjzhe rіvnomіrno podіlenі; ale Bіlanova krasnomovnіst' potjagla їkh vmit' za soboju. U palkikh rechennjakh vіn zmaljuvav ujavnijj obraz Kolgospu Trarin, de pracja vzhe zvalilasja z їkhnіkh plechejj. U svomu l'otі na krilakh ujavi vіn na cejj raz ostaviv daleko pozadu sіchkarnі na solomu jj bur'jaki. Elektrika, kazav vіn, mogtime postachati energіju molotilkam, plugam, boronam, grudobojam і kombajjnam, a krіmC'ogo zabezpechit' kozhnu stajjnju elektrichnim osvіtlennjam, garjachoju ta kholodnoju vodoju ta elektroogrіvannjam. Koli vіn zakіnchiv promovu, ne bulo najjmenshogo sumnіvu shhodo vislіdu golosuvannja. Ta jakraz v cju khvilinu Napoleon pіdvіvsja і, kidajuchi svoєrіdnijj kosijj pogljad na Bіlana, kuvіknuv z visokoї noti golosom, jakogo vіd n'ogo nіkhto shhe dosі ne chuv.

Na te znadvoru pochulas' zhakhliva gavkotnja і dev'jat' velicheznikh sobak u nabitikh mosjazhem nashijjnikakh uskochilo v klunju. Voni kinulis' prjamo na Bіlana, shho vmit' zіrvavsja z mіscja і tomu vstig uniknuti їkhnіkh shhelepіv, shho zagrozlivo klacali. Za mit' vіn buv za vorіt'mi, a sobaki pustilis' za nim. Tvarinam vіd zdivuvannja ta pereljaku vіdnjalo movu; voni tabunom rinuli krіz' vorota і prigljadalis' lovam. Bіlan mchav vpoperek prodovgastogo pasovNshha, shho mezhuvalo zі shljakhom. Vіn tіkav jak tіl'ki svinja vmіє tіkati, ale sobaki nastupali jjomu na p'jati. Raptom vіn spіtknuvsja і zdavalos', shho voni napevne jjogo skhopljat'. Ta vmit' buv vzhe na nogakh, bіg shvidshe jak kolinebud'; potіm znov sobaki pochali jjogo nazdoganjati. Odin іz nikh ledve ne zaklacnuv shhelepіv nad Bіlanovim khvostom ta Bіlan, sіpnuvshi nim, rjatuє jjogo jakraz vchasno. Nareshtі, vіn shhe raz skhopivsja raptovim zusilljam, zdobuv dekіl'ka calіv perevagi, prosmiknuvsja krіz' dіrku v zhivoplotі і shhez nazavzhdi.

Movchaznі jj spolokhanі tvarini poplentalis' nazad u klunju. Cherez khvilinu priskakali sobaki. Zrazu nіkhto ne mіg sobі ujaviti, zvіdki pojavilisja cі stvorіnnja, ta nezabarom rozv'jazano problemu: ce buli otі cucenjata, shho їkh Napoleon uzjav buv vіd materіv і vikhovuvav okremo. Khoch shhe ne zovsіm doroslі, voni buli velicheznі, ljutogo vigljadu sobaki — chistі vovki. Voni derzhalisja poblizu Napoleona. Pomіtili, shho voni vertjat' pered nim khvostami tochnіsіn'ko jak kolis' іnshі sobaki pered p. Dzhonsom.

Napoleon v suprovodі sobak vijjshov teper na pіdvishhenu chastinu dolіvki, zvіdki kolis' promovljav Marko. Vіn spovіstiv, shho vіd s'ogodnі nedіl'nim mіtingam prikhodit' kіnec'. Voni zajjvі; voni tіl'ki marna zatrata chasu. Na majjbutnє usі pitannja, shho Stosujut'sja do funkcіonuvannja kolgospu, budepolagodzhuvati okremijj svinjachijj komіtet pіd jjogo golovuvannjam Komіtet zbiratimet'sja okremo і spovіshhatime іnshikh pro svoї rіshennja. Tvarini і nadalі skhoditimut'sja v nedіlju vrancі, shhob vіddati chest' praporovі, vіdspіvati «Zvіrіv Anglії» і oderzhati prikazi na tizhden'. Ale debatіv bіl'she ne bude.

Cja zajava strivozhila tvarin, ne zvazhajuchi na potrjasennja viklikane mіzh nimi prognannjam Bіlana. Dekhto іz nikh napevne. protestuvav bi, koli b tіl'ki zumіv najjti vіdpovіdnі argumenti. Navіt' Gnіdko buv nejasno sturbovanijj. Vіn prishhuliv vukha, dekіl'ka razіv potrjas chubom і zakhodivsja napruzheno uporjadkovuvati svoї dumki. Ta zreshtoju ne mіg pridumati, shho jjomu skazati. Prote sered svinejj dejakі vijavilis' bіl'sh govіrkі. Chotiri molodі kabani — godovancі z pershogo rjadu pronizlivo zakuvіkali na znak nevdovolennja; usі chotiri skochili na nogi і pochali govoriti, perebivajuchi odin drugogo. Ta raptom sobaki, shho sidіli dovkola Napoleona, basom, zagrozlivo zagarchali: svinі zrazu zh zamovkli і znovu posіdali. Todі mіzh vіvcjami pochulos' zaglushlive blejannja: «Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano», shho prodovzhuvalos' bіlja chverti godini і poklalo kіnec' vsjakіjj nadії na diskusіju.

Potіm Kvіkuna poslali v kolgosp roz'jasniti іnshim novu postanovu. «Tovarishі, skazav vіn, — vіrju, shho kozhna tuteshnja tvarina ocіnjuє posv'jatu, shho її projaviv tovarish Napoleon, beruchi na sebe cejj dodatkovijj tjagar. Ne ujavljajjte sobі, tovarishі, shho provіdnictvo ce priєmnіst'! Navpaki, ce velika jj tjazhka vіdpovіdal'nіst'. Nіkhto ne vіrit' bіl'she jak tovarish Napoleon, shho vsі tvarini rіvnі. Dlja n'ogo bulo b najjvishhe shhastja dozvoliti vam samim virіshati pro sebe. Ta vi b mogli vrjadi — godi prijjnjati nepravil'nі rіshennja, tovarishі, і todі shho? Kudi b ce nas privelo? Ujavіm sobі, shho vi virіshili b pіti za Bіlanom ta jjogo verzіnnjam pro vіtrjaki — za Bіlanom, shho, jak znaєmo, nіchim ne lіpshijj za zlochincja!»

«Vіn muzhn'o borovsja u boju pіd korovnikom», — skazav khtos'. «Samoju muzhnіstju daleko ne v'їdesh, — vіdkazav Kvіkun. — Vіddanіst' ta poslukh vazhlivіshі za neї. A koli mova pro bіjj pіd Korovnikom, to (taka moja dumka) prijjde chas,koli vijasnit'sja, shho uchast' Bіlanovu v c'omu sil'no perebіl'sheno. Disciplіna, tovarishі, zalіzna disciplіna! Os' lozung na s'ogodnіshnіjj den'. Dosit' odnogo nepravil'nogo, kroku і nashі vorogi naposjadut' na nas. Jasno, vi, tovarishі, ne bazhaєte sobі povernennja Dzhonsa?»

Znov ne bulo vіdpovіdі na cejj argument. Dіjjsno, tvarini ne bazhali sobі povernennja Dzhonsa. Jakshho nedіl'nі rankovі debati buli pov'jazanі z Dzhonsovim povernennjam, to debati cі treba bulo pripinmiti. Gnіdko, shho mav uzhe chas produmti spravu, visloviv zagal'nі pochuvannja u slovakh: «Koli tovarish Napoleon tak kazhe, to ce musit' buti pravil'no.» Z c'ogo chasu vіn prijjnjav pripovіdku «Napoleon maє zavzhdi racіju» jak dodatok do vlasnogo vislovu «Pracjuvatimu duzhche.»

Timchasom povernulo na vesnu і pochalasja vesnjana oranka. Shopu, de Bіlan kresliv svoї pljani, zakrito; vsі pripuskali, shho їkh sterto z pіdlogi, U kozhnu nedіlju vrancі tvarini zbiralisja u velikіjj klunі dlja vislukhannja rozporjadkіv na cіlijj, tizhden'. Cherep Starogo Marka vіdkopali v sadu і primіstili na pnі pіd shhogloju, bіlja rushnicі. Pіslja pіdnesennja prapora tvarini, zaki vvіjjti u klunju, musіli prokhoditi shanoblivo povz cherep. Teper voni vzhe ne sidіli usі gurtom, jak u davnі chasi. Napoleon z Kvіkunom, ta іnshoju svineju na іm'ja Mіnіm, shho mala neabijakijj khist skladati pіsnі jj poemi, — sidіv poperedu na pіdvishhenomu pomostі; dev'jat' molodikh sobak lezhali dovkola nikh pіvkolom, a іnshі svinі vmіshhalis' pozadu nikh: reshta tvarin, zvernena do nikh oblichchjami sidіla u golovnіjj chastinі klunі. Napoleon vіdchituvav pokhmurim vojac'kim stilem rozporjadki na tizhden', pіslja chogo tvarini, prospіvavshi raz «Zvіtіv Anglії», rozkhodilis'.

Na tretju nedіlju pіslja prognannja Bіlana tvarin trokhi zdivuvala Napoleonova zajava, shho vіtrjak taki majut' buduvati. Vіn nіchim ne pojasniv zmіni u svoїkh pogljadakh, lishe zasterіg tvarin, shho ce dodatkove zavdannja vimagatime bogato vazhkogo trudu; mozhlivo navіt' dovedet'sja zmenshiti pajjki. Prote pljani buli azh do najjmenshoї podrobicі gotovі. Specіjal'nijj svinjachijj komіtet pracjuvav nad nimi na protjazіostannіkh tr'okh tizhnіv. Peredbachalos', shho budova vіtrjaka ta rіzhnikh іnshikh polіpshen' potrivaє dva roki.

C'ogo vechora Kvіkun pojasniv vіd sebe іnshim tvarinam, shho Napoleon po sutі nіkoli ne protistavivsja vіtrjakovі. Navpaki, ce vіn agіtuvav za n'ogo spochatku, a pljan, shho jjogo Bіlan nakresliv na pіdlozі іnkubatora buv u dіjjsnostі vikradenijj zpomіzh Napoleonovikh paperіv. Popravdі vіtrjak buv Napoleonovim tvorom. Chomu zh todі, spitav khtos', vіn tak rіshuche vislovljuvavsja proti n'ogo? Tut Kvіkun glipnuv duzhe lukavo. Ce, skazav vіn, є Napoleonovі khitroshhі. Vіn lishe prikinuvsja vorogom vіtrjaka; ce buv manevr jak pozbutisja Bіlana, shho mav nebezpechnijj kharakter і pomirjuvav shkіdlivі vplivi. Teper, koli Bіlan shhez uzhe z obrіju, mozhna bude bez jjogo vtruchannja pristupiti do vikonannja pljanu. Ce, kazav Kvіkun, є rіch, shho nazivaєt'sja taktika. Vіn povtoriv dekіl'ka razіv, pіdskakujuchi dovkola, makhajuchi rіzko khvostikom ta vtіshno pіdsmіkhajuchis': «Taktika, tovarishі, taktika»! Tvarini ne mali pevnosti, jake znachennja c'ogo slova, ale Kvіkun promovljav tak perekonlivo, a troє sobak, shho vipadkovo buli z nim, garchali tak zagrozlivo, shho voni prijjnjali ce pojasnennja bez dal'shikh zapitіv.

Uves' cejj rіk tvarini pracjuvali mov rabi: ale voni buli shhaslivі za praceju. Voni prikladali usі zusillja ta Zhertvuvali sobju, rozumіjuchi jasno, shho vsja їkhnja pracja — dlja dobra їkhn'ogo ta prijjdeshnіkh pokolіn', a ne dlja zgraї lіnivikh, grabіzhnic'kikh ljuds'kikh іstot.

Protjagom vesni і lіta voni pracjuvali shіstdesjat godin na tizhden', a v serpnі Napoleon progolosiv, shho budut' pracjuvati і v nedіlju po obіdі. Cja pracja bula cіlkom dobrovіl'na, ta kozhnіjj tvarinі, shho ne z'javilasja b na neї, zmenshili b pajjku na polovinu. Ta prote z'jasuvalosja, shho dovedet'sja zalishiti dejakі zavdannja nevikonanimi.

Zhniva buli trokhi mensh uspіshnі jak minulogo roku, a dva polja, shho musіli ranіsh lіtom zasіjati kornevishhami, lishilis' nezasіjanі, bo ne zakіncheno vchasno oranki. Mozhna bulo vzhe peredbachiti shho jjde vazhka zima.

Vіtrjak sprichinjav neperedbachenі trudnoshhі. V kolgospі bula dobra kamenjarnja, de dobuvali vapnjak; v odnіjj іz pribudov znajjshlosja dosit' pіsku jj cementu, otzhe budіvel'nі znadobi buli pіd rukoju. Ta tvarini spochatku ne mogli rozv'jazati problemi jak biti kamіn' na shmatki vіdpovіdn'oї velichini. Zdavalos', shho ce mozhna zrobiti tіl'ki z pomіchchju oskardіv і pleshen'; ta zhodna tvarina ne vmіla їkh vzhivati, bo zhodna ne mogla stojati na zadnіkh nogakh. Tіl'ki pіslja kіl'katizhnevogo daremnogo trudu prijjshla komus' shhasdiva dumka — a same, vikoristati silu tjazhіnnja. Velicheznі brili, nadto velikі dlja bezposredn'ogo vzhitku, lezhali rozkidanі na dnі kamenjarnі. Tvarini zakidali na nikh linvi і todі usі gurtom: korovi, konі, vіvcі, kozhna tvarina, shho mogla skhopiti za linvu — navіt' svinі neraz priєdnuvalis' u kritichnikh khvilinakh — rozpuchlivo povolі volіkli brili vgoru po uzbіchchju, azh na vershok kamenjarnі; tam, na kraju їkh zvaljuvali vniz і voni razbivalis' na shmatki. Transportuvannja rozbitogo kamenju bulo vіdnosno neskladne. Konі vіdvozili jjogo povnimi vozami, vіvcі volіkli okremі brili, navіt' Dereza z Benіjamіnom zaprjagalis' u staru, legku bіdku і vikonuvali svoju chastku. Pіznіm lіtom zvezli vzhe dovolі kamіnnja; todі pіd dogljadom svinejj pochalos' buduvannja.

Ta vse posuvalos' vpered povolі, z trudom. Neraz treba bulo cіloї dnini, shhob vitjagti odnu odnіsіn'ku brilu na vershok kamenjarnі, a koli її perekidali krіz' krajj, vona chasom ne razbivalas'. Bez Boksera tvarini ne dosjagli b nіchogo; zdavalos', shho jjogo sila dorіvnjuє silі usіkh іnshikh tvarin ukupі. Koli brila pochinala zsovuvatis', a tvarini krichali v rozpucі, bo bachili, shho jj voni z neju zsovujut'sja vniz, Gnіdko zavzhdi napruzhuvavsja, linva napinalas' і brila zatrimuvalas'. Kozhen buv spovnenijj podivu, koli divivsja na n'ogo, jak vіn spinavsja po uzbіchchju p'jad' za p'jaddju, dikhajuchi urivchasto і shvidko, z pokritimi potom bokami, vpinajuchis' u grunt gakami pіdkov. Konjushina peresterіgala jjogoneraz, shhob vіn buv oberezhnijj і ne visnazhuvavsja, ta Gnіdko ne slukhavsja її nіkoli. Dva jjogo klichі «Pracjuvatimu duzhche» і «Napoleon maє zavzhdi racіju» zdavalis' jjomu zadovіl'noju vіdpovіddju na vsі problemi. Vіn domovivsja z pіvnem, shhob tojj budiv jjogo vrancі na tri chvertі godini ranіshe, a ne, jak dosі, na pіv godini. A u vіl'nі khvilini, shho їkh bulo teper nebagato, іshov vіn do kamenjarnі, nabirav poven vantazh kamіnnja і volіk jjogo bez nіchiєї dopomogi na mіsce, de mav stati vіtrjak.

C'ogo lіta tvarinam velos' nepogano, ne zvazhajuchi na tjazhku pracju. Khoch voni jj ne mali bіl'she kharchu jak za Dzhonsovikh dnіv, prinajjmnі mali jjogo ne menshe. Tomu, shho їm dovodilos' kharchuvati lishe sebe, a ne p'jat' marnotratnikh ljuds'kikh іstot na dodatok, bula taka velika perevaga, shho treba bulo b neodnogo neuspіkhu, shhob її znіvechiti. Krіm c'ogo, tvarinnijj metod pracі pіd bagat'ma ogljadami davav lіpshі naslіdki і oshhadzhuvav trud. Taku pracju jak polіnnja, napriklad, mozhna bulo vikonati z doskonalіstju nemozhlivoju dlja ljuds'koї іstoti. A dalі, tomu shho zhodna tvarina teper ne krala, bulo zajjve vіdgorodzhuvati pasovishhe vіd rіllі, a ce 'Oshhadzhuvalo bagato pracі bіlja utrimuvannja zhivoplotіv ta perelazіv. Vsezhtaki, koli lіto prominulo, pochali doshkuljati rіznomanіtnі neperedbachenі nedostachі. Bula potreba v parafіnovіjj olії, cv'jakhakh, motuzі, sukharjakh dlja sobak, zalіzі na pіdkovi — zhodnogo іz cikh predmetіv ne mozhna bulo virobiti V kolgospі. Zgodom musіla takozh viniknuti potreba v nasіnnі, shtuchnikh dobrivakh, ne govorjachi vzhe pro rіzhne priladdja і, nareshtі, mashini dlja vіtrjaka. Nіkhto ne mіg sobі ujaviti, jakim robom їkh pridbati.

Odnogo nedіl'nogo ranku, koli tvarini zіbralis', shhob prijjnjati do vіdoma rozporjadki, Napoleon ob'javiv, shho rіshivsja na novu polіtiku. Vіdteper Kolgosp Tvarin uvіjjde u torgovel'nі znosini z susіdnіmi khutorami: ochevidno ne z jakojus' komercіjjnoju metoju, tіl'ki vikljuchno na te, shhob oderzhati dejakі negajjno potrіbnі virobi. Potrebi zv'jazanі z vіtrjakom majut' pershіst' pered usіm іnshim, zajaviv vіn. Tomu vіn domovljuєt'sja pro prodazh stogu sіna і chastini c'ogorіchnogo vzhinku pshenicі. Jakshho pіznіshe treba bude shhe bіl'she groshejj, dovedet'sja їkh rozdobuti, prodavshi jajjcja, a zbuti їkh є zavzhdi zmoga u Vіlіngdonі. Kurki, skazav Napoleon, povinnі radіsno privіtati cju zhertvu jak їkhnіjj okremijj vnesok v buduvannja vіtrjaka.

І znov u svіdomіst' tvarin zakralos' nejasne zbentezhennja. Nіkoli ne mati dіla z ljuds'kimi іstotami, nіkoli ne zajjmatis' torgіvleju, nіkoli ne robiti vzhitku z groshejj — chi ce ne buli odnі z najjpershikh rezoljucіjj, prijjnjatі na tomu pershomu peremozhnomu Mіtingu pіslja prognannja Dzhonsa? Usі tvarini prigaduvali sobі, shho ukhvaljuvali takі rezoljucії, abo prinajjmnі dumali, shho take sobі prigadujut'. Chotiri molodі svinі, shho zaperechuvali, koli Napoleon kasuvav mіtingi, bojazko pіdnesli golos, ta zaglushlive garchannja sobak shvidko їkh vtikhomirilo. Potіm sered ovec' pochulos', jak Zvichajjno: «Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano» і ce zagladilo khvilevu nezruchnіst' polozhennja. Vkіncі Napoleon pіdnіs nіzhku na znak tishі і povіdomiv, shho vіn sam uzhe vse vlashtuvav. Nіkhto іz tvarin ne potrebuvatime stikatisja z ljuds'kimi іstotami; shho bulo b, jasno, duzhe ne bazhane. Vіn maє namіr uzjati uves' tjagar na vlasnі plechі. P. Skavutishin, povіrnik, shho prozhivaє u Vіlіngdonі, pogodivsja buti poserednikom mіzh Kolgospom Tvarin ta zovnіshnіm svіtom і vіdvіduvatime kolgosp kozhnogo ponedіlka vrancі dlja oderzhannja іnstrukcіjj. Napoleon zakіnchiv promovu, jak zvichajjno, oklikom «Khajj zhive Kolgosp Tvarin» і pіslja vіddpіvannja «Zvіrіv Anglії» tvarin vіdpushheno.

Pіslja c'ogo Kvіkun podavsja na obkhіd kolgospu ta zaspokojuvav dumki tvarin. Vіn zapevnjav їkh, shho rezoljucіjj proti torgovel'nikh znosin ta vzhitku groshejj ne to shho nіkoli ne prijjmali: їkh navіt' nіkoli ne vnosili. Ce use buli chistі ujavlennja, a їkhnє korіnnja mabut' u brekhnjakh, shho rozpuskav Bіlan. Dejakі tvarini mali shhe slabі sumnіvi, ta Kvіkun zapitav їkh khitro: «Chi vi pevnі, shho ce vam ne priverzlosja, tovarishі? Chi є u vas na rukakh jakijjs' dokaz pro takі postanovi? Chi їkh denebud' zapisano?» Tomu shho, bezperechno, nіshho take ne іsnuvalo na pis'mі, tvarini buli perekonanі, shho pomiljalisja.Kozhnogo ponedіlka, zgіdno z umovoju, p. Skavutishin vіdvіduvav kolgosp. Vіn buv cholovіk z bakami, nevisokogo rostu і lukavijj z vigljadu. Buv vіn povіrnik vіd duzhe malikh sprav, prote vistachilo jjomu gluzdu na te, shhob zbagnuti ranіsh za іnshikh, shho Kolgosp Tvarin potrebuvatime faktora ta shho doruchennja vart bude prijjnjati. Tvarini stezhili z vіdtіnkom zhakhu za jjogo prikhodom ta vіkhodom і unikali jjogo po zmozі. Prote, koli bachili postat' Napoleona, shho davav na chotir'okh nakazi dvonogomu Skavutishinovі, їkhnja gordіst' zrostala; voni chastkovo mirilisja z novim porjadkom. Vіdnosini mіzh Nimi ta ljuds'kim rodom buli teper ne zovsіm takі jak ranіshe, Ljuds'kі іstoti nemenshe nenavidіli Kolgosp Tvarin teper, koli vіn buv u rozkvіtі; ba, voni nenavidіli jjogo bіl'she jak kolinebud'. Kozhna ljuds'ka іstota vvazhala za dogmu, shho kolgosp ranіshe chi pіznіshe zbankrotuє, a persh za vse, shho budova vіtrjaka zakіnchit'sja cіlkovitim neuspіkhom. Voni skhodilis' po shinkakh і dovodili odin odnomu, za dopomogoju dіjagram, shho vіtrjak musit' obov'jazkovo zavalitisja, a jakshho jj ustoїt', to ne dіjatime nіkoli. Prote, v nikh mimovolі razvinulas' povaga do tvarin, shho tak uspіshno keruvali svoїmi spravami. Odnim іz projavіv cієї nastanovi bulo te, shho voni pochali nazivati Kolgosp Tvarin jjogo vlastivim jjmennjam ta perestali vdavati bucіmto vіn zvet'sja «Dіdіvshhina». Voni perestali takozh obstavati za Dzhonsom, shho vtrativ nadіju oderzhati khutіr nazad і oselivsja u іnshіjj chatinі grafstva. Dosі ne bulo shhe zv'jazku mіzh Kolgospom Tvarin ta zovnіshnіm svіtom, khіba shho cherez Skavutishina, ale vves' chas podejjkuvali, shho Napoleon ne s'ogodnі-zavtra sklade ostatochnijj torgovel'nijj dogovіr abo z p. Pіl'kіngtonom z Lisichogo Gaju, abo z p, Fridrikhom z Deripolja, — ale, jak pomіcheno, nіkoli z oboma naraz.

Bіl'sh — mensh u cejj chas svinі nespodіvano pereneslis' do pans'kogo budinku і roztashuvalis' u n'omu. Znov tvarinam zdavalos', nіbi prigadujut' sobі, shho u davnі dnі prijjnjato postanovu proti c'ogo, і znov Kvіkun zumіv perekonati їkh, shho vono bulo ne tak. Ce zovsіm neobkhіdne, skazav vіn, shhob svinі, shho є mіzkom kolgospu, mali zatishne mіsce dljapracі. Krіm c'ogo gіdnostі Vozhdja (bo vіd nedavn'ogo chasu stav vіn, govorjachi pro Napoleona, vzhivati titulu «Vozhd'») prozhivati u domі lichit' bіl'she za pobut u zvichajjnomu khlіvі. Prote, dejakі tvarini buli skhvil'ovanі, koli pochuli, shho svinі ne tіl'ki kharchujut'sja v kuzhnі ta vzhivajut' vіtal'nju jak kіmnatu dlja vіdpochinku, ale jj spljat' u lіzhkakh. Bokser prognav vіd sebe cju dumku zvichajjnim «Napoleon maє zavzhdi racіju», ale Konjushinі zdavalos', shho pam'jataє okreslenu postanovu proti lіzhok; vona pіshla na kіnec' klunі ta namagalas' rozіbrati Sіm Zapovіdejj, shho buli tam napisanі. Perekonavshis', shho ne v silі prochitati bіl'she jak okremі lіteri, vona poklikala Derezu. «Derezo, — skazala vona, _: — prochitajj menі chetvertu Zapovіl'. Chi tam nіchogo ne skazano pro te, shhob nіkoli ne spati v lіzhkovі?»

Z dejakim trudom dereza vіdchitala Zapovіd' sklad za skladom. «V nіjj skazano: Khajj zhodna tvarina ne spit' u. lіzhku, zastelenіm prostiralami,» — spovіstila vona nakіnec'.

Jak vono ne cіkavo, ale Konjushina ne prigaduvala sobі, shhob chetverta Zapovіd' zgaduvala pro prostirala. Ta koli tak bulo tut na stіnі, to ne moglo buti іnakshe. A Kvіkun, shho v cejj ment pripadkovo tudoju prokhodiv u tovaristvі dvokh — tr'okh sobak, zumіv dati cіlіjj spravі vіdpovіdne osvіtlennja. «Otzhe vi vzhe znaєte, tovarishі, — skazav vіn, — shho mi, svinі, spimo v lіzhkakh u pans'komu budinku? A chomu zh bi jj nі? Vi ne pripuskali, ja peven, shho kolinebud' іsnuvala postanova proti lіzhok? Lіzhko znachit' tіl'ki mіsce, de? spljat'. Stislo kazhuchi, v'jazka solomi u stajjnі є lіzhko. Postanova zvertalas' proti prostiral, shho є ljuds'kim vinakhodom. Mi usunuli prostirala z lіzhok і spimo pіd ukrivalami. Ce duzhe vigіdnі lіzhka, pravda! Ta, mozhu vam skazati, tovarishі, voni ne є za vigіdnі jak na nashі potrebi, takі mi zaraz visnazhenі usієju cієju rozumovoju praceju. Adzhezh vi ne khotіli b pozbaviti nas vіdpochinku, pravda; tovarishі? Vi ne khotіli b, shhob mi buli nadto vtomlenі dlja vikonuvannja nashikh obov'jazkіv? Napevne nіkhto z vas ne bazhaє sobі pobachiti Dzhonsa znovu?»Tvarini negajjno zapevnili jjogo shho nі, і bіl'sh nіchogo ne zgaduvalos' pro te, shho svinі spljat' u lіzhkakh u pans'komu budinku. І koli dva dnі pіznіshe bulo spovіshheno, shho vіdteper svinі vstavatimut' urancі na godinu pіznіshe za іnshikh tvarin, to jj na ce nіkhto ne skarzhivsja.

Pіd osіn' tvarini buli vtomlenі, ale shhaslivі. Za nimi lezhav tjazhkijj rіk pіslja prodazhі chatini sіna і zbіzhzhja; їkhnі kharchovі zasobi buli ne duzhe to bogatі, zate vіtrjak vinagorodzhuvav usі nedostachі. Vіn uzhe buv majjzhe napolovinu zbudovanijj. Pіslja zhniv nastali pogіdnі sukhі dnі і tvarini pracjuvali vazhche jak kolinebud' dosі, pevnі, shho vart cіlijj den' chvalati, tudi jj nazad z brilami kamenju, jakshho v cejj sposіb mozhna zvesti stіni vіtrjaka shhe na stopu vishhe. Bokser navіt' vikhodiv nochami ta pracjuvav godinu — dvі na odincі u sjajjvі serpnevogo mіsjacja. U vіl'nі khvilini tvarini khodili dovkola napіvzakіnchenogo vіtrjaka, podivljajuchi mogutnіst' ta strіmkіst' jjogo stіn; voni divuvalisja, shho buli vzagalі zdіbnі zbuduvati shhos' take velichnє. Tіl'ki starijj Benіjamіn uperto ne zakhopljuvavsja vіtrjakom, khoch, jak zvichajjno, ne vislovljuvav nіchogo krіm zagadkovoї zavvagi, shho osline zhittja dovge.

Prijjshov listopad, a z nim skazhenі pіvdenno — zakhіdnі vіtri. Buduvannja dovelos' pripiniti, bo. povіtrja bulo za vogke і ne bulo zmogi rozmіshuvati cement. Nakіnec', odnієї nochі, khurtovina nabrala takoї sili, shho budіvlі kolgospu khitalis' u pіdvalinakh, a vіter skinuv dekіl'ko cherepic' іz pokrіvlі klunі. Kuri poprokidalis' kudkudakajuchi z pereljaku, bo vsіm naraz primrіlosja, shho nedaleko rozdavsja postrіl. Rankom tvarini povikhodili zі staєn' і pobachili, shho shhoglu perevernulo vіtrom, a v'jaz, shho stojav na kraju sadu, virvalo z korіnnjam, nemov red'ku. Tvarini tіl'ki-shho vstigli ce zaprimіtiti, jak z gorljanki kozhnoї іz nikh virvavsja krik rozpuki. Ochі їkhnі zustrіli zhakhlivijj obraz. Vіtrjak buv zrujjnovanijj.

Usі naraz kinulis' tudi. Napoleon, shho majjzhe zavzhdi khodiv povagom, teper gnavsja poperedu. Tak, plіd usіkh їkhnіkh zmagan' buv zrіvnjanijj z pіdvalinami, a kamіnnja, shho vrni ztakim trudom bili jj tjagali, lezhalo rozkidane dovkola. Nezdіbnі zrazu promoviti nі slova, voni stojali, sumno pogljadajuchi na gruz. Napoleon pokhozhdav movchki tudi jj nazad, shhorazu obnjukhujuchi zemlju. Khvostik jjomu viprostavsja ta mikavsja rіzko to v odin, to v drugijj bіk; ce bula v n'ogo oznaka napruzhenoї rozumovoї dіjal'nosti. Raptom vіn zatrimavsja nache shhos' virіshivshi. «Tovarishі, — skazav vіn spokіjjno, — znaєte, khto nese za ce vіdpovіdal'nіst'? Chi znaєte voroga, shho pіdokravsja nіchchju і zavaliv vіtrjaka? Bіlan! — Zarevіv vіn naraz gromovim golosom. — Bіlan zchiniv ce! Z chistoї zlovtіkhi, pragnuchi zagal'muvati nashі pljani ta pomstitis' za te, shho jjogo ganebno prognali, cejj zradnik pіdpovz sjudi pіd zakhistom nochі ta znіvechiv majjzhe rіk nashoї pracі. Tovarishі, z mіscja progoloshuju Bіlanovі smertnu karu. «Gerojj tvarin Drugoі Kljasi» і pіv korcja jabluk oderzhit' kozhna tvarina, shho vіddast' jjogo v ruki spravedlivosti. Poven korec' kozhnomu, khto skhopit' jjogo zhivim!»

Vіstka, shho jakraz Bіlan vinuvatec' takogo vchinku, nepomіrno potrjasla tvarinami. Pochulis' okliki oburennja і kozhen pochav pridumuvati v jakijj sposіb skhopiti Bіlana, koli b tojj kolinebud' povernuvsja v kolgosp. Majjzhe zrazu vikrili slіdi svinjachikh ratic' na nevelikіjj vіddalі vіd gorbka. Mozhna bulo їkh proslіditi lishe na protjazі kіl'kokh jardіv, ta vigljadalo, shho voni vedut' u bіk dіrki v zhivoplotі. Napoleon obnjukhav їkh, vitjagajuchi gliboko povіtrja і spovіstiv shho voni Bіlanovі. Jak svіjj osobistijj pogljad podav vіn, shho Bіlan mabut' prijjshov vіd Lisichogo Gaju.

«Ne barіmos', tovarishі, — vikliknuv Napoleon, koli slіdi vzhe rozgljanuli. — Pered nami pracja. C'ogo zh ranku pochinaєmo vіdbudovu vіtrjaka і buduvatimemo usju zimu, chi snіg, chi pogoda. Provchimo c'ogo nuzhdennogo zradnika, shho jjomu ne tak legko vdast'sja znіvechiti nash trud. Pam'jatajjte, tovarishі: u nashikh pljanakh ne smіє buti zhodnoї zmіni. Musimo їkh vikonati na zaznachenijj den'. Vpered, tovarishі! Khajj zhive vіtrjak! Khajj zhive Kolgosp Tvarin!»

Zima bula suvora. Za khurtovinnoju pogodoju prijjshov grad z doshhem і snіg, a potіm sil'nі morozi, shho trimalisja dobre azh za pochatok ljutogo. Tvarini prodovzhuvali vіdbudovu vіtrjaka; voni prikladali vsіkh zusil', bo dobre znali, shho zovnіshnіjj svіt stezhit' za nimi і shho zavidjushhі ljuds'kі іstoti radіtimut' peremozhno, koli vіtrjak ne bude vchasno zakіnchenijj. Z perserdja ljuds'kі іstoti vdavali, bucіmto ne vіrjat', shho ce Bіlan zrujjnuvav vіtrjaka: voni kazali, shho vіtrjak zavalivsja, bo stіni buli zatonkі. Tvarini znali, shho vono ne tak. Prote, virіsheno zbuduvati stіni u tri stopi zavshirshki, a ne u vіsіmnadcjat' calіv, jak ranіshe; ce znachilo, shho treba bude zagotoviti znachno bіl'shu kіl'kіst' kamіnnja. Dovgijj chas kamenjarnja bula zavіjana kuchugurami і nіchogo ne mozhna bulo robiti. Zgodom, koli nastala sukha, morozjana pogoda, pracja posunulas' trokhi vpered. Ta ce buv zhorstokijj trud, shho vzhe ne spovnjuvav tvarin takikh radіsnikh nadіjj jak ranіshe, їm zavzhdi bulo kholodno, a do togo voni shhe chasto goloduvali. Tіl'ki Gnіdko ta Konjushina nіkoli ne padali dukhom. Kvіkun vistupav z bliskuchimi promovami pro radіst' sluzhbi і gіdnіst' pracі, ta іnshі tvarini znakhodili bіl'she nadkhnennja u Gnіdkovіjj silі ta jjogo nezmіnnomu okliku «Pracjuvatimu duzhche!»

U sіchnі z kharchami stalo skrutno. Zernovu pajjku rіzko zmensheno і povіdomleno, shho vidavatimut' dodatkovu pajjku kartoplі, shhob zapovniti progalinu. Todі vikrilos', shho bіl'sha chastina zіbranoї kartoplі peremerzla u kagatakh, shho buli prikritі ne dosit' shhіl'no. Kartoplja stala solodka, її barva Zmіnilas' і tіl'ki mala chastina bula їstіvna. Cіlimi dnjami tvarini їli lishe polovu ta kormovі burjaki. Zdavalos', shho golod pochinaє zagljadati їm u vіchі.

Zadlja dal'shogo іsnuvannja kolgospu bulo neobkhіdno zakhovati cejj stan pered zovnіshnіm svіtom. Zavalennja vіtrjaka dodalo ljuds'kim іstotam smіlivosti і teper voni pochali vigaduvati novі brekhnі pro Kolgosp Tvarin. Znovu rozkhodilis' chutki, shho usі tvarini vmirajut' vіd golodu ta nedug,shho voni bezprerivno vojujut' mіzh soboju і shho dіjjshlo do poїdannja odnoplemіnnikіv ta vlasnikh dіtejj. Napoleon jasno rozmіv jakikh poganikh naslіdkіv dovedet'sja chekati, koli vikriєt'sja pravda pro kharchove polozhennja. Shhob rozpovsjuditi protilezhnі ujavlennja, vіn virіshiv posluzhitisja p. Skavutishinom. Dosі tvarini majjzhe ne stikalisja zі Skavutishinom pіdchas jjogo shhotizhnevikh vіdvіdin: ale teper dekіl'ka vibranikh tvarin, perevazhno z ovec', otrimali vkazіvki zgaduvati prinagіdno v jjogo prisutnostі pro pobіl'shennja pajjki. Krіm c'ogo Napoleon nakazav napovniti pіskom ledve ne po krajj majjzhe porozhnі zasіki u komorі, pіsok potіm prikrito ostankami zerna jj boroshna. Znajjshlas' jakas' slushna prikljuchka і Skavutishina proveli krіz' komoru, shhob vіn zmіg kinuti okom na zasіki. Tak jjogo vdalos' pіdduriti і vіn nadalі zajavljav zovnіsh'omu svіtovі, shho v Kolgospі Travin nemaє kharchovoї skruti.

Prote pіd kіnec' sіchnja stalo ochevidno, shho treba bude rozdobuti zvіdkis' pevnu kіl'kіst' zerna. U cі dnі Napoleon rіdko pojavljavsja priljudno; vіn provodiv uves' svіjj chas u pans'komu budinku, de bіlja kozhnikh dverejj vartuvali likhі sobaki. Koli vіn teper pokazuvavsja, to zavzhdi na vrochistijj sposіb, u pochotі z shesti sobak, shho jjogo shhіl'no otochuvali jj garchali, jak khtos' zanadto nablizhavsja. Chasto vіn ne pojavljavsja v nedіlju vrancі, a tіl'ki perekazuvav rozporjadki cherez jakus' svinju, zvichajjno cherez Kvіkuna.

Odnogo nedіl'nogo ranku Kvіkun zajaviv, shho kuri (voni jakraz pochali nestis') musjat' zdavati jajjcja. Napoleon prijjnjav cherez Skovutishina umovu na chotirista jaєc' u tizhden'. Zaplata za nikh povinna bula dati dosit' groshevikh zasobіv dlja kupіvlі zerna jj boroshna, shhob utrimati kolgosp v dії poki ne prijjde lіto, a z nim polіpshennja umovin.

Kvochki, pochuvshi ce, pіdnesli zhakhlivijj krik, їkh uzhe davnіshe poperedzhuvali, shho cja zhertva mozhe buti neobkhіdna, ale voni ne vіrili, shho take mozhe statisja. Voni jakraz lagodilis' navesnu visidzhuvati kurchat і tomu protestuvali, kazhuchi, shho zabirati jajjcja zaraz ce dushogubstvo. Upershe vіd chasu prognannja Dzhonsa pochalosja shhos' skhozhe na bunt.Pіd provodom tr'okh molodikh chornikh kurchat, mіnorks'koї porodi, kvochki rіshuche namagalisja protistavitis' Napoleonovіjj volі. Os' u chomu poljagav їkhnіjj metod: voni zlіtali azh na krokvi і tam nesli jajjcja, shho padali na dolіvku jj rozbivalis' vshhent. Napoleon dіjav shvidko jj bezogljadno. Nakazav pripiniti vidavannja pajjka kuram і vidav rozporjadok: kozhnu tvarinu, shho dast' khoch odno zernjatko zhita kurcі, zhde smertna kara. Sobaki pil'nuvali za vikonannjam cikh nakazіv. Kuri viderzhali p'jat' den', ta vreshtі pіddalis' і povernulisja u gnіzda. Za cejj chas zdokhlo dev'jat' kurok. Їkhnі tіla pokhovali v sadu і zajavili, shho voni podokhli vіd kurjachoї kholeri. Skavutishin ne dіznavsja pro cіlu spravu. Jajjcja zdavali vchasno: raz u tizhden' priїzdiv furgon bakalіjjnika і zabirav їkh.

Timchasom Bіlan kanuv, mov kamіn' u vodu. Khodili chutki, shho vіn perekhovuєt'sja na odnomu z susіdnіkh khutorіv, ne znati tіl'ki chi v Lisichomu Gaju chi v Deripolі. Napoleon buv teper z іnshimi farmerami u trokhi lіpshikh vіdnosinakh, jak davnіshe. Na podvіr'ї stojali stosi drov, skladenі shhe pered desjat'ma rokami, koli virubuvali bukovijj gajj. Drova buli sukhі і Skavutishin poradiv Napoleonovі prodati їkh. p. Pіl'kіngton і p. Fridrikh duzhe khotіli їkh kupiti. Napoleon vagavsja mіzh odnim ta drugim і ne mіg rіshitis'. Pomіtili take: koli vіn buv bliz'kijj do zakljuchennja umovi z Fridrikhom, todі zajavljali, shho Bіlan zakhovavsja u Lisichomu Gaju, a koli vіn pochinav skhiljatisja u bіk Pіl'kіngtona, todі kazali, shho Bіlan nakhodit'sja v Deripolі.

Rann'oju vesnoju vijavilas' raptom rіch, shho duzhe vsіkh sturbuvala. Bіlan nіchchju, potajjki, navіduvavsja do kolgospu! Tvarini buli takі skhvil'ovanі, shho majjzhe zovsіm ne v silі buli spati u stojankakh. Rozkazuvali, shho vіn zakradaєt'sja kozhnoї nochі pіd okhoronoju temrjavi і chinit' rіzhnі zlochinstva. Krade zhito, perevertaє dіzhki z molokom, b'є jajjcja, topche grjadki, obgrizaє koru z ovochevikh derev. Koli tіl'ki shhos' ne vdavalos', zvichajjno, prishivali vinu Bіlanovі. Koli rozbilos' vіkno, chi zasunulas' kanava, to mozhna bulo napevne spodіvatis', shho khtos' skazhe: ce Bіlan prijjshov nіchchju jj ce vchiniv, a koli zagubivsja kljuch vіd komori, uves' kolgosp buv perekonanijj, shho Bіlan vkinuv jjogo u krinicju. Jak vono ne cіkavo, usі nadalі vіrili v ce, navіt' todі, koli zanapashhenijj kljuch najjshovsja pіd mіshkom boroshna. Korovi zajavljali odnostajjno, shho Bіlan zakradaєt'sja u їkhnі stojanki jj doїt' їkh pіdchas snu. Kazali, shho shhurі, jakі cієї zimi zavdavali klopotu, takozh u sojuzі z Bіlanom. Napoleon nakazav drіb'jazkove slіdstvo nad dіjal'nіstju Bіlana. Z pochetom sobak vіn vijjshov na pil'nі ogljadini budіvel' kolgospu; reshta tvarin jjshla pozadu na shanoblivіjj vіddalі. Shho paru krokіv Napoleon spinjavsja і obnjukhuvav zemlju, chi ne maє de slіdіv Bіlanovikh ratic'; vіn tverdiv, shho mozhe rozpіznati їkhnіjj zapakh. Vіn obnjukhav kozhen kutok u klunі, v korіvniku, v kurnikakh, v gorodі і majjzhe vsjudi znakhodiv Bіlanovі slіdi. Bіn tikav rilom v zemlju, chasto njukhav, gliboko vtjagajuchi povіtrja; nareshtі viguknuv strashnim golosom: «Bіlan! Vіn tut buv! Chuju virazno jjogo zapakh!» і pri slovі «Bіlan» usі sobaki tak garchali і pokazuvali іkli, shho azh kholola krov u zhilakh.

Tvarini buli na smert' perepoloshenі. Їm zdavalos', nіbi Bіlan ce jakijjs' nevidimijj vpliv, shho nim prosjaknute povіtrja dovkola і shho navodit' na nikh usіljakі nebezpeki. Uvechorі Kvіkun sklikav їkh і zі sturbovanim virazom na oblichchі zajaviv, shho prinosit' vazhlivі novini.

«Tovarishі, — viguknuv Kvіkun, shhoraz pіdpligujuchi nervovo, — vikrito zhakhlivu rіch. Bіlan zaprodavsja Fridrikhovі z Deripolja, shho teper same umishljaє napasti na nas і vіdіbrati kolgosp. Koli napad pochnet'sja, Bіlan maє buti provіdnikom. Ta dіjut'sja shhe gіrshі rechі. Dosі mi dumali, shho bunt Bіlana viklikali lishe jjogo chvanlivіst' ta shanoljubstvo. Ta mi pomiljalis', tovarishі. Znaєte jaka bula pravdiva prichina? Bіlan buv vіd samogo pochatku v sojuzі z Dzhonsom! Uves' chas vіn buv taєmnim agentom Dzhonsa. Use ce stverdzhujut' dokumenti, shho zalishilis' pіslja n'ogo і shho їkh tіl'ki teper znajjdeno. Na moju dumku, ce pojasnjuє bogato dechogo, tovarishі. Chi mi ne bachili samі, jak vіn namagavsja, na shhastja bezuspіshno, privesti do nashoї porazki jj znіvechennja u boju pіd Korіvnikom?» Tvarini ostovpіli. Ce bulo zlochistvo, shho nabagato perevishhuvalo znishhennja vіtrjaka. Ta treba bulo dejakogo chasu, shhob voni zmogli vpovnі sprijjnjati cju vіstku. Usі pam'jatali, abo їm zdavalos', shho pam'jatajut', nache voni bachili jak Bіlan u boju pіd Korіvnikom gnavsja pіdchas nastupu poperedu vsіkh, jak vіn zgurtovuvav їkh і dodavav їm vіdvagi pri kozhnіjj chergovіjj atacі і jak vіn nі na khvilinu ne pokinuv stanovishha, navіt' koli shrіt іz Dzhonsovoї rushnicі poraniv jjomu spinu. Zrazu tjazhko bulo zrozumіti, jak z usіm cim pogoditi vіstku, shho vіn stojav po Dzhonsovomu bocі. Navіt' Gnіdko, shho rіdko staviv zapiti, oteterіv. Vіn lіg, pіdіbgav perednі kopita pіd sebe, zakriv ochі і z velikim zusilljam, nareshtі, sklav svoї dumki pomalu: «Ja c'omu ne vіrju, — skazav vіn. — Bіlan borovsja muzhn'o v boju pіd Korіvnikom. Ja sam jjogo bachiv. Chi zh mi ne nadali jjomu «Geroja Tvarin Pershoї Kljasi» zrazu pіslja boju?»

«Ce bula khiba z nashogo boku, tovarishu. Ale teper znaєmo, bo ce vse zapisano v taєmnikh dokumentakh, shho їkh mi znajjshli — shho v dіjjsnostі vіn namagavsja zamaniti nas tudi, de nas chekav zagin.»

«Ta jjogo zh poraneno, — skazav Gnіdko, — Mi vsі bachili, jak vіn skhodiv krov'ju». «Ce nalezhalo do zmovi! — viguknuv Kvіkun. — Dzhonsіv postrіl lishe drjapnuv jjogo. Ja mіg bi vse te pokazati vam, napisane jjogo vlasnoju rukoju, koli b vi buli zdіbnі cі rechі prochitati. Zmova poljagala v tomu, shho Bіlan mav u virіshal'nomu momentі boju dati znak do vtechі і ostaviti pole v rukakh voroga. І ce jjomu majjzhe vdalosja — mozhna navіt' skazati, tovarishі, ce bi jjomu vdalosja, koli b ne nash geroїchnijj Vozhd', tovarish Napoleon. Chi ne pam'jataєte, jak v tojj ment, koli Dzhons і jjogo najjmiti uvіrvalis' na podvіr'ja, Bіlan raptovo zavernuv і kinuvsja tіkati, a za nim bagato tvarin? A chi ne pam'jataєte jj togo, jak jakraz u ment, koli poshirjuvalas' panіka і zdavalos', shho vse vtrachene, tovarish Napoleon skochiv vpered z oklikom «Smert' Ljudstvu!» і zatopiv zubi u Dzhonsovіjj nozі? Ce vi napevno pam'jataєte, tovarishі?» — viguknuv pіdtanc'ovujuchi Kvіkun.

Teper, koli Kvіkun opisav tak nagljadno usju podіju, tvarinam zdavalosja, shho voni її pam'jatajut'. U kozhnіm razі vonipam'jatali, shho u virіshal'nijj moment boju Bіlan kinuvsja tіkati. Ale Gnіdko vse zh buv trokhi nesvіjj.

«Ja ne dumaju, shho Bіlan buv uzhe na pochatku zradnikom», — skazav vіn nakіnec'. — Іnsha rіch, shho vіn vdіjav potіm. Ale ja perekonanijj, shho u boju pіd Korіvnikom vіn buv dobrim tovarishem.»

«Nash Vozhd', Tovarish Napoleon, — zajaviv Kvіkun, promovljajuchi duzhe povolі jj rіshuche, — kategorichno stverdiv — kategorichno, tovarishu, — shho Bіlan buv Dzhonsovim agentom vіd samogo pochatku — tak, shhe na bagato ranіshe, zaki navіt' pojavilasja dumka pro bunt». «A, ce іnsha sprava», — skazav Gnіdko. — Koli tovarish Napoleon tak kazhe, to ce musit' buti pravil'no.»

«Os' slova u vlastivomu dusі, tovarishu!» — Viguknuv Kvіkun, prote pomіcheno, shho vіn duzhe neprivіtno zaklіpav na Gnіdka svoїmi ochima. Zbiravsja vzhe jjti, ale spinivsja і dodav z natiskom: «Poperedzhuju, khajj ochі kozhnoї tvarini pil'no stezhat' za podіjami v kolgospі. Mi maєmo pіdstavi pripuskati, shho pevna kіl'kіst' Bіlanovikh shpikіv v cіjj khvilinі sidit' pritaєna mіzh nami!»

Cherez chotiri dnі, pіd vechіr, Napoleon nakazav usіm tvarinam zіjjtisja na podvіr'ї. Koli vsі zіbralis', Napoleon virinuv іz pans'kogo budinku, z obidvoma medaljami na grudjakh (vіn nedavno sam priznachiv sobі «Geroja Tvarin Pershoї Kljasi» ta «Geroja Tvarin Drugoї Kljasi»). Dev'jat' veletens'kikh sobak skakali dovkola n'ogo ta pogarkuvali, azh usіm tvarinam probіgav moroz za shkuroju. Voni prinishkli na svoїkh mіscjakh, nenache napered znali, shho maє statisja shhos' zhakhlive.

Napoleon zatrimavsja; pil'nim, suvorim pogljadom obіjjnjav slukhachіv і vraz kuvіknuv z visokoї noti. Sobaki kinulis' vmit' vpered, skhopili chetvero svinejj za vukha ta privolіkli їkh Napoleonovі pіd nogi. Koli їkh tjagli, svinі pishhali z bolju jj pereljaku. Teper іz vukh їm kapala krov; sobaki zasmakuvali krovi і jakijjs' chas zdavalosja, shho os'-os' pokazjat'sja. Na divo vsіm, tri z pomіzh nikh metnulis' do Gnіdka. Gnіlko pobachiv їkhnє nablizhennja, nastaviv kopito, zachepiv odnogo sobaku v povіtrі і prishpiliv jjogo do zemlі. Sobaka skavuchav, blagajuchi pomiluvannja; dvoє іnshikh vtіkli, pіdіbgavshi khvosti pіd sebe. Gnіdko divivsja na Napoleona zapitlivo: rozdaviti jjomu sobaku na smert' chi vіdpustiti? Napoleon nenache zmіnivsja na oblichchі, vіn rіzko nakazav Gnіdkovі vіdpustiti sobaku. Gnіdko pіdnіs kopito і pridavlenijj sobaka zavivajuchi chkurnuv nishkom.

Garmider za mit' ushhukh. Chotiri svinі chekali tremtjachi; kozhna risa їkhnіkh oblich govorila pro provinnіst'. Napoleon zaklikav їkh priznatisja do zlochinіv. Ce buli tі samі chotiri svinі, shho protestuvali, koli Napoleon kasuvav Mіtingi. Bez zhodnogo ponukannja voni viznali, shho vіd chasu, koli prognali Bіlana, voni buli z nim v taєmnikh znosinakh, shho spіvpracjuvali z nim pri znishhennі vіtrjaka, nareshtі, shho dogovorilisja z nim vidati kolgosp v ruki p. Fridrikha. Voni dodali shhe jak u privatnіkh rozmovakh Bіlan buv priznavavsja їm, shho za minulі roki buv taєmnim agentom Dzhonsa. Jak tіl'ki voni zakіnchili svіdchennja, sobki peregrizl"i їm gorljanku, a Napoleon zapitav golosom, shho usіm naganjav zhakhu, chi khto-nebud' іnshijj z tvarin ne maє chogo do vijavlennja. Todі vistupili tri kurki, shho verkhovodili u sprobі buntu іz-za jaєc'. Voni stverdili, shho Bіlan z'javivsja їm uvі snі і zaokhochuvav їkh do neposlukhu Napoleonovim nakazam. Їkh takozh zarіzali. Dalі vistupila guska і posvіdchila, shho zataїla shіst' koloskіv u zhniva v minulomu rocі ta z'їla їkh nіchchju. Potіm vіvcja priznalas', shho napіsjala u stavok, de buv vodopіjj; vona kazala, shho vchinila ce za namovoju Bіlana; dvі іnshі vіvcі vijavili, jak pogubili dushu chornogo barana, osoblivogo prikhil'nika Napoleona: pomіtivshi shho tojj slabuє na kashel', voni primusili jjogo bіgati dovkola vatri poki ne zagnali jjogo na smert'. Usіkh їkh zakololi na mіscі. І tak prodovzhuvalis' svіdchennja jj rozpravi, azh pіd nogami v Napoleona virosla burta trupіv, a povіtrja stalo tjazhke vіd zapakhu krovjj, nevіdomogo v kolgospі vіdkoli prognali Dzhonsa.

Koli bulo vzhe po vs'omu, tvarini, krіm svinejj ta sobak, pіshli sobі nishkom. Voni buli prigolomshenі, potrjasenі і neshhaslivі. Ne znati shho vrazhalo bіl'she: zrada tvarin, shhozv'jazalisja z Bіlanom, chi krivava rozplata, svіdkami jakoї voni tіl'kishho buli. U davnі dnі voni bachili ne mensh zhakhlivі krovoprolittja, ale usіm zdavalos', shho teper ce bulo nabagato gіrshe, bo stalos' pomіzh samimi tvarinami. Vіd chasu, koli Dzhons pokinuv kolgosp, azh do s'ogodnіshn'ogo dnja, zhodna tvarina ne vbila іnshoї, khochab navіt' shhura. Tvarini podalisja na tojj nevisokijj gorbok, de stojav napіvzakіnchenijj vіtrjak і posіdali vsі razom, zbilis' do gromadi, nache shhob zagrіtis' — Komashina, Dereza, Benіjamіn, vіvcі, tabun gusejj і kurejj — usі krіm kіshki, shho nezadovgo do togo, jak Napoleon zvelіv tvarinam zіbratis', raptovo shhezla. Jakijjs' chas usі movchali. Odin Gnіdko zalishivsja na nogakh. Vіn pobrikuvav to sjudi to tudi, khl'oskajuchi sebe dovgim khvostom po bokakh і raz — po — raz іrzhav vіd nespodіvanki. Nareshtі skazav: «Ja c'ogo ne rozumіju. Ja b nіkoli ne povіriv, shho take mozhe statis' u kolgospі. Vinoju c'omu jakas' khiba v nas samikh. Na mіjj pogljad spravu rozv'jazhe posilena pracja. Vіdteper vstavatimu vrancі na povnu godinu ranіshe.»

І svoїm tjazhkim trukhom vіn pokotivsja do kamenjarnі. Tam vіn navantazhiv voza kamіnnjam і potjag jjogo pіd vіtrjak. Obernuvshi tak trichі, vіn pіshov spati.

Tvarini zbilis' do kupi dovkola Konjushini; usі movchali. Z gorbka, de voni lezhali, mozhna budo shirokim pogljadom obіjjnjati okolicju. Pered їkhnіmi ochima lezhala bіl'sha chastina Kolgospu Tvarin: prodovgaste pasovishhe, shho prostjagalos' azh do bitogo shljakhu; levadi, gajj, vodopіjj, zaoranі polja, de zelenіla sokovita pshenicja, chervonі pokrіvlі budіvel' kolgospu і dimarі z kucherjami dimu. Buv jasnijj vesnjanijj vechіr. Travu ta rozkvіtlі zhivoploti ozolochuvalo navkіsne sonjashne promіnnja. Nіkoli kolgosp — і z dejakim zdivuvannjam voni nagadali sobі, shho ce buv їkhnіjj kolgosp, kozhna p'jad' bula tut їkhn'oju vlasnіstju — nіkoli kolgosp ne zdavavsja tvarinam takim zhadanim mіscem. Koli pogljad Konjushini probіgav po uzbіchchju, ochі її spovnilis' slіz'mi. Koli b vona mogla visloviti svoї dumki, to skazala b napevno, shho ne tudi voni zmіrjali, koli pered rokami vzjalis' do pracі nad povalennjam ljuds'kogo rodu. Togo vechora koli starijj Marko vpershe pіdorvav їkh do buntu, voni radіli dumkoju pro іnshe majjbutnє, a ne pro zhakhlivі sceni rіznі.

Jakshho vona mala todі jakijjs' obraz majjbut'n'ogo, to ce buv obraz suspіl'stva tvarin vizvolenikh vіd golodu і kanchuka, usіkh rіvnikh mіzh soboju, de kozhen pracjuvav bi vіdpovіdno do svoїkh zdіbnostejj, brav pіd zakhist slabogo, tak jak vona zakhishhala malikh kachat-sirіt peredn'oju nogoju togo vechora, koli promovljav Marko. Zamіst' c'ogo — sama ne znala chomu voni dozhilis' do dnіv, koli nіkhto vzhe ne navazhuvavsja odverto visloviti dumku, koli vsjudi veshtalisja ljutі sobaki і vsjudi bulo chuti їkhnє garchannja, koli dovodilosja buti svіdkom, jak tvoїkh tovarishіv, shho priznavalis' do ogidlivikh zlochinіv, rozrivali na shmatki. Navіt' tіn' neposlukhu chi buntu ne prikhodila їjj na dumku. Vona znala, shho їkhnє polozhennja, navіt' take jak zaraz, znachno lіpshe nіzh polozhennja za Dzhonsa, і shho persh za vse treba zapobіgti povernennju ljuds'kikh іstot. Shhob ne stalos', vona ostanet'sja vіrnoju, pracjuvatime vazhko, vikonuvatime oderzhuvanі nakazi і priznavatime provіd Napoleona. Ta prote, ne c'ogo vona ta іnshі tvarini spodіvalisja і ne dlja c'ogo karalisja vazhkoju praceju. Ne na te voni buduvali vіtrjaka і pіdstavljali sebe pіd kulі Dzhonsovoї rushnicі. Takі buli її dumki, khoch їjj ne dostavalo slіv їkh visloviti.

Nareshtі, vіdchuvajuchi, shho ce do dejakoї mіri zamіnit' slova, jakikh їjj brakuvalo, vona pochala «Zvіrіv Anglії». Reshta tvarin, shho sidіli dovkola neї, priєdnalis' do spіvu і usі prospіvali pіsnju trichі — duzhe melodіjjno ta povolі jj tuzhlivo, tak jakos', jak nіkoli dosі shhe її ne spіvali.

Voni jakraz skіnchili spіvati vtretє, koli do nikh pіdіjjshov Kvіkun u suprovodі dvokh sobak. Na oblichchі v n'ogo buv takijj viraz, nіbi vіn mav їm shhos' vazhlive skazati. Vіn povіdomiv, shho okremim rozporjadzhennjam tovarisha Napoleona «Zvіrіv Anglії» skasovano. Vіdteper zaboroneno їkh spіvati.

Tvarin vrazila cja nespodіvana vіstka.

«Chomu?» — Viguknula Dereza.

«Pіsnja bіl'she nepotrіbna, tovarishko,» — tverdo vіdkazav Kvіkun. «Zvіrі Anglії» buli pіsnja Buntu. A Bunt uzhe dokonanijj. Ekzekucіja zradnikіv s'ogodnі pіd vechіr bula kіncevim aktom buntu. Vorog, zovnіshnіjj і vnutrіshnіjj, rozbitijj. U «Zvіrjakh Anglії» mi vislovljuvali nashu tugu za bіl'sh doskonalim suspіl'stvom majjbutn'ogo. Take suspіl'stvo zaraz vzhe іsnuє. Otzhe jasno, shho cja pіsnja ne maє bіl'she sensu.»

Khoch tvarini buli zaljakanі, prote dekhto mozhe b і protestuvav, ale v cejj ment vіvcі pochali svoє zvichajjne blejannja «Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano» — shho prodovzhuvalos' kіl'ka khvilin і poklalo kіnec' usjakіjj diskusії. Takim robom «Zvіrіv Anglії» ne chuti bulo bіl'she. Natomіst' poet Mіnіm sklav іnshu pіsnju, shho pochinalas' slovami:

Khutіr tvarin, khutіr tvarin,
Povіk ostanus' tvіjj vіrnijj sin.

Spіvali її kozhnoї nedіlі vrancі pіslja pіdnesennja prapora. Odnache tvarini jakos' vіdchuvali, shho nі slova nі melodіja ne dorіvnjujut' «Zvіrjam Anglії».

Za kіl'ka dnіv, koli ushhukh zhakh, viklikanijj ekzekucіjami, dekhto іz tvarin prigadav sobі abo dumav, shho sobі prigaduє, shho Shosta Zapovіd' zapovіdala: «Khajj zhodna tvarina ne vbivaє іnshoї tvarini.» І khoch usі staralis' ne zgaduvati c'ogo v prisutnostі svinejj chi sobak, usі vіdchuvali, shho nedavnі vbivstva protirіchat' cіjj Zapovіdі. Konjushina poprokhala Benіjamіna prochitaati їjj Shostu Zapovіd', a koli Benіjamіn, jak zvichajjno, ne skhotіv mіshatisja u takі spravi, vona privela Derezu. Dereza prochitala їjj Zapovіd'. Vona zvuchala: «Khajj zhodna tvarina ne vbivaє іnshoї tvarini bez prichini ». Ostannі dva slova jakos' viskochili tvarinam іz pam'jati. Ta teper voni pobachili, shho Zapovіdі ne porusheno, bo jasno bula prichina vbiti zradnikіv, shho uvіjjshli v zgodu z Bіlanom.

U c'omu rocі tvarini pracjuvali shhe vazhche jak u minulomu. Vіdbudova vіtrjaka zі stіnami, udvoє grubshimi jak ranіsh, ta zakіnchennja jjogo u viznachenijj termіn, poruch іz zvichajjnoju praceju v Kolgospі, vimagali veletens'kogo zusillja. Neraz tvarinam zdavalos', shho їkhnіjj trudoden' dovshijj, a kharchuvannja gіrshe jak za Dzhonsa. Kozhnoї nedіlі vrancі Kvіkun, trimajuchi raticeju dovgijj klapot' paperu, vіdchituvav їm rjadi chisel, shho dokazuvali, jak produkcіja v kharchovіjj promislovostі zrosla na dvіstі vіdsotkіv chi na trista vіdsotkіv, chi nareshtі na p'jat'sot vіdsotkіv, zalezhno vіd produktu kharchuvannja. Tvarini ne bachili nіjakoї prichini ne dovіrjati jjomu, tim bіl'she, shho vzhe buli nespromozhnі prigadati sobі umovini pered Buntom. Prote voni sobі neraz mіrkuvali, shho lipshe b mati menshe chisel, a bіlshe kharchu.

Usі nakazi prikhodili teper cherez Kvіkuna, abo jakus' іnshu svinju. Samogo Napoleona mozhna bulo bachiti priljudno lishe raz na dva tizhnі. Koli vіn pojavljavsja, suprovodiv jjogo vzhe ne tіl'ki pochet іz sobak, a jj chornijj pіven', shho krokuvav pered nim і vikonuvav obov'jazki surmacha, bo trubiv golosne «kukrіku» zaki Napoleon brav slovo. Rozkazuvali, shho navіt' u pans'komu budinku Napoleon meshkav v okremikh pokojakh. Vіn їv stravu okremo, zavzhdi z stolovogo servіzu marki Kraun Dabi, shho stojav u skljanіjj shakhvі v vіtal'nі, a sluguvalo jjomu dvoє sobak. Bulo ob'javleno takozh, shho tak samo jak і v dvі іnshі rіchnicі, strіljatimut' z rushnicі raz u rіk v den' Napoleonovogo narodzhennja.

Pro Napoleona teper nіkoli ne govorili prjamo jak pro Napoleona. Pro n'ogo zgaduvali zavzhdi v urjadovomu stilі jak pro «Nashogo Vozhdja, Tovarisha Napoleona»; svinі kokhalisja u vishukuvannі dlja n'ogo takikh titulіv jak Bat'ko Usіkh Tvarin, Postrakh Ljudstva, Opіkun Koshari, Drug Kachat і take іnshe. Kvіkunovі sl'ozi kotilisja po shhokakh, koli u svoїkh promovakh zgaduvav pro Napoleonovu mudrіst', dobrіst' jjogo. sercja, ta pro jjogo gliboku ljubov do tvarin us'ogo svіtu, a osoblivo do neshhasnikh tvarin, shho zhivut' shhe u temnotі jj nevolі po іnshikh khutorakh. Stalo zvichkoju pripisuvati Napoleonovі zaslugu pri kozhnomu dosjagnennі і kozhnomu shhaslivomu zbіgovі obstavin. Chasto mozhna bulo chuti, jak jakas' kurka zgaduvala v rozmovі z drugoju: «Pіd keruvannjam nashogo Vozhdja, Tovarisha Napoleona, ja znesla p'jat' jaєc' za shіst' den'»; neraz dvі korovi, p'juchi z nasolodoju vodu astavka, vigukuvali: «Jak cja voda znamenito smakuє zavdjaki mudromu provodovі Tovarisha Napoleona!» Zagal'nі pochuvannja khutora vluchno vislovljuvala poema pіd zagolovkom «Tovarish Napoleon», shho її sklav Mіnіm і shho zvuchala tak:

Vіd beregіv drіmuchogo stavka,
Vіd jasnikh klun' і vіd lanіv shhaslivikh,
Vіd kolosu, shho kotit'sja po nivakh,
Vіd Khapaja, Rjaboї і Gnіdka,
Vіd pluga, vіd kombajjnu, boroni.

І vіd jagnjat, shho klonjat'sja do knig,
Uklіn tobі і chest' Napoleone,
Khto shhastja den' nam jak chertog vozdvig.

Khvala tobі, kogo zovut' tvarini
Vozhdem svoїm і drugom prav zvіrinikh,
Tobі, khto chіtko nachertav usіm
Nam raticeju Zapovіdejj Sіm.

Napoleon pokhvaliv cju poemu і nakazav zapisati її jja drugomu kіncі stіni velikoї klunі, (na odnomu bulo Sіm Zapovіdejj). Nad poemoju Kvіkun namaljuvav pobіllju portret Napoleona u profіl'.

Timchasom Napoleon vіv za poserednictvom Skavutishina skladnі peregovori z Fridrikhom ta Pіl'kіngtonom. Stosi drov use shhe stojali neprodanі. Fridrikhovі bіl'she khotіlos' zavolodіti nimi, ta vіn ne davav zadovіl'noї cіni. V cejj sam chas, vіdnovilisja chutki, shho Fridrikh zmovivsja z svoїmi najj= mitami, shhob napasti na Kolgosp Tvarin ta znishhiti vіtrjak; takі zazdroshhі viklikalo v n'ogo buduvannja vіtrjaka. Stalo vіdomo, shho Bіlan perekhovuєt'sja u Deripolі. V seredinі lіta tvarin skhviljuvala vіstka, shho tri kurki vistupili і priznalisja, jak z Bіlanovogo nadkhnennja vvіjjshli u zmovu vbiti Napoleona. Nad nimi negajjno vikonano smertnijj prisud. Vzhito novikh zakhodіv, shhob Napoleonovі zapevniti bezpeku. Chetvero sobak pil'nuvali jjogo lіzhka vnochі, po odnomu na kozhnіm kіncі, a odna moloda svinja na іm'ja Chervonookijj mala zavdannja kushtuvati kozhnu jjogo stravu, zaki vіn bravsja do їzhі, shhob vpevnitis' chi do neї ne pіdsipali otruti.

Priblizno same v cejj chas ob'javleno, shho Napoleon domovivsja prodati stosi drov Pіl'kіngtonovі. Vіn namіrjavsja takozh sklasti formal'nijj dogovіr pro obmіn dejakimi produktami mіzh Kolgospom Tvarin ta Lisichim Gaєm. Khoch peregovori velis' cherez Skavutishina, vіdnosini mіzh Napoleonom ta Pіl'kіngtonom buli zaraz majjzhe druzhnі. Tvarini ne dovіrjali Pіl'kіngtonovі jak ljuds'kіjj іstotі, ale znachno bіl'she volіli jjogo nіzh Fridrikha, jakogo bojalis' і nenavidіli. Razom z tim, jak stav nablizhatis' kіnec' lіta ta den' zakіnchennja vіtrjaka, chutka, shho kolgospovі zagrozhuє zradnic'kijj Iapad, stavali sil'nіshі jj sil'nіshі. Rozkazuvali, shho Fridrikh zamishljaє vistaviti proti nikh dvadcjatero ljudejj, usіkh ozbroєnikh rushnicjami і shho vіn vzhe pіdkupiv urjadovcіv ta polіcіju, і jakshho jjomu raz poshhastit' zakhopiti kupchu na Kolgosp Tvarin, voni divitimut'sja krіz' pal'cі na cіlu spravu. Shhe bіl'she, zhakhlivі opovіdannja pro zhorstoke obkhodzhennja Fridrikha z svoїmi tvarinami pronikali z Deripolja. Vіn zabatozhiv na smert' staru konjaku, moriv golodom korіv, ubiv sobaku, kinuvshi її u pіch, zabavljavsja vechorami tim, shho privjazuvav pіvnjam do pazurіv vіdlamki zhiletok і todі siluvav їkh borotis' mіzh soboju. Tvarinam kipіla u zhilakh krov z oburennja, koli voni chuli shho dієt'sja z їkhnіmi tovarishami, neraz voni golosno domagalisja dozvolu, odnostajjno virushivshi, napasti na Khutіr Deripole, prognati ljudejj ta vizvoliti tvarin. Ale Kvіkun radiv їm unikati nevchasnikh vchinkіv і dovіrjati strategії Tovarisha Napoleona.

Odnache ogіrchennja proti Fridrikha trivalo dalі. Odnogo nedіl'nogo ranku Napoleon pojavivsja v klunі і pojasniv, shho vіn nіkoli nі na khvilinu ne dumav pro mozhlivіst' prodati stosi drov Fridrikhovі; vіn vvazhav, shho mati dіlo z takimi shakhrajami — nizhche jjogo gіdnosti. Golubam, shho їkh vse shhe visilali poshirjuvati vіstki pro Bunt, zaboronili sіdati v Lisichomu Gaju; krіm c'ogo їm nakazali pokinuti doteperіshnє gaslo «Smert' Ljudstvu» і zamіniti jjogo na »Smert' Fridrikhovі». Pіznіm lіtom viplilo shhe odno Bіlanove krutіjjstvo. Pshenicja zarosla bur'janom; vijavilos', shho kolis' pіdchas svoїkh nіchnikh vіdvіdin Bіlan dosipav bur'janovogo nasіnnja dozagotovlenogo dlja sіvbi zerna. Gusak, shho buv poligachem u cіjj zmovі, viznav svoju vinu pered Kvіkunom і negajjno pokіnchiv samogubstvom, prokovtnuvshi dev'jat' jagіd pasl'onu. Krіm c'ogo tvarini dіznalis', shho Bіlan nіkoli, — jak dekhto mіzh nimi dosі vіriv — ne oderzhuvav ordenu «Gerojj Tvarin Pershoї Kljasi». Ce bula tіl'ki bajjka, shho її sam Bіlan poshiriv nezabarom pіslja Boju pіd Korіvnikom. Jjogo ne tіl'ki ne vіdznachili: navpaki, jjomu zrobili suvore zavvazhennja za bojaguzstvo u boju. І znov chastina tvarin vislukhala ce z dejakim zbentezhennjam; ta Kvіkunovі nezabarom vdalosja perekonati їkh, shho voni pomiljajut'sja u svoїkh spogadakh.

Voseni veletens'kim, visnazhnim zusilljam (bo treba bulo vodnochas і obzhatisja) vіtrjak zakіncheno. Zalishalosja shhe vstaviti mashini. Skavutishin vіv peregovori pro kupіvlju; ale sama budova bula vzhe gotova. U nevtomnіjj bornі z usіljakimi pereponami, ne zvazhajuchi na brak dosvіdu, na primіtivne priladdja, na neprivіtnu dolju і na zradu, — pracju zakіncheno svoєchasno, v peredbachenijj den'! Tvarini, vimuchenі ta shhaslivі, raz-u-raz obkhodili svіjj arkhitvіr; vіn їkhnіm ocham zdavavsja shhe krashhim jak za pershogo razu. Bіl'she togo, stіni buli teper udvoє tovstіshі. Nіshho, khіba shho rozrivnі zasobi, ne moglo їkh na cejj raz zrujjnuvati! A koli voni dumali pro te, jak dovodilos' pracjuvati і skіl'ki razіv voni peremagali znevіr'ja; koli dumali pro cju nezmіrenu rіzhnicju, shho nastupit' u їkhn'omu zhittі, jak krila obertatimut'sja, a dinami budut' dіjati — koli voni dumali pro vse te, vtoma pokidala їkh і voni, vigukujuchi peremozhno, pіdstribuvali dovkola vіtrjaka. Sam Napoleon, u suprovodі sobak і pіvnja, prijjshov ogljanuti zavershenijj tvіr. Vіn osobisto privіtav tvarin z nagodi їkhn'ogo dosjagnennja і povіdomiv, shho vіtrjak nazivatimet'sja Vіtrjakom іm. Napoleona.

Za dva dnі tvarin sklikano na nadzvichajjnі zbori u klunі. Voni onіmіli vіd nespodіvanki, koli dіznalisja, shho Napoleon prodav stosi drov Fridrikhovі. Na drugijj den' mali priїkhati Fridrikhovі vozi jj pochati vivoziti drova. Za vves' chas svoєї udavanoї druzhbi z Pіl'kіngtonom, Napoleon buv napravdu u taєmnіjj dogodі z Fridrikhom.

Usі znosini z Lisichim Gaєm perervano. Pіl'kіngtonovі pereslano obrazlivі listi. Golubam nakazano ominati Deripіl's'kijj Khutіr і zmіniti gaslo «Smert' Fridrikhovі» na «Smert' Pіl'kіngtonovі». Vodnochas Napoleon zapevniv tvarin, shho vіstki pro napad, shho bucіmto zagrozhuvav Kolgospovі Tvarin zovsіm bezpіdstavnі і shho opovіdannja pro Fridrikhovu zhorstokіst' do svoїkh tvarin u velikіjj mіrі pereborshhenі. Usі cі chutki pokhodili mabut' vіd Bіlana ta jjogo agentіv. Teper vijavilos', shho Bіlan taki ne perekhovuvavsja na Deripіl's'komu Khutorі; popravdі vіn nіkoli v zhittі tam ne buvav; vіn prozhivaє, jak rozkazujut', sered velikikh rozkoshіv u Lisichomu Gaju і v dіjjsnostі buv za ostannі roki na utrimannі Pіl'kіngtona.

Svinі ne tjamilis' z zakhoplennja Napoleonovoju khitrіstju. Vdajuchi druzhbu z Pіl'kіngtonom, vіn primusiv Fridrikha pіdnesti cіnu na dvanadcjat' funtіv. Ale visoka jakіst' Napoleonovogo rozumu, kazav Kvіkun, vijavljaєt'sja v tomu, shho vіn po sutі ne dovіrjaє nіkomu, navіt' Fridrikhovі. Fridrikh khotіv zaplatiti za drova chimos' takim, shho nazivajut' chekom; zdaєt'sja, shho ce klaptik paperu, de zapisana obіcjanka zaplati. Ta jakomus' Fridrikhovі ne obduriti Napoleona. Vіn zazhadav zaplati pravdivimi p'jatifuntovimi banknotami, shho їkh treba bulo peredati shhe do vivozu drov. Fridrikh uzhe rozrakhuvavsja. Zaplachenoї nim sumi jakraz stane na kupіvlju mashin dlja vіtrjaka.

Timchasom drova z velikim pospіkhom vivezeno. Koli voni vzhe znikli, vіdbulisja drugі nadzvichajjnі zbori tvarin dlja ogljadin Fridrikhovikh banknotіv. Napoleon, prikrashenijj obidvoma ordenami, spochivav na zastelenіm solomoju pomostі, groshі lezhali zboku, dbajjlivo skladenі u gromadku na polumisku z porceljani, prinesenіm z pans'koї kukhnі. Tvarini, prokhodili guzhem і kozhna po cherzі vip'jaljuvala ochі na skarbі Gnіdko pіdsunuv mordu, shhob ponjukhati banknoti, і tendіtnі bіlі klaptiki zavorushilisja jj zasharudіli vіd jjogo vіddikhu.

Za tri dnі znjalas' zhakhliva bucha. Stezhkoju, shho vela pіd goru, z smertel'no blіdim oblichchjam, prignavsja na vel'osipedі Skavutishin. Na podvіr'ї vіn kinuv jjogo na zemlju іmetnuvsja prosto u pans'kijj budinok. Cherez khvilinu zdushenijj, oskazhenіlijj viguk pochuvsja z Napoleonovikh pokoїv. Vіstka pro te, shho stalos' rozpovsjudilas' kolgospom nemov stepovijj pozhar. Banknoti buli fal'shivі! Drova dіstalis' Fridrikhovі daremno!

Napoleon negajjno sklikav usіkh tvarin і zhakhlivim golosom progolosiv smertnijj prisud na Fridrikha. Koli Fridrikha skhopljat', skazav vіn, jjogo zvarjat' zhivcem. Zarazom vіn poperediv їkh, shho pіslja c'ogo zradnic'kogo vchinku treba chekati us'ogo najjgіrshogo. Kozhnoї khvilini Fridrikh ta jjogo najjmiti mozhut' pochati zdavna spodіvanijj napad. Krіm c'ogo,; u Lisichijj Gajj poslano chotiri golubi z zlagіdlivimi listami; bula nadіja, shho listi cі sprichinjat'sja do vіdnovlennja dobrikh vіdnosin z Pіl'kіngtonom.

Napad stavsja drugogo dnja vrancі. Tvarini jakraz snіdali, koli bіgom primchalis' vartovі z vіstkoju, shho Fridrikh ta jjogo prikhil'niki vzhe za p'jatizasuvnimi vorіt'mi. Tvarini, vіdvazhno pustilis' їm nazustrіch, ta cejj raz ne sudilas' їm legka peremoga, jak u boju pіd Korіvnikom. U vorogіv bulo ljudu p'jatnadcjat' cholovіk, mіzh nimi z pіv desjatka ozbroєnikh rushnicjami; nablizivshis' na p'jatdesjat jardіv, voni zrazu vіdkrili vogon'. Tvarini ne godnі buli vstojati pered zhakhlivimi vibukhami ta zhizhkim shrotovinnjam і, ne zvazhajuchi na zusillja Napoleona ta Gnіdka, shho namagalis' їkh vishikuvati v lavi, їkh vіdkineno nazad. Bagato zpomіzh nikh buli vzhe poranenі. Voni povtіkali u budіvlі kolgospu і vizirali oberezhno krіz' shhіlini ta dіrki, shho ostalis' po sukakh. Cіle velike pasovishhe, vkljuchno z vіtrjakom, bulo u vorozhikh rukakh. Na khvilinu navіt' Napoleon nenache oteterіv. Vіn krokuvav movchki tudi-sjudi, makhajuchi viprostanim khvostikom. Tuzhlivі pogljadi usіkh bіgli v naprjamku Lisichogo Gaju. Koli b Pіl'kіngton z najjmitami prijjshov їm na dopomogu, mozhna b shhe vigrati s'ogodnіshnіjj den'! V cejj ment povernuli chotiri golubi, vislanі poperedn'ogo dnja; odin іz nikh derzhav klaptik paperu z vіdpovіddju vіd Pіl'kіngtona. Na n'omu bulo napisano olіvcem: «Tak vam і treba.»

Timchasom Fridrikh ta jjogo najjmiti spinilis' bіlja vіtrjaka. Tvarini stezhili za nimi і vraz zagomonіli z pereljaku: dvoє ljudejj dobulo pleshnju jj bіjak. Voni bralis' rujjnuvati vіtrjaka.

«Nemozhliva rіch, viguknuv Napoleon. — Stіni, shho mi їkh zbuduvali, zatovstі na te. Voni ne zmozhut' zrujjnuvati jjogo navіt' za tizhden'. Vіdvaga, tovarishі!»

Ale Benіjamіn dalі napruzheno stezhiv za rukhami ljudejj. Dvoє z pleshneju і bіjakom sverdlili dіrku blizko pіdvalin vіtrjaka. Pomalu, z majjzhe rozveselenim virazom, Benіjamіn kivav mordoju.

«Ja tak і dumav, — skazav vіn. — Chi ne bachite, shho voni robljat'? Za khvilinu voni nakladut' porokhu v tu dіrku.»

Tvarini chekali z zhakhom. Teper bulo nemozhlivo navazhitis' vijjti z skhovishha, shho nim dlja nikh stali budіvlі. Cherez dekіl'ka khvilin pobachili, shho ljudi rozbіgajut'sja u vsіkh naprjamkakh. Vraz rozdavsja vglushlivijj grjukіt. Golubi krutnem pіdnjalisja vgoru, a vsі tvarini krіm Napoleona popadali nic', zakrivajuchi oblichchja. Koli povstavali, pobachili shho dim povis velicheznoju khmaroju nad mіscem de znakhodivsja vіtrjak. Vіterec' vіdnіs її povolі. Vіtrjak perestav іsnuvati!

Cejj obraz povernuv tvarinam vtrachenu vіdvagu. Shhe nedavno voni vіdchuvali strakh і rozpuku; teper cі pochuttja zatopila khvilja oburennja na cejj pіdlijj, ganebnijj vchinok. Rozdalis' mogutnі zakliki do pomsti. Ne chekajuchi na dal'shі nakazi, voni odnієju lavoju pіshli u nastup prjamo proti voroga. Na cejj raz voni ne zvazhali na shrіt, shho gradom posipavsja na nikh. Bіjj buv dikijj, zavzjatijj. Ljudi strіljali raz — po-raz, a koli tvarini zіtknulisja z nimi, pochali perіshhiti їkh palicjami ta tjazhkimi chobіt'mi. Poljagli: korova, troє ovec' і dvі guski; mіzh tvarinami majjzhe kozhne bulo ranene. Navіt' Napoleonovі, shho keruvav operacіjami, stojachi pozadu, kulja stjala kіnchik khvostika. Ale jj ljudi buli ne bez vtrat. Gnіdkovі kopita roztroshhili tr'om golovi; іnshomu, korova rogom prokolola cherevo; іnshomu sobaki trokhi-trokhi ne zderli shtanіv. Dev'jat' sobak z Napoleonovoї osobistoї okhoroni dіstali vіd n'ogo nakaz pіti v obkhіd, koristajuchi z prikrittja, shho davav zhivoplіt. Koli voni z ljutoju gavkotneju pojavilisja zboku ljudejj, mіzh ljud'mi schinivsja perepolokh. Voni pobachili, shho їkh obkhodjat'. Fridrikh guknuv na svoїkh ljudejj tіkati poki shhe є zmoga. Za mit' vorogi-strakhopolokhi zadali chosu, rjatujuchi vlasnu shkuru. Tvarini gnalis' za nimi azh do kraju polja; a koli tі probiralis' krіz' ternovijj zhivoplіt, pochastuvali їkh paroju ostannіkh stusanіv.

Voni peremogli, ale buli vtomlenі jj zakrivavlenі. Pomalu poshkandibali nazad do kolgospu. Poljaglі tovarishі, shho lezhali rozprostertі na travі, zvorushili bagat'okh z nikh do slіz. U zhalіbnomu movchannі voni spinilis' na khvilinu na mіscі, de kolis' stojav vіtrjak. Tak, vіtrjak shhez, a z nim majjzhe bezslіdno shhez їkhnіjj trud. Navіt' pіdvalini buli chastkovo zrujjnovanі. Na cejj raz voni vzhe ne mogli vzhiti kamenju z ruїn dlja vіdbudovi, jak ranіshe. Na cejj raz shhezlo jj kamіnnja. Sila rozrivu rozkidala jjogo na sotnі jardіv. Zdavalos', shho vіtrjaka nіkoli jj ne bulo.

Koli voni vzhe nablizhalis' do kolgospu, nazustrіch їm vibіg pіdpligujuchi Kvіkun. Khvostik mikavsja jjomu zhvavo, uves' vіn sjajav z zadovolennja. Tvarini pochuli jak vіd obіjjstja proneslos' vrochiste gudіnnja rushnicі.

«Dlja chogo ce rushnicja strіljaє?» — spitav Gnіdko.

«Shhob vіdsvjatkuvati nashu peremogu», — vіdguknuv Kvіkun.

«Jaku peremogu?» — Skazav Gnіdko. Z kolіn jjomu kapala krov, vіn zagubiv pіdkovu, rozbiv sobі kopito, z desjatok shrotovin zasіlo jjomu v zadnіjj nozі.

«Jaku peremogu, tovarishu? A chi mi ne prognali voroga z nashoї zemlі — z svjatoї zemlі Kolgospu Tvarin?»

«Ale voni znishhili vіtrjak. A mi pracjuvali nad nim dva romi!»

«Nu, to jj shho? Zbuduєmo іnshijj vіtrjak. Zbuduєmo shіst' vіtrjakіv, koli nam spodobaєt'sja. Ti, tovarishu, ne doocіnjuєsh nashogo mogutn'ogo dosjagnennja. Vorog zajjmav ocju zemlju, de mi zaraz stoїmo. A teper — zavdjaki mudromu provodovі Tovarisha Napoleona — mi vіdvojuvali vse, do ostann'oї p'jadі!»

«Otzhe mi tіl'ki vіdvojuvali te, shho mali ranіshe» — skazav Gnіdko.

«U c'omu nasha peremoga» — vіdkazav Kvіkun.

Tvarini poshkandibali na podvіr'ja. Shrotovini pіd shkuroju v Gnіdkovіjj nozі boljache shhemіli. Vіn bachiv pered soboju vazhku pracju vіdbudovi vіtrjaka vіd pіdvalin і v ujavі zaprjagavsja vzhe do vikonannja c'ogo zavdannja. Ta jjomu vpershe prijjshlo na dumku, shho jjomu vzhe povnikh odinadcjat' rokіv і shho jjogo velikі m'jazi vzhe mozhe ne zovsіm tі, shho davnіshe.

Ta koli tvarini pobachili jak lopoche prapor, pochuli postrіli z rushnicі — sіm raz vistrіlila rushnicja — і pochuli Napoleonovu promovu, shho vіtala їkh і khvalila za їkhnju povedіnku, їm zdalosja, shho vreshtі resht za nimi velika peremoga. Tvarinam, shho poljagli v boju vlashtovano vrochistі pokhoroni. Gnіdko z Konjushinoju tjagli voza, shho praviv za mari, a Napoleon sam krokuvav na cholі pokhodu. Dva povnі dnі priznacheno na svjatkuvannja. Buli tam pіsnі, promovi, znov strіljanina z rushnicі і specіjal'nі podarunki: jabluko kozhnіjj tvarinі, dvі uncії zerna kozhnіjj pticі, tri sukharі kozhnіjj sobacі. Povіdomleno, shho bіjj nazivatimet'sja boєm pіd Vіtrjakom і shho Napoleon vstanoviv nove vіdznachennja «Orden Zelenogo Znameni», shho jjogo vzhe nadav sam sobі. Sered zagal'nikh veseloshhіv zabuto pro neshhaslivu spravu z banknotami.

Kіl'ka dnіv pіznіshe svinі natrapili v l'okhu pans'kogo budinku na skrin'ku vіskі. Spochatku, koli budinok zajjmali, її ne pomіcheno. Togo vechora z pans'kogo budinku neslisja golosnі zvuki pіsen'; na zagal'ne zdivovannja, chuti bulo mіzh nimi noti z «Zvіrіv Anglії». Bіlja pіv na desjatu usі virazno bachili, jak Napoleon u staromu Dzhonsovomu kapeljusі virinuv іz zadnіkh dverejj, progatalav dovkola podvіr'ja і shhez znovu v dverjakh. Rankom budinok stojav spovitijj u gliboku tishu. U svinejj ne pomіchalos' najjmenshogo rukhu. Nablizhalas' dev'jata, koli pojavivsja Kvіkun; stupav povolі jj prignobleno;ochі jjomu posolovіli, khvostik v jalo povis, use vkazuvalo na te, shho vіn povazhno zaneduzhav. Vіn sklikav tvarin і zajaviv, shho prinosit' їm zhakhlivu novinu: Tovarish Napoleon vmiraє!

Pochulosja zhalіbne golosіnnja. Pered dverima do pans'kogo budinku rozstelili solomu; tvarini uvіkhodili na shpin'kakh z slіz'mi v ochakh voni zapituvali odne odnogo shho robitimut', koli smert' zabere vіd nikh їkhn'ogo Vozhdja. Rozіjjshlasja chutka, shho ce taki Bіlan zumіv dosipati otruti do Napoleonovoї stravi. Ob odinadcjatіjj Kvіkun vijjshov і ogolosiv novu zajavu. Jak svіjj ostannijj vchinok na zemlі, Napoleon vidav urochistijj zakon: vzhivannja alkogolju karatimet'sja smertju.

Prote nad vechіr Napoleonovі nache trokhi pokrashhalo, a drugogo ranku Kvіkun zmіg zajaviti tvarinam, shho vіn nezabarom viduzhaє. C'ogo zh dnja nad vechіr Napoleon buv uzhe za praceju, a na drugijj den' usі dіznalisja, shho vіn dav Skavutishinovі іnstrukcії kupiti u Vіlіngdonі broshuri pro pivovarstvo ta peregіn. Za tizhden' Napoleon vidav nakaz zaorati malijj vigіn za sadom, shho jjogo pochatkovo khotіli vіdokremiti jak pastіvnik dlja nezdіbnikh do pracі tvarin. Povіdomleno, shho pasovishhe vitravlene і potrebuє novogo zasіvu. Ale nezabarom stalo vіdomo, shho Napoleon namіrjaєt'sja zasіjati jjogo jachmenem. Priblizno v cejj chas stavsja chudnijj vipadok, shho jjogo malo khto vmіv sobі pojasniti. Odnієї nochі, bіlja dvanadcjatoї godini na podvіr'ї pochuvsja golosnijj trіsk; tvarini metnulisja z stojanok. Nіch bula mіsjachna. Pіd zadn'oju stіnoju velikoї klunі, de buli zapisanі Sіm Zapovіdejj, lezhala drabina, zlamana na dvoє. Kvіkun, khvilevo prigolomshenijj, lezhav rozprostertijj pobіch neї, pіd rukoju lezhali: lіkhtarnja, kvach і perekinenijj glechik z pobіllju. Sobaki negajjno otochili Kvіkuna kolom і proveli jjogo do pans'kogo budinku, jak tіl'ki vіn goden buv іti. Nіkhto z tvarin ne mіg ujaviti sobі v chomu sprava, za vinjatkom Benіjamіna, shho kivav mordoju z tjamuchim vigljadom, nache vse zbagnuv, ta ne khotіv nіchogo skazati.

Ale za kіl'ka den' Murіel', perechitujuchi Sіm Zapovіdejj pro sebe, pomіtila, shho mіzh nimi є shhe odna, shho її tvarini khibno pam'jatali. Voni dumali, shho p'jata Zapovіd' bula «Khajj zhodna tvarina ne p'є alkogolju», ta tam bulo shhe dva slova, shho jakos' zabulisja. Po pravdі Zapovіd' zvuchala: «Khajj zhodna tvarina ne p'є alkogolju nad mіru.»

Gnidkove rozshheplene kopito goїlosja pomalu. Za den' po zakіnchennі svjatkuvannja peremogi tvarini pochali vіdbudovu vіtrjaka. Gnіdko ne skhotіv vzjati khocha b odnodnevu vіdpustku і vvazhav za spravu chesti ne pokazuvati, «shho jjomu boljache. Vechorami vіn vіch-na-vіch priznavavsja Konjushinі, shho kopito doshkuljaє jjomu nemalo. Konjushina lіkuvala kopito priparkami z zіllja, shho jjogo zhuvala і tak gotuvala do vzhitku; oboє z Benіjamіnom namovljali Gnіdka ne pracjuvati tak vazhko. «Kіns'kі legenі ne vіchnі», — kazala vona jjomu. Ta Gnіdko ne khotіv slukhati. Vіn kazav, shho jjomu zalishilasja shhe tіl'ki odna pravdiva ambіcіja: bachiti, shho buduvannja vіtrjaka posunulos' pomіtno vpered, koli prijjde pora іti na pensіju.

Na pochatku, koli tіl'ki vstanovljuvali zakoni Kolgospu Tvarin, granicju vіku dlja vіdslugi okresleno tak: dlja konejj і svinejj dvanadcjat' rokіv, dlja korіv — chotirnadcjat', dlja sobak dev'jat', dlja ovec' — sіm, a dlja kurejj і gusejj p'jat' rokіv. Odnostajjno priznacheno shhedrі pensії. Dosі shhe zhodna tvarina ne pіshla na pensіju, ale vіd nedavn'ogo chasu na cju temu diskutuvali vse bіl'she jj bіl'she. Tomu, shho vigіn za sadom priznacheno pіd jachmіn', stali teper podejjkuvati, shho vіdgorodjat' shmatok velikoї levadi і peretvorjat' jjogo na pasovishhe dlja lіtnіkh tvarin. Rozkazuvali, shho pensіja konjaki bude p'jat' funtіv zerna v den', a zimoju p'jatnadcjat' funtіv sіna, і po morkvі, a mozhe jj po jablukovі v urjadovі svjatkovі dnі. Gnіdkovі dvanadcjatі urodini pripadali na drugijj rіk pіznіm lіtom.

Tim chasom zhittja bulo likhe. Zima bula taka zh kholodna, jak minula, a kharchіv bulo navіt' menshe. Znov zmensheno pajjku,krіm svinjachoї і sobachoї. Kvіkun pojasniv, shho bulo b nezgіdne z osnovami tvarinіzmu zanadto drіb'jazkovo zastosovuvati zasadu rіvnosti pajjki. V kozhnіm razі vіn bez trudnoshhіv dovіv tvarinam, shho po sutі їm ne brakuє kharchu, khocha b sprava na pershijj pogljad vigljadala іnakshe. Pevne, v perekhodovіjj dobі znajjshli potrіbnim pristosovannja pajjki (Kvіkun zavzhdi govoriv pro cejj krok jak pro «pristosovannja», nіkoli jak pro «zmenshennja»), ale porіvnjujuchi z Dzhonsovimi chasami polіpshennja bulo velichezne. Shvidko, pronizlivim golosom vіdchitujuchi chisla, vіn dovodiv їm urozdrіb, shho voni majut' bіl'she vіvsa, bіl'she sіna, bіl'she burjakіv jak za Dzhonsa, shho їkhnіjj trudoden' korotshijj, shho p'jut' bіl'sh jakіsnu vodu, shho zhivut' dovshe, shho zmenshilas' smertnіst' mіzh їkhnіmi nemovljatami і shho voni majut' bіl'she solomi po stajjnjakh ta menshe terpljat' vіd blіkh. Tvarini vіrili kozhnomu slovu. Popravdі Dzhons і vse z nim zv'jazane majjzhe zaterlos' u їkhnіjj pam'jatі. Voni znali, shho zhittja s'ogodnі stalo likhe і zlidenne, shho voni chasto golodnі jj kholodnі і shho, zvichajjno, voni jak ne spljat', to pracjujut'. Ta za davnіkh chasіv bulo, bez sumnіvu, shhe gіrshe. Voni v ce rado vіrili. Krіm c'ogo todі voni buli rabami, a zaraz voni vіl'nі і v c'omu golovna rіzhnicja, jak nevtomno pіdkresljuvav Kvіkun.

Teper dovodilos' goduvati znachno bіl'she їdcіv. Voseni chotiri l'okhi zljagli majjzhe vodnochas і priveli tridcjat' odne porosja. Porosjata buli sorokatі, a tomu shho Napoleon buv odinokijj knur v kolgospі, mozhna bulo vgadati, khto їkhnіjj bat'ko. Povіdomleno, shho zgodom, pіslja zakupu cegli jj drov, v sadku pered pans'kim budinkom bude zbudovane primіshhennja pіd shkolu. Pokishho porosjata dіstavali nauku vіd samogo Napoleona v kukhnі pans'kogo budinku. Rukhankovі vpravi vіdbuvali voni v sadku; їm vіdrajuvali gratis' z іnshimi molodimi tvarinami. Priblizno v cejj chas vstanovilosja takozh pravilo, shho koli svinja zustrіchaєt'sja na stezhcі z jakojus' іnshoju tvarinoju, to cja musit' ustupitisja z dorogi; і tak samo, shho vsі svinі, nezalezhno vіd stanovishha, majut' privіleґіju perev'jazuvati kozhnoї nedіlі khvostika zelenoju strіchkoju.

Cejj rіk buv dlja kolgospu dosit' uspіshnijj, ale vse Shhe ne dostavalo groshejj. Treba bulo kupiti ceglu, pіsok ta vapno dlja primіshhennja pіd shkolu; neobkhіdno takozh bulo pochati skladati groshі na mashini dlja vіtrjaka. Dalі jjshli takі rechі jak oliva dlja ljampi jj svіchki, potrіbnі u budinku, cukor dlja Napoleonovogo stolu (vіn zaboroniv іnshim svinjam jjogo їsti, shhob movljav, voni zanadto ne rozpaslisja), і vsі zvichajjnі dopovnennja, jak priladdja, cvjakhi, motuzzja, vugіllja, drіt, brukht, nareshtі, sukharі dlja sobak. Prodali lishki sіna і chastinu vikopanoї kartoplі; umovu pro postachannja jaєc' vіdnesli na shіst'sot shtuk na tizhden', tak shho c'ogo roku priplіdku ledve vistachilo na te, shhob utrimati zagal'ne chislo kurejj na davn'omu rіvnі. Pajjku, zmenshenu v grudnі, zmensheno znov u ljutomu і zaboroneno svіtiti lіkhtarnі po stajjnjakh, shhob zaoshhaditi olivu. Ta svinjam zhilos' nache zovsіm vigіdno і voni dedalі to bіl'she gladshali. Raz pіzno popoludnі (bulo ce naprikіncі ljutogo) teplі, gustі, smakovitі pakhoshhі, nevіdomі dosі njukhovі tvarin, rozіjjshlisja khvileju po podvіr'ї z malen'koї brovarnі, shho za Dzhonsa stojala bez uzhitku; vona mіstilas' pozadu kukhnі. Khtos' skazav, shho ce zapakh varenogo jachmenju. Tvarini zhadno vtjagali v sebe povіtrja ta mіrkuvali, chi ce ne tepla zamіshka gotovit'sja їm na vecherju. Ale zhodna tepla zamіshka ne pojavilas', tіl'ki u najjblizhchu nedіlju povіdomleno, shho vіdteper uves' jachmіn' ostavljatimut' vikljuchno na vzhitok svinjam. Pole za sadom bulo vzhe zasіjane jachmenem. Nezaborom rozіjjshlas' vіstka, shho vіdteper kozhna їvinja oderzhuє kvartu piva v den'; Napoleonovі dіstajut'sja dvі lіtri shhodenno, shho їkh jjomu zavzhdi podajut' u vazі dlja jushki marki Kraun Dabi.

Pravda, dovodilos' znositi nevigodi. Ta їkh potrokhu zabuvali, bo zhittja malo v sobі zaraz bіl'she gіdnosti, jak davnіshe. Bulo bіl'she pіsen', bіl'she promov, bіl'she pokhodіv. Napoleon nakazav, shhob raz na tizhden' vіdbuvalosja shhos' take, shho nazivali Stikhіjjnoju Demonstracієju; її metoju bulo svjatkuvannja borot'bi jj peremog Kolgospu Tvarin. U viznachenijj chas tvarini kidali pracju і, marshujuchi na vіjjs'kovijj lad, obkhodili mezhі kolgospu. Pered veli svinі, potіm іshlikonі, dalі korovi, dalі vіvcі, a dalі ptashnja. Sobaki sunuli po bokakh pokhodu, a poperedu vsіkh marshuvav chornijj pіven' Napoleona. Gnіdko z Konjushinoju zavzhdi nesli zelenijj transparent z kopitom, rogom і nadpisom: «Khajj zhive Tovarish Napoleon!» Potіm vіdbuvalis' deklamacії poem, skladenikh v chest' Napoleona; dalі Kvіkun vistupav z promovoju, de podavav podrobicі pro burkhlivijj zrіst tempіv kharchovogo virobnictva; z nagodi svjata grimіla odin raz rushnicja. Najjbіl'she prikhil'nikіv Stikhіjjnoї Demonstracії bulo mіzh vіvcjami; koli khto-nebud' skarzhivsja (bo buvalo, shho dekhto z tvarin skarzhivsja, osoblivo koli ne bulo poblizu svinejj chi sobak), shho voni gajut' chas, abo narіkav na dovge vistojuvannja na kholodі, to mozhna bulo buti pevnim, shho vіvcі vtikhomirjat' jjogo mogutnіm blejannjam: «Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — pogano!» Ale zagalom tvarini buli radі z cikh svjatkuvan', їkh potіshalo, koli їm nagaduvali, shho voni taki, pani svoєї vlasnoї dolі і shho їkhnіjj trud іde vikljuchno їm na korist'. Otzhe za dopomogoju pіsen', pokhodіv, Kvіkunovikh rjadіv chisel, grjukotu rushnicі, kukurіkannja pіvnja, lopotіnnja praporu їm vdavalos' zabuti, shho їkhnі chereva, prinajjmnі ne-raz, porozhnі.

U kvіtnі Kolgosp Tvarin progolosheno respublіkoju і dovelosja vibrati prezidenta. Buv tіl'ki odin kandidat, Napoleon, vibranijj odnogolosno. Togo samogo dnja opovіshheno, shhe vikrito svіzhі dokumenti, de vijavljajut'sja dal'shі podrobicі pro Bіlanovu spіlku z Dzhonsom. Teper pokazuvalos', shho Bіlan ne tіl'ki (jak ce tvarini dosі sobі ujavljali) probuvav prograti bіjj pіd Korіvnikom, vzhivajuchi voєnnikh khitroshhіv, a jj prjamo vіdkrito vojuvav na bocі Dzhonsa. Po sutі vіn buv spravzhnіm vozhdem ljuds'kikh vіjjs'k і kinuvsja v bіjj z oklikom na vustakh. «Khajj zhive ljudstvo». Rani na Bіlanovіjj spinі (kіl'ka tvarin prigaduvalo sobі, shho bachili tі rani) buli zapodіjanі Napoleonovimi іklami,

V seredinі lіta kruk Mojjsejj raptom znov pojavivsja v kolgospі, pіslja kіl'karіchnoї vіdsutnosti. Vіn nі v chomu ne zmіnivsja, po staromu zalishivsja neroboju і dalі na davnіjj lad razkazuvav pro Smoktuncevu Goru. Vіn sіdav na pen'ok, lopotav kril'mi ta godinami promovljav do kozhnogo okhochogo. «Tam ugorі, tovarishі, — kazav vіn vrochisto, vkazujuchi na nebo velikim dzjubom, — tam ugorі, jakraz po tomu bocі cієї temnoї khmari, shho її vidno — tam stoїt' vona, Gora Smoktunceva, ota shhasliva kraїna, de mi, bіdnі tvarini, zmozhemo nazavzhdi spochiti pіslja trudіv!» Vіn navіt' tverdiv, shho buv tam pіdchas odnogo z vishhikh l'otіv, і shho bachiv vіchnі polja konjushini і smoktunec' і shmatki cukru na zhivoplotakh. Bagato tvarin vіrilo jjomu. Voni mіrkuvali: nashe zhittja teper golodne jj spovnene trudu; chi vono ne pravil'no jj spravedlivo, shhob des' іnde іsnuvav lіpshijj svіt? Okresliti nastanovu svinejj do Mojjseja bulo nelegko. Vsі voni zajavljali zgіrdlivo, shho cі kazki pro Smoktuncevu Goru — brekhnja; prote voni dozvoljali jjomu ostavatis' v kolgospі bez pracі, shhe jj pridіlili jjomu vos'mushku piva denno.

Koli kopito zagoїlosja, Gnіdko stav pracjuvati duzhche jak koli. Shhopravda, vsі tvarini pracjuvali v c'omu rocі nache rabi. Krіm zvichajjnoї pracі na vіdbudovі vіtrjaka, buv shhe shkіl'nijj budinok dlja svinejj, jjogo pochali buduvati v bereznі. Neraz tjazhko bulo pracjuvati dovgijj trudoden' na zlidennikh kharchakh, prote Gnіdko buv nepokhitnijj. Nіde v jjogo slovakh chi vchinkakh ne poznachalos', shho jjogo sila vzhe ne ta, shho ranіshe. Vіn tіl'ki trokhi zmіnivsja na vigljad; sherst' v n'ogo lisnіla menshe jak zvichajjno, a jjogo velikі stegna stali nache mensh muskulistі. Druzі kazali: «Gnіdko pіdzhivit'sja, і koli pojavit'sja vesnjana trava»; ta prijjshla vesna, a Gnіdko nі trokhi ne pogladshav. Neraz, koli na uzbіchchju, shho velo na verkh kamenjarnі Gnіdko napruzhuvav svoї m'jazi, tjagnuchi jakus' veliku brilu, zdavalos', shho tіl'ki odna volja prodovzhuvati pracju trimala jjogo na nogakh. Todі vidno bulo, jak gubi jjogo vorushilis' і vіd zusillja bezgolosno shepotіli slova «pracjuvatimu duzhche». І znov Konjushina z Benіjamіnom osterіgali jjogo ne zanedbuvati zdorov'ja, ta Gnіdko ne zvazhav na cі perestorogi. Nablizhalis' jjogo dvanadcjatі urodini, jjomu bulo bajjduzhe, shho stanet'sja pіslja togo, koli nagromadit'sja potrіbnijj zapas kamіnnja; khajj bi tіl'ki ce stalos' zaki vіn pіde na pensіju.Raz odnogo pіzn'ogo lіtn'ogo vechora kolgospom probіgla nespodіvana chutka, shho z Gnіdkom shhos' trapilosja. Vіn buv vijjshov, shhob samotuzhki vіdvolіkti pіd vіtrjak vіz, navantazhenijj kamіnnjam. Chutka bula bezsumnіvno pravdiva: za dvі khvilini priletіli dva golubi z vіstkoju «Gnіdko upav! Lezhit' na bocі і ne mozhe vstati!»

Majjzhe polovina tvarin khutora kinulas' do gorbka, de stojav vіtrjak. Gnіdko lezhav mіzh golobljami voza. Vіn vitjagnuv shiju і nespromozhnijj buv navіt' pіdvesti golovu. Ochі jjomu skljanіli, boki vkrivav pіt. Konjushina vpala bіlja n'ogo na kolіna.

«Gnіdchiku, — kriknula vona, — shho z toboju?» «Ce moї legenі» — vіdkazav Gnіdko kvolim golosom. — Ce ne vazhno. Dumaju, shho zmozhete zakіnchiti vіtrjaka jj bez mene. Nazbiravsja vzhe nіchogen'kijj zapas kamіnnja. Tak chi іnakshe menі nalezhalo pracjuvati vs'ogo shhe mіsjac'. Popravdі skazavshi, ja chekav na pensіju. Benіjamіn takozh starієt'sja, mozhe jj jjogo vіdpustjat' odnochano zo mnoju, to jj bude menі tovarishem.»

«Potrіbna negajjna pomіch, — skazala Konjushina. — Khajj khtos' pobіzhit' ta skazhe Kvіkunovі shho trapilos'.»

Usі tvarini zrazu pognalis' do pans'kogo budinku perekazati Kvіkunovі novinu. Ostalis' tіl'ki Konjushina і Benіjamіn, shho lіg pobіch Gnіdka і movchki vіdganjav vіd n'ogo mukh svoїm dovgim khvostom. Bіl'sh-mensh za chvert' godini pojavivsja Kvіkun, poven spіvchuttja ta zhaloshhіv. Vіn skazav, shho tovarish Napoleon z najjglibshim sumom dіznavsja pro ce neshhastja, shho trapilos' іz odnim z najjbіl'sh vіddanikh trudіvnikіv kolgospu і shho vіn vzhe vede peregovori, shhob vislati Gnіdka na lіkuvannja do Vіlіngdons'koї lіkarnі. Cja vіstka trokhi zbentezhila tvarin. Krіm Marіchki jj Bіlana nіkhto іz tvarin ne pokidav nіkoli kolgospu; voni nerado ujavljali sobі svojjogo tovarisha v rukakh u ljuds'kikh іstot. Prote, Kvіkun bez trudnoshhіv perekonav їkh, shho opіka konovala u Vіlіngdonі bude dlja Gnіdka korisnіsha za lіkuvannja v kolgospі. Bіl'sh-mensh cherez pіv godini, koli Gnіdko trokhi prijjshov do sebe, jjogo ne bez trudnoshhіv postavili na nogi; todі vіn poshkutil'gav do stajjnі, de Konjushina z Benіjamіnom pіdstelili jjomu m'jakoї solomi.

Dva dnі Gnіdko prostojav u stajjnі. Svinі prislali veliku pljashku gvozdikovikh lіkіv, znajjdenikh u skrincі z lіkami, shho visіla v kupal'nі. Gnіdko prijjmav cі lіki z ruk Konjushini dvіchі na den' pіslja їzhі. Vechorami vona ljagala u jjogo stajjnі і rozmovljala z nim, a Benіjamіn vіdganjav mukh. Gnіdko zajavljav, shho ne є sturbovanijj cim vipadkom. Jakshho vіn viduzhaє shvidko, to mozhe nadіjatis' shhe na tri roki zhittja; vіn ochima ujavi bachiv uzhe mirnі dnі, shho їkh provoditime u kutku velikogo pasovishha. Teper, na dozvіllі, vіn upershe zmozhe vchitis' і rozvivati svіjj rozum. Vіn kazav, shho namіrjaєt'sja prisvjatiti reshtu svogo zhittja na vivchennja dal'shikh dvadcjati dev'jati lіter abetki.

Benіjamіn і Konjushina mogli perebuvati z Bokserom tіl'ki pіslja roboti, a vіz, shho mav jjogo zabrati, priїkhav v poluden'. Usі tvarini jakraz pololi bur'jaki pіd dogljadom, koli їkh zdivuvala raptova pojava Benіjamіna: Vіn gnavsja shhodukhu vіd budіvel' kolgospu і repetuvav shhosili. Voni vpershe bachili Benіjamіna skhvil'ovanim — bіl'sh togo, nіkhto dosі ne bachiv, shhob vіn kolinebud' tak gnavsja. «Khutko, khutko! — krichav vіn. — Zaraz zhe khodіt'! Zabirajut' Gnіdka!» Ne chekajuchi na dozvіl svinі, tvarini pripinili pracju і pomchalis' do obіjjstja. Tak vono jj bulo: na podvіr'ї stojav velikijj, zakritijj vіz; v n'ogo bula zaprjazhena para konejj; stіnu voza prikrashuvav jakijjs' napis; na peredku sidіv cholov'jaga khitrogo vigljadu, v mіlkomu kapeljusі. Stojanka Gnіdka bula porozhnja.

Tvarini jurboju otochili voza. «Buvajj zdorov, Gnіdko! — Zakrichali khorom, — buvajj zdorov!»

«Durnі! Durnі! — Gukav Benіjamіn, drіbcjujuchi dovkola nikh і kopajuchi zemlju malimi kopitcjami. — Durnі! Chi ne bachite, shho napisano na stіncі c'ogo voza?»

Ce spinilo і vtikhomirilo їkh. Dereza pochala vіdchituvati slova, lіteru za lіteroju. Ta Benіjamіn vіdіpkhnuv її na bіk і prochitav sered smertel'noї movchanki:

«Al'fred Sіmmonds, Konorіz і Producent Kleju, Vіlіngdon. Prodavec' shkur і kіstjanoї muki. Postachannja khalabudok dlja sobak.» Rozumієte shho ce znachit'? Gnіdka vezut' do konorіza!»

Krik zhakhu rozdavsja z grudejj usіkh tvarin. V cejj ment cholov'jaga na peredku shmagnuv po konjakh і vіz zhvavim trus'kom rushiv z podvіr'ja. Usі tvarini kinulis' za nim і krichali shhodukhu. Konjushina protisnulas' napered. Vіz pochinav kotitis' vse shvidshe jj shvidshe. Konjushina sprobuvala primusiti negnuchkі chleni do gal'opu, ale ne spromoglas' na bіl'shhe jak shvidkijj klus. «Gnіdku! — gukala vona. — Gnіdku! Gnіdku! Gnіdku!» Gnіdko nenache pochuv golos nazovnі, bo jakraz v cejj ment jjogo lice z bіloju smugoju na nosі pojavilosja u malomu vіkoncі, shho bulo zzadu voza.

«Gnіdku! — zakrichala strashnim golosom Konjushina. — Gnіdku! Vikhod'! Vikhod' shvidko! Tebe vezut' na smert'!»

Usі tvarini pіdkhopili zaklik: «Vikhod', Gnіdku, vikhod'!» Ale vіz uzhe nabirav skorosti і vіddaljavsja vіd nikh. Nevіdomo, chi Gnіdko zrozumіv Konjushininі slova. Ale cherez khvilinu oblichchja jjogo shhezlo u vіkoncі і z seredini voza pochulos' silenne torokhtіnnja. Vіn namagavsja virvatis' na svobodu, b'juchi v dverі. Buv chas, koli Gnіdkovі vistachilo b kіl'ka raz vikhonuti, shhob pobiti cіlogo voza na trіski. Ta, na zhal', sila pokinula jjogo; cherez korotkijj chas zvuki torokhtіnnja kopitami pochali slabshati. Tvarini z rozpuki pochali blagati konejj, shho tjagli voza, zupinitisja. «Tovarishі, tovarishі! — gukali voni, — ne vezіt' na smert' svogo brata!» Ta nerozumnі zvіrі, nadto temnі, shhob vtoropati v chomu sprava, tіl'ki prishhulili vukha і pridali khodi. Oblichchja Gnіdka ne pojavilos' udruge u vіkoncі. Komus' prijjshla dumka pobіgti navperejjmi jj zakriti p'jatizasuvnі vorota. Ale bulo vzhe zapіzno: vіz za mit' proїkhav krіz' nikh і pochav shvidko znikati na shljakhu. Gnіdka ne bachili bіl'she.

Za tri dnі opovіshheno, shho vіn pomer u Vіlіngdons'kіjj lіkarnі, khoch zaznav us'ogo pіkluvannja mozhlivogo dlja konjaki. Kvіkun prijjshov spovіstiti іnshikh pro cju novinu. Vіn kazav, shho buv prisutnіjj v ostannі godini Gnіdkovogo zhittja.

«Ce buv najjbіl'sh zvorushlivijj obraz, shho ja kolinebud' bachiv! — skazav Kvіkun, pіdnosjachi nіzhku і vtirajuchi neju sl'ozu. Ja buv u golovakh jjogo lіzhka do ostann'oї khvilini. Naprikіncі vzhe, buvshi zaslabijj, shhob govoriti, vіn proshepotіv menі na vukho, shho odne tіl'ki turbuє jjogo: shho vіdkhodit' pered zakіnchennjam vіtrjaka. «Vpered, tovarishі!» — proshepotіv vіn. — «Vpered vo іm'ja Buntu. Khajj zhive Kolgosp Tvarin! Khajj zhive Tovarish Napoleon! Napoleon maє zavzhdi racіjuі» Takі buli jjogo ostannі slova, tovarishі.»

Tut Kvіkun raptovo zmіniv svoju povedіnku. Vіn zamovk na mit', pіdozrіlo skinuv ochenjatami v usі boki і todі tіl'ki pochav prodovzhuvati.

Dіjjshlo do jjogo vіdoma, kazav, shho koli vіdvozili Gnіdka, khtos' rozpustiv nerozumnі і zlostivі chutki. Dekhto z tvarin, pomіtivshi, shho ne vozі, shho zabirav Gnіdka bulo poznacheno «Konorіz», prijjshli do nedorechnogo visnovku, shho Gnіdka poslali na zarіz. Vono majjzhe nejjmovіrno (kazav Kvіkun), jak tvarini mogli buti takі bezgluzdі. Jasno, gukav vіn obureno, mikajuchi khvostikom і perepligujuchi z boku na bіk, jasno, tovarish Napoleon vіdomijj їm z lіpshogo boku? Pojasnennja bulo po sutі duzhe neskladne. Vіz buv kolis' vlasnіstju konorіza, jjogo potіm kupiv konoval, shho shhe ne vstig buv zamaljuvati poperedn'ogo prіzvishha. Os' chomu povstala pomilka.

Tvarini pochuli ce z velicheznoju polegkіstju. A koli Kvіkun dalі urozdrіb і nagljadno rozkazuvav, jaka bula smertna postіl' Gnіdkova, pro te jak nim prekrasno pіkluvalisja, pro dorogі lіki, shho za nikh plativ Napoleon, ne zvazhajuchi na cіnu, ostannі sumnіvi znikli, і sum, shho voni vіdchuvali z privodu smerti tovarisha, zlagіdnjuvala dumka, shho vіn, prinajjmnі, vіdіjjshov shhaslivo.

Napoleon osobisto pojavivsja na zborakh u najjblizhchu nedіlju і vistupiv z" korotkoju posmertnoju promovoju na chest' Gnіdka. Vіn kazav, shho ne mozhna bulo privezti tlіnnikh ostankіv nezabutn'ogo tovarisha, shhob їkh pokhovati v kolgospі; za te vіn nakazav splesti velikijj vіnok іz lavrini, shho rosla u sadku pered pans'kim budinkom; vіn dodav shhe, shho svinі namіrjajut'sja v skoromu chasі vіdbuti benket na chest' Gnіdka. Napoleon zakіnchiv svoju promovu, zgadavshi dvі uljublenі Gnіdkovі pripovіdki: «Pracjuvatimu duzhche» і «Tovarish Napoleon maє zavzhdi racіju». Na jjogo dumku bulo b duzhe dobre, koli b usі tvarini zasvoїli sobі cі pripovіdki.

U den' benketu vіz bakalіjjnika priїkhav z Vіlіngdonu і skinuv pered pans'kim budinkom veliku shhabljastu skrin'ku. Cієї nochі chuti bulo zvuki galaslivikh pіsen'; pochulos' shhos' podіbne na garjachu superechku; use zakіnchilos' bіlja odinadcjatoї godini zhakhlivim dzen'kotom roz'bivanogo skla. Na drugijj den' nіkhto ne vorukhavsja v pans'komu budinkovі do zdobuli groshejj na kupіvlju novoї skrin'ki vіskі.

Minuli roki. Pori roku cherguvalis', nepomіtno prolіtalo korotke zhittja tvarin. Prijjshov chas, koli davnіkh peredbuntovikh dnіv ne pam'jatav uzhe nіkhto, krіm Konjushini, Benіjamіna, Kruka Mojjseja і kіl'kokh svinejj.

Pomerla Dereza. Pomerli sobaki. Pomer Dzhons — zakіnchiv zhittja v pritulku dlja p'janic' v іnshіjj chastinі grafstva. Zabuli jj pro Bіlana. Khіba shho odinicі, shho jjogo znali kolis', pam'jatali pro n'ogo. Konjushina bula teper stara, tovsta kobila, suglobi її stali nepovorotkі, a ochі mali nakhil sl'ozitisja. Vzhe dva roki chas їjj bulo buti na pensії, ale popravdі zhodna tvarina shhe ne pіshla na pensіju. Davno vzhe perestali podejjkuvati pro potrebu vidіliti krajj pasovishha dlja lіtnіkh tvarin. Napoleon zmіnivsja v dozrіlogo desjatipudovogo knura. Kvіkunovі ochі tak zaplili salom, shho ledve mіg divitisja. Odin starijj Benіjamіn vigljadav tak samo jak ranіsh, khіba shho morda jjomu trokhi posivіla; vіd smerti Gnіdka vіn stav shhe bіl'she neprivіtnijj і movchaznijj, jak ranіshe.

V kolgospі bulo teper znachno bіl'she meshkancіv, khocha priplіd і ne buv takijj velikijj, jak spodіvalisja u davnі chasi. Dlja bagat'okh tvarin, shho narodilisja, Bunt buv lishe nejasnoju tradicієju, shho її peredavali na slovakh; kupleno bagato novikh tvarin, shho do svogo pributtja v kolgosp nіkoli jj zgadki pro shhos' take ne chuli. V kolgospі krіm Konjushini nalіchuvali shhe troє konejj. Voni buli khoroshі strunkі stvorіnnja, okhochі robіtniki і dobrі tovarishі, ale duzhe durnі. Pokazalosja, shho zhoden іz nikh ne buv zdіbnijj u vivchennі abetki vijjti za lіteru B. Voni prijjmali vse, shho їm rozkazuvali pro Bunt і osnovi tvarinіzmu, osoblivo z vust Konjushini, shho do neї voni stavilis' z majjzhe sinіvs'koju poshanoju; ale mozhna bulo sumnіvatisja, chi voni z cikh gutіrok bagato rozumіli.

Kolgosp buv teper zamozhnіshijj і lіpshe zorganіzovanijj; jjogo ploshha zbіl'shilas' navіt' na dva polja, shho їkh kupili v p. Pіl'kіngtona. Buduvannja vіtrjaka nareshtі uspіshno zakіnchili, kolgosp mav vzhe molotilku, elevator, pobudovano rіzhnі novі pribudіvlі. Ale vіtrjaka taki ne vzhito dlja vitvorjuvannja elektrichnoї energії. Vіn molov zerno і prinosiv nіchogen'kijj groshovijj pributok. Tvarini pracjuvali tjazhko pri buduvannі drugogo vіtrjaka: їm kazali, shho koli jjogo zakіnchat', to postavljat' v n'omu dinamomashini. Ale bіl'she ne bulo vzhe movi pro rozkoshі, shho pro nikh kolis' Bіlan navchiv mrіjati tvarin: stajjnі z elektrichnim osvіtlennjam, z garjachoju jj kholodnoju vodoju і tr'okhdennijj trudotizhden'. Napoleon vistupiv proti cіkh іdejj jak vorozhikh dukhovі tvarinіzmu. Vіn kazav, shho najjpravdivіshe shhastja poljagaє u vazhkіjj pracі і nevibaglivomu zhittі.

Tak jakos' vigljadalo, shho kolgosp rozbagatіv, a tvarini ne stali nі trokhi bagatіshі, krіm, ochevidno, svinejj і sobak. Mozhe ce bulo chastkovo tomu, shho stіl'ki bulo svinejj і stіl'ki sobak. Vono ne te, shhob cі stvorіnnja na svіjj sposіb ne pracjuvali. Jak nevpinno pojasnjuvav Kvіkun, pri dogljadі і organіzuvannі khutora bulo bezkonechno bagato pracі. Velika chastina tієї pracі bula taka, shho її іnshі tvarini-nevіglasi ne v silі buli b zbagnuti. Napriklad, Kvіkun rozkazuvav їm, shho svinі posvjachuvali bagato visnazhnogo trudu taєmnichim recham, shho nazivalis' «akti», «zvіti», «protokoli», «memorandumi». Ce vse buli velikі klaptі paperu, shho їkh treba bulo gusto vkriti pis'mom, a jak tіl'ki voni buli vzhe vkritі, їkh vkidali u pіch і palili. Kvіkun kazav, shho ce maє osoblive znachennja dlja dobrobutu khutora. Prote anі svinі, anі sobaki ne virobljali zhodnogo kharchu vlasnoju praceju, a bulo їkh nemalo і їkhnі apetiti zavzhdi buli prekrasnі.

Shho do reshti, to їkhnє zhittja, naskіl'ki voni mogli jjogo ocіniti, ostalos' takim, jakim bulo ranіsh. Voni nazagal buli golodnі, spali na solomі, pili z stavka, pracjuvali na polі; zimoju doshkuljav їm kholod, lіtom komashnja. Neraz starshі mіzh nimi napruzhuvali slabu vzhe pam'jat' і namagalis' z'jasuvati sobі, chi u pershі dnі Buntu, koli Dzhonsa tіl'ki-shho buli prognali, spravi їkhnі stojali lіpshe chi gіrshe jak zaraz. Ta voni ne mogli sobі prigadati. Teperіshn'ogo svojjogo zhittja ne mogli nі z chim porіvnjati: ne mogli nі na shho spertisja, krіm rjadіv Kvіkunovikh chisel, a tі nezmіnno dokazuvali, shho vse jjshlo na lіpshe jj na lіpshe. Trarini dіjjshli do visnovku, shho ce nerozv'jazna problema; u vsjakіm razі teper u nikh bulo malo chasu dlja mіrkuvannja pro takі rechі. Tіl'ki starijj Benіjamіn zajavljav, shho pam'jataє kozhnu podrobicju svojjogo dovgogo zhittja і shho dobre znaє: spravi nіkoli ne stojali (ta jj ne mogli stojati) nabagato lіpshe, chi nabagato gіrshe — bo golod, nevigodi і rozcharuvannja ce nezmіnnijj zhittєvijj zakon.

A v tіm tvarini nіkoli ne vtrachali nadії. Shho bіl'she, voni nіkoli nі na mit' ne vtratili pochuttja perevagi і gordosti z togo, shho voni є gromadjani Kolgospu Tvarin. Voni vse shhe buli odinokim kolgospom v cіlomu grafstvі ba — v cіlіjj Anglії! — de vlasnikami jj upraviteljami buli tvarini. Usі voni, navіt' najjmolodshі, navіt' prikhodnі, privedenі z khutorіv, shho stojali za desjat', a to jj dvadcjat' mil', c'omu bezprerivno divuvalis'. A koli v'oni chuli grjukіt rushnicі і lopotіnnja zelenogo praporu na shhoglі, sercja їkhnі spovnjuvalis' trivkoї gordosti, і rozmovi zavdzhi zvertali na davnі gerojjs'kі dnі, na te, jak prognali Dzhonsa, jak zapisali Sіm Zapovіdejj, na velikі boї, shho v nikh ljuds'kі zagarbniki buli peremozhenі. Ne pokinuto nі odnієї z davnіkh mrіjj. Vsі dosі vіrili v Respublіku Tvarin, shho vіshhuvav starijj Marko, shho povstane, koli ljuds'ka Noga ne toptatime bіl'she zelenikh polіv Anglії. Vona kolis' prijjde. Mozhe jj ne shvidko, mozhe ne za zhittja tvarin kolgospu, prote vona prijjde. Mozhe navіt' to tut — to tam naspіvuvali potajj melodіju «Zvіrіv Anglії». U vsjakіm razі kozhna tvarina v kolgospі znala її, khoch zhodna ne navazhilas' bi zaspіvati golosno. Mozhe jj spravdі їkhnє zhittja bulo vazhke і ne vsі spodіvannja spovnilis'; zate buli svіdomі togo, shho voni buli ne takі, jak іnshі tvarini. Jakshho goloduvali, to ne tomu, shho goduvali ljuds'kikh іstot — zhivoїdіv; jakshho voni jj pracjuvali vazhko, to prinajjmnі trudilis' na sebe. Zhodne stvorіnnja ne nazivalo drugogo «pane». Usі tvarin buli rіvnі.

Odnogo dnja, na pochatku lіta, Kvіkun zvelіv vіvcjam pіti za soboju jj vivіv їkh na drugijj kіnec' kolgospu, na zaroslijj berіzkami oblіg. Vіvcі proveli tam cіlijj den', ob'їdajuchi berezove listja pіd dogljadom Kvіkuna. Uvechorі vіn vernuvsja do pans'kogo budinku, ale tomu, shho pogoda bula khorosha, nakazav vіvcjam ostatis' na mіscі. Skіnchilos' na tomu, shho voni tam probuli cіlijj tizhden'; za cejj chas іnshі tvarini zovsіm їkh ne bachili. Kvіkun provodiv mіzh nimi bіl'shu chastinu kozhnogo dnja. Vіn kazav, shho vchit' їkh novoї pіsnі, і shho ce vimagaє doderzhannja tajjni.

Odnogo lagіdnogo vechora, nezabarom pіslja povernennja ovec', tvarini vertalis' z roboti na obіjjstja; raptom z podvіr'ja doneslosja zljakane kіns'ke іrzhannja. Tvarini zhakhnulis' і stali nache vkopanі. To buv Konjushinin golos. Vona zarzhala vdruge, і tvarini jurboju uproskіk pobіgli na podvіr'ja. Tam їkhnіm ocham vіdkrivsja obraz, shho Konjushina bula pobachila ranіshe. Ce buv obraz svinі, shho jjshla na zadnіkh nogakh.

Tak, ce buv Kvіkun. Trokhi nezgrabno, nache nezviklijj pіdtrimuvati svoju povazhnu tushu v c'omu polozhennі, vіn sunuv krіz' podvіr'ja. A cherez mit' іz dverejj pans'kogo budinku vijjshov dovgijj rjad svinejj, usі na zadnіkh nogakh. Odnі robili ce lіpshe, drugі gіrshe, dejakі navіt' trokhi khitalis' і mabut' rado skoristali b z pіdpori jakoїs' palicі, ale kozhna іz nikh uspіshno obіjjshla podvіr'ja dovkola. A nakіnec' pochulos' sil'ne gavkannja sobak і pronizlive «kukurіku» chornogo pіvnja, і vijjshov sam Napoleon, velichno viprjamlenijj, skidajuchi zvisoka okom to sjudi to tudi; dovkola n'ogo skakali sobaki.

U raticі vіn derzhav kanchuk.

Zapanuvala smertel'na movchanka. Zdivovanі, zljakanі, pritiskajuchis' odne do odnogo, tvarini slіdkuvali za dovgim rjadom svinejj, shho masheruvali dovkola podvіr'ja. Zdavalos', shho svіt obernuvsja dogori nogami. Zgodom nadіjjshla khvilina, koli minulo ostovpіnnja і koli ne zvazhajuchi na vse — ne zvazhajuchi na strakh pered sobakami і na zvichku, shho virobilas' rokami, nіkoli ne skarzhitis', nіkoli ne kritikuvati, shhob tam ne trapilos', — tvarini mozhe b vislovili jake slovo sprotivu. Ale jakraz v cju khvilinu, nenache na komandu, usі vіvcі pochali mogutn'o blejati: «Chotiri nogi — dobre, dvі nogi — lіpshe! Chotiri nogi — dobre dvі nogi — lіpshe!»

Ce trivalo p'jat' khvilin bez upinu. A koli vіvcі zaspokoїlis', ne bulo vzhe zmogi protestuvati, bo svinі pomasheruvali nazad u pans'kijj budinok.

Benіjamіn vіdchuv, shho chijjs' nіs truchaє jjogo v pleche. Vіn ogljanuvsja. Ce bula Konjushina. Її pogljad buv mutnijj jak nіkoli. Ne promovivshi slova, vona sіpnula jjogo lagіdno za grivu і povela za veliku klunju, de buli zapisanі Sіm Zapovіdejj. Dejakijj chas voni stojali vdivljajuchis' na vimashhenu d'ogtem stіnu ta na bіlі lіteri.

«Mіjj zіr oslab, — skazala vona nakіnec'. — Navіt' koli ja bula moloda, ja ne mogla prochitati, shho tut napisano. Ale menі zdaєt'sja, shho stіna vigljadaє іnakshe. Chi Sіm Zapovіdejj ostalist' takі, jak buli zvichajjno, Benіjamіne?»

Na cejj raz Benіjamіn pogodivsja zlamati svoє pravilo і vіdchitav їjj, shho bulo napisano na stіnі. Teper bula tam tіl'ki odna Zapovіd'. Vona zvuchala:

Pіslja c'ogo nі trokhi ne zdalos' divnim, shho na drugijj Den' usі svinі, shho dogljadali za praceju v kolgospі, nosili kanchuki mіzh raticjami. Ne zdavalosja chudnim dіznatis', shho svinі kupili sobі radіoprijjmach, dumali provesti telefon ta peredplachuvali «Dzhona Bullja», «Us'ogo Potrokhi» ta «Zerkalo Dnja». Ne zdavalosja chudnim bachiti, jak Napoleon z ljul'koju v rilі pokhodzhaє po sadku, shho pered pans'kim budinkom, nі — navіt' todі nі, koli svinі povijjmali Dzhonsove vbrannja z shakhov. Napoleon pojavivsja v chornomu surdutі, nepravil'no vshitikh mislivs'kikh shtanakh, shho zapinalis' pіd kolіnami, ta v shkіrjanikh kamashakh; jjogo uljublena l'okha pojavilas' u suknі z mіnlivogo shovku, shho її panі Dzhons zvichajjno vdjagala v nedіlju.

Minuv tizhden'. Odnogo dnja nad vechіr dekіl'ka chepurnen'kikh bіdok zaїkhalo na khutіr. Na ogljadini zaprosheno delegacіju susіdnіkh farmerіv. їm pokazuvali kolgosp і voni vislovljuvali zakhoplennja usіm, shho bachili, a zokrema vіtrjakom. Tvarini pololi bur'jakove pole. Pracjuvali pil'no, ledve pіdvodili oblichchja vіd zemlі, ne znajuchi kogo bіl'she bojatis': svinejj chi ljudejj-vіdvіduvachіv.

C'ogo vechora z pans'kogo budinku bulo chuti smіkh ta zvuki spіvіv. Naraz, koli tvarini pochuli zvuk peremіshanikh golosіv, їkh rozіbrala cіkavіst'. Shho tam teper moglo dіjatis', koli tvarini vpershe zustrіlisja z ljuds'kimi іstotami, jak rіvnі z rіvnimi? Mov zmovivshis', voni jakomoga tikho pochali zakradatisja u sadok, shho pered pans'kim budinkom.

Pered vorіt'mi zatrimalis', napіvzljakavshis' іti dalі, ale Konjushina povela pered. Na shpin'kakh dobralis' do budinku і tі zpomіzh tvarin, shho їm dozvoljav na te rіst, zagljanuli v seredinu krіz' vіkno їdal'nі. Tam, dovkola dovgogo stolu, sidіlo z pіv desjatka farmerіv і z pіv desjatka najjbіl'sh vidatnikh svinejj; Napoleon zajjmav pochesne mіsce na cholі stolu. Svinі pochuvali sebe zovsіm vigіdno v krіslakh. Tovaristvo rozvazhalosja groju v karti, ale gru perervali na khvilinu, ochevidno na te, shhob vipiti tost. Kruzhljav velikijj zhban, kukhlі napovnjuvali pivom. Nіkhto ne pomіtiv zdivovanikh oblich tvarin, shho zagljadali krіz' vіkno.

P. Pіl'kіngton z Lisichogo Gaju pіdvіvsja z kukhlem v rucі. Vіn skazav, shho za khvilinu poprosit' dostojjne tovaristvo vipiti zdravicju. Ta zaki ce stanet'sja jjomu, na jjogo dumku, lichilo b skazati dekіl'ka slіv.

Dzherelom glibokogo vdovolennja dlja n'ogo (kazav vіn) — і vіn c'ogo bezsumnіvno peven, dlja usіkh prisutnіkh — є vіdchuttja, shho dovgomu perіodovі nedovіr'ja і neporozumіn' prijjshov, nareshtі, krajj. Buv chas — vono ne tak, shhob vіn, abo khto-nebud' z prisutnіkh podіljav takі pochuvannja, ale buv chas, koli na dostojjnikh vlasnikіv Kolgospu Tvarin susіdi-ljudi divilis', vіn ne skazav bi vorozhe, ta mozhe z dejakimi zasterezhennjami. Trapljalis' zhaljugіdnі vipadki, poshirjuvalis' khibnі pogljadi. Panuvalo perekonannja, shho іsnuvannja kolgospu, de volodіli і keruvali tvarini, bula rіch do dejakoї mіri nenormal'na, shho mogla svoїm vplivom khviljuvati susіdnє otochennja. Chimalo farmerіv pripuskali, ne proslіdivshi spravi dokladno, shho v takomu kolgospі perevazhatime dukh svavolі і nedisciplіnovanosti. їkh khviljuvali mozhlivі naslіdki c'ogo javishha mіzh їkhnіmi ljuds'kimi najjmitami. Ta vsі podіbnі sumnіvi zaraz razvіjalis'. S'ogodnі vіn z druzjami vіdvіdav Khutіr Tvarin. Voni ogljanuli kozhnu jjogo p'jad' vlasnimi ochima і shho voni najjshli? Ne tіl'ki najjmodernіshі metodi, ale disciplіnu і vporjadkovanіst', shho povinna stati vzіrcem dlja usіkh farmerіv de b to ne bulo. Na jjogo dumku vіn u pravі skazati, shho nizhchі tvarini v Kolgospі Tvarin pracjujut' bіl'she, a dіstajut' kharchu menshe, jak jakіnebud' іnshі tvarini u cіlomu grafstvі. Tak vіn і jjogo s'ogodnіshnі spіvvіdvіduvachі pomіtili bagato ris, shho їkh namіrjajut'sja negajjno zavesti na svoїkh khutorakh.

Vіn khoche zakіnchiti cі zavvagi (kazav vіn) novim pіdkreslennjam druzhnіkh pochuvan', shho іsnujut' і povinnі іsnuvati mіzh Kolgospom Tvarin ta jjogo susіdami. Mіzh svin'mi ta ljuds'kimi іstotami nemaє, ta jj ne povinno buti, zhodnoї sutichki іnteresіv. U nikh odnakovі zmagannja ta odnakovі trudnoshhі. Chi robіtnicha problema ne odnakova vsjudi? V c'omu mіscі promovi stalo ochevidno, shho p. Pіl'kіngton khoche pustiti jakes' staranno pridumane dotepne slіvce, ta na mit' na n'ogo napala veselіst', shho ne dala jjomu visloviti dotepu. Smіkh dushiv jjogo і jjogo chislennі pіdborіddja po cherzі bagrjanіli. Nakіnec' jjomu poshhastilo vidushiti z sebe: «Jakshho vi zmagaєtes' z nizhchimi tvarinami, to v nas ta sama moroka z nizhchimi kljasami!» Ce «bon mo» viklikalo gomіnke priznannja za stolom. P. Pіl'kіngton shhe raz privіtav svinejj z skupoju pajjkoju, dovgimi godinami pracі і vіdsutnіstju poturannja: usі cі vіdradnі javishha vіn pomіtiv u Kolgospі Tvarin.

A teper (skazav vіn naprikіncі) vіn prosit' tovaristvo pіdvestis' і podbati, shhob charki buli povnі. «Panove, — zakіnchiv p. Pіl'kіngton, — panove, ja pіdnoshu zdravicju: Za procvіtannja Kolgospu Tvarin!»

U vіdpovіd' pochulisja zakhoplenі jj rjasnі okliki і tupotіnnja. Napoleon buv tak zacharovanijj, shho pokinuv svoє mіsce і pіshov dovkola stolu choknutis' kukhlem z p. Pіl'kіngtonom. Koli radіsnі viguki vtikhomirilisja, Napoleon, shho zalishivsja navstojachki, dav zrozumіti, shho jj vіn khoche skazati dekіl'ka slіv.

Promova jjogo, jak і vsі Napoleonovі promovi, bula korotka і do rechі. Vіn skazav, shho takozh shhaslivijj, shho chasovі neporozumіn' prijjshov kіnec'. Dovgijj chas kruzhljali chutki — vіn maє pіdstavu dumati, shho їkh poshirjuvav jakijjs' zlostivijj vorog, — bucіmto u svіtogljadі jjogo ta jjogo koleg є shhos' pіdrivne, a navіt' revoljucіjjne, їm prichіpljali namagannja pіdnesti bunt mіzh tvarinami na susіdnіkh khutorakh. Nіshho ne mozhe buti bіl'sh daleke vіd pravdi! Zhiti v mirі ta buti v normal'nikh torgovel'nikh znosinakh z susіdami, os' їkhnє єdine bazhannja jak zaraz tak і v minulomu. Vіn dobaviv: cejj kolgosp, shho vіn jjogo maє chest' kontroljuvati, є kooperativne pіdpriєmstvo. Kupcha na kolgosp, shho nakhodit'sja v n'ogo — spіl'na vlasnіst' usіkh svinejj.

Jjomu ne vіrit'sja (kazav vіn dalі), shhob davnі pіdozri use shhe trivali, ale nedavno provedenі buli u shhodennikh zvichkakh khutora zmіni, shho povinnі viklikati dal'shijj zrіst dovіr'ja. Dosі tvarini na khutorі mali dosit' nerozumnijj zvichajj zvertajuchis' odne do odnogo kazati «Tovarishu». Ce budepripinene. Buv takozh duzhe chudernac'kijj zvichajj, nevіdomogo pokhodzhennja, masheruvati kozhnoї nedіlі vrancі povz cherep knura, pribitijj v sadu cvjakhom do pen'ka. І ce bude pripinene, samijj cherep vzhe zakopali. Dalі, vіdvіduvachі mozhe pomіtili zelenijj prapor, shho maє na shhoglі. Jakshho tak, to voni mozhe zavvazhili jj te, shho bіle kopito jj bіlijj rіg, shho nimi vіn buv poznachenijj, teper vzhe usuneno. Vіdteper ce bude prosto zelenijj prapor.

Vіn kazav, shho khoche zrobiti lish odne kritichne zavvazhennja na temu znamenitoї jj dobrosusіds'koї promovi p. Pіl'kіngtona. P. Pіl'kіngton uves' chas zgaduvav pro «Kolgosp Tvarin». Vіn ochevidno ne mіg c'ogo znati — bo vіn, Napoleon, zaraz upershe pro ce spovіshhaє — shho nazvu «Kolgosp Tvarin» skasovano. U majjbutn'omu kolgosp bude vіdomijj jak «Khutіr Dіdіvshhina» — ce na jjogo dumku, jjogo pravil'na і pervіsna nazva.

«Panove, — zakіnchiv Napoleon, — ja khochu pіdnesti cju samu zdravicju, shho її pіdneseno ranіshe, ale u zmіnenіjj formі. Napovnіt' charki po vіncja. Panove, os' moja zdravicja: Za procvіtannja Khutora Dіdіvshhina!»

Pochulis' takіzh serdechnі jj radіsnі projavi, jak ranіshe, і kukhlі sporozhneno do dna. Ale zvіrjatam nazovnі, shho divilis' na cju scenu zdalosja, shho dієt'sja shhos' kumedne. Shho ce bulo take, shho zmіnilosja.na oblichchі kozhnoї svinі? Starі pomutnіlі ochі Konjushini perebіgali z oblichchja na oblichchja. Odnі z nikh mali p'jat' pіdborіd', іnshі chotiri, shhe іnshі mali tri. Ta shho ce bulo take, shho nemov rozplivalos' і mіnjalos'? Opleski, nareshtі, ushhukhli і todі tovaristvo znov uzjalo karti v ruki jj prodovzhuvalo perervanu gru; tvarini vіdіjjshli pokrad'ki jj movchki.

Ta ne projjshli jj dvadcjati jardіv, koli raptovo spinilis'. Z pans'kogo budinku nіssja zhakhlivijj garmider. Voni metnulis' nazad і znov zagljanuli u vіkno. Tak, tam vіdbuvalas' gorjacha superechka. Gukali, bili p'jastukami v stіl, kidali gostrі pіdozrіlі pogljadi, zaperechuvali z pіnoju u rotі. Dzherelo zakolotu bulo mabut' v tomu, shho Napoleon і p. Pіl'kіngton obidva vijjshli vodnochas z vinovogo tuza.

Dvanadcat' golosіv krichalo z pereserdja і vsі buli odin do odnogo podіbnі. Teper bulo bez zhodnogo sumnіvu jasno, shho trapilosja z oblichchjami svinejj. Stvorіnnja, shho stojali nazovnі perenosili pogljad z svinі na ljudinu і z ljudini znov na svinju, ta vzhe ne bulo zmogi skazati, khto buli odnі, a khto drugі.

Listopad 1943 - Ljutijj 1944 g.

KINEC‘

GEORGE ORWELL: “ANIMAL FARM: A FAIRY STORY”, A NOVEL
First published by Secker and Warburg, London in 1945
____
ҐEORҐ ORUEL: «KOLGOSP TVARIN: KAZKA»
Avtorizovanijj pereklad z anglіjjs'koї movi.
© 1947 Іvan Chernjatins'kijj
(psevdonіm profesora Іgorja Shevchenka)
© 1947 Vidavnictvo «Prometejj»
____
Avtor obkladinki: M. Grigorіїv
Cja versija podaєt'sja za knigoju vidavnictva «PROMETEJj», 1947 g.
Prava ukraїns'kogo perekladu zasterezhenі za vidavnictvom.
ISBN: no data; Tirazh: 2 000 ekz.
____
Skanuvannja ta obrobka: Maksim
URI: http://izbornyk.org.ua/novela/kolghosp.htm
Eh-pochta: maksym@litopys.freeservers.com
____
Pidgotovka ta perevirka e-tekstu: D. Laban.
Eh-pochta: dragan@laban.rs
URI: http://laban.rs/orwell/Animal_Farm/Kolghosp_Tvaryn
Ostannijj raz zmineno (g.-m.-d.): 2004-11-22