Knjiga o Kosovu

UVOD

Istorijski pristup krupnim političkim i nacionalnim pitanjima našeg vremena pretpostavka je svakoga odgovornog nastojanja da se ta pitanja reše pravedno, temeljno i civilizovano. Razlog je tome jednostavan: politički fenomeni imaju svoju istoriju bez obzira na to da li to neko hoće ili ne želi da zna. Bez upoznavanja prošlosti takvih pitanja, bez razumevanja njihove geneze i uslova pod kojima su se formirali neki odnosi, nije mogućno razrešiti ni glavne čvorove problema. Tako i u slučaju Kosova. Nužno je razumeti da je ovo složeno pitanje samo jedan momenat u spletu jugoslovensko-albanskih odnosa, a posebno odnosa između srpskog i albanskog naroda, da to pitanje nije od juče; da ono ima i takve odrednice koje obavezuju na naročitu opreznost i odgovornost u samom pristupu njegovom rešavanju.

Razume se, nije i ne mora svako okretanje istoriji biti „nacionalistički poziv na istorizam”. Takva se rezerva prema istorijskom raspravljanju aktuelnih političkih pitanja pretvara u antiistorijski pragmatizam, kojim se najčešće prikriva loša savest ili ostvaruje namera da se ućutka protivnik. Prigovor „istorizmu” i nema nikakvog osnova ako se istorijski metod primenjuje valjano, ako se kritičkim putem hoće da dođe naprosto do istine, do činjenica o jednoj prošlosti koja tek u sukobu političkih interesa postaje sporna. Pogotovu je neumesno da se u ime tobožnjeg prevazilaženja sporova izbegava naučno razmatranje i raspravljanje o neugodnim pa i mračnim stranama istorije. Odnosi između naroda, a tako i odnosi između srpskog i albanskog naroda, nisu svagda bili dobri, menjali su se. Razdoblja prijateljstva i susedske saradnje smenjivala su se sa vremenima neprijateljstva, sukoba i istrage. Ne treba prošlost pojednostaviti ni u kom pogledu. Govoriti, na primer, samo o onome što dva naroda spaja, a ne i o onome što ih razdvaja, tobož radi izgradnje njihovoga prijateljstva ili bratstva u ovom trenutku i u budućnosti, samo je štetna manipulacija njihovom istorijom, nedopustiva intervencija u njihovome stvarnom pamćenju, pamćenju od kojeg zavisi nacionalni identitet i sposobnost daljega samostalnog kretanja naroda kroz iskušenja aktuelne istorije. Umesto toga, treba se odvažiti na istorijsku istinu i na suočenje sa neprijatnostima istorijske stvarnosti.

Uostalom, čitavo je pitanje Kosova danas već samo po sebi do krajnjih granica istorizovano, te su uzaludne želje, makar one bile i dobronamerne, da se prošlost zaboravi u ime budućnosti. Bez obzira na trenutna stanja, demografske odnose ili raspoloženje i opredeljenje naroda, u naše sporove su ugrađeni istorijski argumenti. Albanski nacionalizam se poziva na demografsku situaciju, na relativnu većinu albanske narodnosti u nekim oblastima i njenu teritorijalnu kompaktnost u Jugoslaviji, pa se iz ovih okolnosti izvlače dalekosežni zaključci i postavljaju iredentistički zahtevi. No i pored svega toga, težište je velikoalbanske propagande i indoktrinacije na formiranju istorijske svesti, u kojoj bi albanska „prava” bila osveštana dalekom, čak i pradavnom prošlošću. Albanci se već skoro stotinu godina nacionalno formiraju sa svešću da su potomci Ilira, a to znači — starosedeoci Balkanskog poluostrva, prema tome i kosovske oblasti, da su se nalazili na ovom prostoru još davno pre doseljenja Slovena, te da su ih Srbi samo privremeno i za kratko, u trinaestom i četrnaestom veku, potisnuli na „iskonskoj” albanskoj zemlji, da potom, stihijom događaja i bez nekog ozbiljnijeg diskontinuiteta, bude uspostavljeno pređašnje stanje. Isto tako, poriču se neki stvarni istorijski događaji — kao što su velike seobe srpskog naroda, ili se jednim potezom pera briše mučna, zaista krajnje surova istorija tursko-albanskog genocida nad srpskim narodom u toku poslednjih stotinu do dvesta godina. U prvom planu, namesto toga, nudi se zato cela jedna razrađena slika o tobožnjem „fizičkom uništenju” albanskog naroda u Srbiji, Crnoj Gori i potom Jugoslaviji, pod vlašću „velikosrpskog hegemonizma”. Zaista nije svejedno da li je rat Srbije i Crne Gore 1912. godine bio oslobodilački ili zavojevački; na to se nadovezuju veoma stvarni i aktuelni politički pogledi i opredeljenja od dalekosežnog, pa i sudbonosnog značaja.

Istorijska znanja su nam, zato, veoma potrebna, a rasprave o pojedinim spornim pitanjima ne mogu izbeći istorijsku dimenziju. Valja ozbiljno razjasniti činjenice. Dve istine ne postoje, ali dva viđenja iste stvarnosti i te kako mogu da postoje. Biti objektivan i pravedan u toj situaciji ne znači prihvatati unapred, ignorantski i nekritički, viđenje druge strane.

Stanje na Kosovu i položaj naroda na tom području predstavljaju plod jednoga dugotrajnog istorijskog zbivanja, drukčijeg nego što ga prikazuje albanska nacionalistička propaganda. Štaviše, i samo sužavanje problema na teritoriju današnjeg Kosova izraz je jednoga pogrešnog viđenja stvari. Kosovo je samo jedna, makar i centralna pojedinost velikoalbanskih pretenzija. Zahtevi iredente odnose se na sve teritorije gde žive Albanci, u Grčkoj i Jugoslaviji; na udaru njihove akcije su Epir, Makedonija, Srbija i Crna Gora, a u Srbiji — ne samo teritorija pokrajine Kosovo nego i neke druge opštine [Preševo, Bujanovac, Medveđa]. S pozivom na problematične istorijske predstave o raširenosti albanskog naroda u jugoslovenskim zemljama, pretenzije iredente se pružaju po celoj Srbiji, do Zapadne i Južne Morave. Pitanje se, dakle, ni u našem razmatranju ne može svesti samo na pokrajinu Kosovo, mada je Kosovo u prvom planu s obzirom na to da su najveću demografsku koncentraciju i najdublji prodor za poslednja dva veka Albanci ostvarili upravo u toj oblasti; tu je težište njihovog pritiska, preko koga bi se posredno imale ostvariti i druge, daleko veće i šire, balkanske ambicije ovog nacionalizma.

Najzad, sam naziv „Kosovo” upotrebljen je ovde sasvim uslovno jer, ako je reč o pokrajini, njen današnji naziv je tursko-albanski, potiče od naziva „kosovskog vilajeta” [Kosova], koji je obuhvatao pred balkanski rat čitavu teritoriju Sandžaka sa Gornjim Polimljem, zatim teritoriju Kosova i Metohije, severne Makedonije do Velesa i istočne Makedonije sa celim slivom Bregalnice. Insistiranje na tom nazivu, uporedno sa pomeranjem autonomije ka federalnoj jedinici višeg stupnja [1968], imalo je — za svakog ko se razume u istoriju — prizvuk nacionalističkih velikoalbanskih pretenzija. Time se htela nametnuti i legalizovati svest o „albanskom” karakteru ovog dela srpske i jugoslovenske teritorije, sankcionisati na neki način koncept Prizrenske lige, koja je 1878. tražila Veliku Albaniju, Albaniju „četiri vilajeta” — kosovskog, skadarskog, bitoljskog i janjinskog. U dokumentima KPJ pre i za vreme rata, i u ustavnopravnim dokumentima nove Jugoslavije, ova se regija zvala „Kosovo i Metohija”, mada ni taj naziv nije bio sasvim tačan jer je teritorija oblasti obuhvatala i druge krajeve sa posebnim nazivima: ne samo Kosovo i Metohiju nego i Malo Kosovo [Lab], i Gornju Moravu sa Izmornikom, i Goru sa Opoljem, i Novobrdsku Krivu Reku, Sredsku, Sirinić, srednji Ibar. Sa stanovišta regionalne geografije, znači, ni taj naziv nije bio sasvim opravdan. Istorijski, pak, i običajno, ni jedan ni drugi naziv nisu se primenjivali na ovu teritoriju u njenoj celini. Sa najviše opravdanja se zato govorilo pre 1912. godine o „Staroj Srbiji”, jer to i jeste jezgro stare srpske države i kulture. No mi ćemo ipak upotrebiti naziv „Kosovo”, ne samo zato što je on već ušao u opštu upotrebu kao oznaka cele oblasti nego još više zato što je to naziv jednog istorijskog i aktuelnog političkog problema, koji je pod tim imenom poznat i u ostalom svetu. Oko „Kosova” i na Kosovu gradi se složena strategija albanske ekspanzije, kojom se ugrožava Jugoslavija — ne samo Srbija nego i Makedonija i Crna Gora: „Kosovo” postaje znak, simbol albansko-jugoslovenskih odnosa. Treba konačno shvatiti da se radi o odnosu celoga jednog naroda prema drugim narodima, a ne samo o jednoj „narodnosti” prema većinskom narodu naše zemlje.

Istorijski okvir Knjige o Kosovu određen je potrebom da se bar u osnovnim crtama razjasne postanak i razvoj ovog problema: od praistorije i pitanja etnogeneze do naših dana. Istorijom se dobrim delom razjašnjava sadašnjost; ali se i našim vremenom, iz perspektive ovog trenutka, mnoga zbivanja u prošlosti razumevaju bolje, i tek u sadašnjosti dobijaju pravi i završni smisao.

SREDNjI VEK

I Etničke prilike na Balkanu pre doseljavanja Srba

Balkansko poluostrvo je prostor velike etničke nestabilnosti. Kao raskršće nekih glavnih puteva između Istoka i Zapada, Severa i Juga, između Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje se nude stočarima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je područje na kome su se od praistorijskih vremena kretale i naseljavale mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statična slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Tračana i novijih varvarskih slojeva — Kelta, Gota, Slovena, sve više ustupa mesto dinamičkoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etničkih grupa. Ta predstava, čijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistička i arheološka istraživanja, otkriva nove sadržaje i podloge u „klasičnim” istorijskim etnicima Balkana, kao što su, na primer, Iliri i Tračani. Mnogo važniji činilac u rekonstrukciji etničkih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik prostora, njegova tipološka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je značajnija istorijska činjenica da se van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog doba ali bez pisma. Takozvani „starobalkanski” narodi, nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga višeg kulturnog i političkog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grčko-rimskom civilizacijom — makar i kroz sudar sa njom.

Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih današnjih naroda na Balkanskom poluostrvu teško odgovarati sa sigurnošću. Pogotovu je teško rekonstruisati etničku kartu Balkana — čak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima — za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek]. Da li se tada nalaze na Balkanu i preci današnjih Albanaca; da li se albanski narod može smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene — starosedelačkim narodom; da li se proces etnogeneze Albanaca začinje tek u razdoblju Seobe, možda čak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, — sve su to pitanja na koja uopšte nije jednostavno odgovoriti. Teškoće nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga vremena — praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj porodici indoevropskih jezika izuzetan položaj — nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmiče ne samo istoriografskim nego i lingvističkim metodama.

Svojim opštim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] se vezuju za ime ilirskog plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju, nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum, Arbanum] u današnjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etničkog imena na nekadašnjem ilirskom, a današnjem albanskom tlu, pa se iz toga prirodno izveo zaključak da postoji i etnički kontinuitet između ilirskih i današnjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su „oduvek” nastanjivali krajeve svoga današnjeg etničkog prostora, jer je ovaj, uprošćeno rečeno, podudaran sa nekadašnjim ilirskim etničkim prostorom. „Ilirsku” teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemački istoričar, 1774. godine, da bi je kroz čitav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, uključujući i takva imena kao što su F. Miklošič, G. Majer i P. Krečmer, za koje je albanski jezik samo nova faza u razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistička argumentacija ilirske teorije otkrila još krajem prošlog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraživanje i zaključivanje o genetičkoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo građe i znanja, samo iz posrednih izvora [u grčkih autora i u onomastičkom materijalu]. Davno je primećeno da ilirske reči, tako identifikovane u sadašnjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski elementi u francuskom jeziku]; a i kada se uzmu kao dokaz veze sa ilirskim jezikom, ne sme se smetnuti s uma da ima „bar toliko, ako ne i više” leksičkih elemenata koji su po svedočanstvu antičkih pisaca nesumnjivo trački.[1] Već je ta okolnost navela neke lingviste da pomišljaju na tračko umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N. Jokl, a u nas X. Barić, uz veće ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, napuštaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik tračkog ili bar tračko-ilirskog porekla, a da je albanski narod potomak starobalkanskih Tračana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istočno od linije Morava-Nišava-Struma. Samim tim, naravno, ako bi se ova nova teorija pokazala tačnom, javlja se i pitanje — kako su se, zašto i kada trački preci današnjih Albanaca preselili sa istočnog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog gorja [antičkog Hemusa] u antičku „Albaniju”, gde ih oko Drača primećuju vizantijski izvori u XI veku.

Ne ulazeći ovde u podrobnu lingvističku argumentaciju tračke teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istaći da je ključni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila okolnost što je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudeći, pripadao grupi sentum.

Nasuprot tome, trački jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao poteći od ilirskog kao centumskog, već samo od tračkog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji, deklinaciji itd.[2] Time se došlo do zaključka da je albanski jezik u stvari „jedan trački dijalekat”, a da je njegov „tračko-ilirski” karakter rezultat kasnije tračko-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je došlo do te simbioze, u kojoj trački Albanci predstavljaju mlađi ili gornji sloj, odgovaralo se na razne načine, ali je najbolje argumentovano mišljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku postojbinu „srazmerno kasno”, jer se „jedino tako može objasniti što u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i što toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezičkoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. što oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi se neminovno izvršile da su se Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj današnjoj teritoriji”.[3] Imajući u vidu neke antičke toponime koji „pod slovenskom koprenom odaju arbanaski fonetski lik”, kao što su Niš [od Naisus], Škupi [od Skupi, danas Skoplje], Štip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde se svuda kao posrednik prema slovenskom obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja se da je ranija balkanska postojbina tračko-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast između Južne i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko se zna iz istorijskih izvora, ilirsko-tračko pleme Dardanaca, a Peonija je oblast današnje uglavnom istočne Makedonije, naseljena u istorijsko doba takođe Ilirima. To bi značilo da su se preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog poluostrva, i da su se odatle u izvesnim istorijskim okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji današnje Albanije. Time još nije rečeno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, već da su preci Albanaca prešli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka zapadu. Do toga pomeranja tračkih masa na ilirsko tle došlo je u srazmerno pozno doba od drugog do trećeg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Tračani, silazeći sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno, bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko primorje, a ovo se odigralo, kako se pretpostavlja, pod kraj latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n. e.[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u jedan mah, u jednom naletu, već postepeno, sa dugim zadržavanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije.

Lingvističkim metodom, ipak, ne može se sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda. Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje, nema snagu dokaza.[5] Postoje nasuprot navedenim shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da se osporavaju i takvi kapitalni argumenti tračke teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog jezika. A ima i drugih lingvističkih teorija. Od onih bližih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [Šar-planine], kao najstarije indoevropsko ili čak predindoevropsko stanovništvo Balkana, doseljeno na Balkan još pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, „stariji i od homerskog rečnika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena”.[6]

Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheološki metod, koji bi, uz neka već ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih se dolazi proučavanjem jezika. Tvrdi se, ponekad, da i arheološka istraživanja upućuju na ilirsko poreklo Albanaca, ali se to ne može smatrati tačnim. Pre svega, etnička karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopšte, nije tako jednostavna i statična kako bi se moglo zaključiti po nekim školskim predstavama o Ilirima i Tračanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomoć antičke istoriografije, omogućava da se dođe do neobično važnog saznanja o velikim etničkim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom smislu reči: taj pojam se, arheološkim metodom, nužno relativizuje i svako „staro” stanovništvo pokazuje se mlađim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnička grupa — kako se pravilnije kaže u arheologiji — javlja se na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem i potiskivanjem prethodnih grupa.

Za etničku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas interesuje važan je početak sedmog veka pre n. e., kada se zaustavlja prodor nomada i ratnika sa područja današnje Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Raške, da bi se ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na severu, a južnije na liniji Beli Drim-Dečanska Bistrica u Metohiji, početkom VI veka pre n. e.[7] Na severnom sektoru ove dugačke granice radilo se o ratnicima tzv. glasinačke grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na južnom, metohijskom sektoru, arheološki identifikovani isto tako dobro naoružani ratnici na suvatima i pašnjacima između severnih padina Paštrika, desne obale Belog Drima i Dečanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadržavanje u ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheološkim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni rituali posvedočeni su i na većem broju nekropola na području severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to navodi na zaključak da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija se ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije. Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica [Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tuđincima neplodno zemljište i krševite površi između Belog Drima, Dečanske Bistrice i Paštrika, ali su žilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na Kosovu. Prva grupacija [glasinačka] verovatno je ilirsko pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak „Ilira u užem smislu reči” [Illyrii proprie distu]. Istočno i severoistočno od Ilira — znači već istočno od Belog Drima pa sve do Pčinje i Južne Morave na istoku, a Zapadne Morave na severu, protezale su se oblasti Dardanaca, za koje se s pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa tračkim nanosom.[8] Južno od Dardanaca delili su teritoriju Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od Vardara sve do Rodopa, gde se protezala zapadna granica tračkih plemena. Između Tračana i Dardanaca nalazio se jedan pojas Tribala, čija su glavna staništa bila severno od dardanske teritorije, a južno od Save i Dunava. Njih u IV veku počinju potiskivati i preplavljivati Kelti, čiji dolazak na Balkan u tom stoleću izaziva nova veća etnička pomeranja i promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antičkom makedonskom državom razvijali su se na moravsko-vardarskom pravcu, što znači preko dardanske zemlje; potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije makedonskih vladara i najzad Rimljana, čije su vojne operacije — osvajački pohodi — usmerene s juga na sever ka Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i početkom same naše ere, tako da su usled toga razne etničke grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na zapad. Ako je tračka teorija tačna u onom vidu u kome je izlaže Henrik Barić, to bi mogao biti istorijski razlog za spuštanje Tračana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju izmeštenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajačima, Dardanci su se mogli lakše podati tome novom, mada još uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako se taj etnički nanos shvati kao stočarsko-nomadski elemenat koji se zadržava više na planinama nego u ravnici, gde prolaze vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obrađuju zemlju. Primećeno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i Skordiska nije uništena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije duž granice i magistralnih puteva tokom prva dva veka naše ere, domorodačke zajednice po zabitim varošicama i selima i dalje čuvaju predačke običaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te razlike nestaju tek u toku III veka, kada počinje opsežnija romanizacija starobalkanskih plemena.[9]

Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala se u velikim romanskim, tačnije latinsko-grčkim infiltratima na teritoriji Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili novoosnovanim gradovima. Područje Albanije na toj etapi, pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski narod bio na toj teritoriji autohton ili se doselio na nju sa istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko, već romansko: ono je određeno kulturom gradova u jadranskom primorju i prometom duž glavnih rimskih komunikacija, od kojih dve izuzetno značajne vezuju jadransko primorje sa središnjim oblastima Poluostrva: jedna iz Skadra preko Prizrena prema Nišu odnosno Skoplju, i druga — od Drača preko Ohrida na Solun [Via Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopšte ne govore o Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa dardansko-peonskog područja, a razlog je za to svakako u nomadsko-stočarskom karakteru Praalbanaca, u „političkoj i vojnoj beznačajnosti doseljavanja stočara, koji u novoj postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zatečenim građanskim i zemljoradničkim svetom, držeći se leti planina i spuštajući se zimi na obronke udaljenije od saobraćajne mreže”.[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu predstavljali ni snažnu etničku grupu ili pleme, niti kakav plemenski savez koji bi se nametnuo kao aktivan istorijski činilac, još manje državu ili narod s kojim bi se rimska ili vizantijska vlast morala sukobljavati ili usklađivati.

Albanski etnikum je bio određen, bez sumnje, svojim poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre svega načinom proizvodnje, organizacijom društva i srazmerno malom masom: stočarske zajednice hermetičkog tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ograđene prašumom i bujnim rekama, te su zajednice čekale svoj istorijski trenutak.

Nema, dakle, naučnog osnova za apodiktična tvrđenja kada je reč o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Već kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da se bar dve značajne teorije drže na nizu ozbiljnih naučnih argumenata, a ima i drugih, manje raširenih i ne toliko značajnih, ali opet naučno zasnovanih teza. Nama se čini da bi jedna tračka teorija sa većim naglaskom na dardanskoj etapi migracije mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri čemu valja imati u vidu sociološke činioce, a isto tako i kasnija zbivanja — kao što su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda u toku Seobe, zaključno sa naseljavanjem Srba na srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju. Međutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglašavanje „tračkog” porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na „ilirskoj” tezi. U krajnjoj liniji, ne može ni biti toliko važno da li su Albanci potomci Ilira ili Tračana ili nekog trećeg praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana dovoljna je činjenica da su Albanci na svom užem etničkom prostoru najkasnije u XI, a možda i ranije, još u VII veku, u vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom njihovog razmeštanja po vizantijskom poluostrvu i potom formiranja prvih jugoslovenskih država.

Svako prenaglašavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa područja nauke i ima druge, političke motive. To se, pak, ne može ignorisati, niti se ova politizacija naučnih teorija sama po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula njenog dejstva. Svest o kojoj je reč može, sa svoje strane, biti znamenje jedne manje društvene grupe, ali i opšta svest jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad određuje ponašanje grupe ili nacije, ugrađuje se u program s kojim se valja suočavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija.

Kada je reč o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva, ono ima i stariju istoriju i šire kulturno i nacionalno područje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazeći od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mlađih evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od predstave o mlađim „varvarskim” narodima kao sukcesorima antičkih varvarskih naroda na periferiji ili u graničnim oblastima civilizovanog grčko-rimskog sveta, ilirsko ime se upotrebljavalo za južnoslovenske narode — Srbe, Hrvate i Slovence — još od XV veka [„natio illyrisa”], pa se i slovenski jezik nazivao „ilirskim jezikom”. Kaptol svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape Siksta V, za „ilirsku naciju” odnosno „pokrajinu” [Dalmacija i Ilirik — Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez Slovenije] i za one koji znaju „ilirski”, a Zavod svetog Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime Sollegium Sansti Hieronymi Illyrisorum in Urbe [naziv je 1971. godine promenjen u Pontifisium Sollegium Shroatorum]. Znameniti Matija Vlačić, protestantski teolog, istoričar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao se Matthias Flasius Illyrisus; njegov pojam ilirstva poklapa se, kao oznaka narodnosti i jezika, sa južnoslovenskim narodima i jezicima. Na samom početku XVIII veka, Pavao Riter Vitezović [1652-1713] takođe pod ilirstvom podrazumeva jugoslovenstvo, što dolazi do izražaja naročito u njegovim delima Sroatie rediviva [1700] i Stemmatographia [1701]; ovo drugo delo poslužilo je kao osnov za „Stematografiju” Hristofora Žefarovića 1741. godine. Na srpskom području, patrijarhom „celog Ilirika” prvi se naziva Arsenije III Čarnojević [1672-1706], a grof Đorđe Branković, nesuđeni obnovitelj „Ilirske kraljevine”, nosi od 1688. godine titulu „despota Ilirika”. Klasicistička i naročito neoklasicistička Evropa na prelazu iz XVIII u XIX vek naziva jugoslovenske zemlje skoro isključivo „Ilirikom”. Pod francuskom vlašću 1809-1813, to su „Ilirske provincije” [Les Provinses Illyriennes]. U tom duhu i „ilirski pokret u Hrvatskoj”, „pokret hrvatskog preporoda”, u prvoj polovini XIX veka ulazi, kao što je poznato, u genezu jugoslovenstva.

„Ilirstvo” je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije i dugog trajanja — od barokne istoriografije do nacionalnog romantizma. Albanski „ilirizam”, makar na prvi pogled sa više etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa čak i anahronično u ovo naše stoleće. Njegovim održavanjem i negovanjem, danas, pošto je albanska nacija već obrazovana, sa suverenom državnošću priznatom već sedam decenija, hoće se u stvari revitalizacija jednoga nacionalnoromantičarskog, nacionalističkog albanskog programa, koji teži ne samo okupljanju svih Albanaca u Velikoj ili „Etničkoj” Albaniji nego i novom položaju albanskog naroda na Balkanu, s „pravima” starobalkanskih predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u stvarnoj, rekonstruisanoj slici etničke situacije Balkana u epohi kada se još moglo govoriti o Ilirima i drugim starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima. Dinamička etnografija antičkog Balkana ne zna za čvrste i vekovečne posede — sve je u pokretu, pomeranju i previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u nacionalnoromantičarskom duhu, danas sasvim apsurdna. Ako bi se krenulo za tom argumentacijom [pod pretpostavkom da se ona shvata ozbiljno, a ne samo kao propagandni simbol], morao bi se časovnik evropske istorije vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge promene tokom srednjeg i novog veka, počiva već toliko stoleća na rezultatima toga velikog pomeranja, premeštanja i nameštanja etničkih masa na celom prostoru od Urala do Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost tog opšteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz epohe pre seobe naroda došlo bi se do apsurdnog „vraćanja” slovenskih i germanskih naroda na prostor severne i istočne Evrope. Pre seobe naroda nema ni Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemačke, ni Engleza i Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je, jednostavno, jedan drugi, davno prošli, zanavek iščezli svet, a promene koje su se u Evropi dogodile seobom naroda u razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu nepovratne i konačne.

II Doseljavanje Srba na Balkan

Dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo i njihovo naseljavanje na širokom prostoru od Jadrana do Crnog mora i od Egejskog mora do Dunava, zbivanje je daleko bolje poznato od praistorije Albanaca. O tome se sačuvalo srazmerno dosta istorijskih svedočanstava, pa se zahvaljujući tome doseljavanje Slovena može posmatrati i kao njihov ulazak u istoriju. Svaki južnoslovenski narod, stoga, javlja se još od vremena svog dolaska na Balkan kao istorijski narod u punom smislu reči: u dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom, stupajući u aktivne odnose sa Vizantijom i katoličkim Rimom, glavnim faktorima evropske istorije ranoga srednjeg veka, u brzom prelazu ka ranim, embrionalnim državnim organizacijama, Južni Sloveni već u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekat.

„Sklavini” se sa jednom drugom etničkom grupom, Antima, javljaju na severnim granicama Vizantije u doba careva Justina I [518-527] i Justinijana [527-565]. Nagomilani na levoj obali Dunava, upuštaju se u daleke i brze pljačkaške pohode po balkanskim oblastima Vizantijskog carstva, zapravo po celom Iliriku, Trakiji i Heladi, dopirući do Jadranskog mora, na jednoj strani, i do samog Carigrada, na drugoj. Sredinom VI veka, u pohodu 550. godine, ispoljile su se i prve težnje ka zadržavanju i naseljavanju: tada su Sklavini veoma dugo pljačkali po Dalmaciji. Po svedočanstvu vizantijskog istoričara Prokopija, to se njihovo pljačkanje u Iliriku razlikovalo od prethodnih pohoda po tome što su se Sklavini „zadržali u tom pljačkanju veoma dugo” i što su „u punoj slobodi vršili pohode po romejskom carstvu”, i to ne „putem prepada nego prezimljujući, kao u sopstvenoj zemlji”.[1] Invazija Balkana nastavljena je sa još većom žestinom pod vođstvom Avara, koji su Slovenima nametnuli svoju vlast u toku sedme i osme decenije VI veka. U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do prve veće, ozbiljnije kolonizacije Sklavina daleko na jugu Helade, na Peloponezu. No glavni su pravci ovih prodora na teritoriju Vizantije bili još uvek one komunikacije kojima su povezani gradovi istočno ili južno od linije Morava-Vardar, dok su zapadna, u užem smislu ilirska i jadranska područja bila za to vreme više pošteđena. Tek od prvih godina VII veka nastaje krupan preokret i u pravcima ovih pohoda i u njihovom karakteru: sedmi vek je, u stvari, vek slovenske kolonizacije Balkanskog poluostrva. Napuštanjem odbrambenog sistema podunavskog limesa počev od 602. godine, otvaraju se putevi slovenskoj kolonizaciji u većim, masovnijim talasima, koji sve češće zapljuskuju zidine Soluna, tako da je u vreme opsada toga grada [614-616, oko 618. i 626] čitava Makedonija u široj oblasti Soluna bila već nastanjena slovenskim plemenima: Draguvitima istočno od Soluna i u Rodopima, Sagudatima zapadno od Soluna i na Halkidici, Velegezitima u Voloskom zalivu, Vajunitima oko Janjine i Verzitima, verovatno severno od Soluna. U isto vreme izbijaju Sloveni i na jadransku obalu: oko 614. godine pada Salona, centar provincije Dalmacije.[2]

O Srbima su prva istorijska predanja zabeležena u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O narodima [913-959]. Njihovo doseljavanje na Balkan predstavljeno je kao epizoda jednoga kasnijeg kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde „Beli Srbi” ni u prvoj polovini H veka još nisu kršteni, grupa pripadnika srpskog naroda kreće u Vizantiju i moli cara Iraklija za dozvolu da se naseli na teritoriji carstva. Bilo im je dopušteno da se nasele u solunskoj oblasti, ali oni posle kraćeg vremena, u nameri da se vrate u „Belu Srbiju”, prelaze Dunav. Predomišljaju se i ponovo traže zemlju za naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele opustele oblasti između Save i dinarskih planina, gde su živeli u Porfirogenitovo vreme. To bi značilo da se naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za vlade cara Iraklija [610-641]. Danas istorijska nauka, međutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne smatra da su se svi Srbi [kao i Hrvati] doselili na Balkan tek za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su se zajedno s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, još od VI veka. Arheološki i naročito lingvistički podaci ne govore u prilog teze o poznijem „umetanju” Srba između drugih Slovena, ranije već naseljenih na Balkanu, jer u jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina kojima bi se oni izdvajali među svojim južnoslovenskim susedima.[3] Najviše što se može dopustiti to je da su izvesne uslovno „najmlađe” grupe, možda na višem stupnju organizacije, ratničke pokretljivosti, ali i spremnosti za trajno posedanje i ekonomsko iskorišćavanje teritorija, poslužile kao „kristalizaciona jezgra oko kojih su se obrazovale veće skupine Hrvata i Srba”,[4] te da se ovaj proces kristalizacije odigrao konačno u prvoj polovini VII veka.

Tok južnoslovenskih migracija i naseljavanja Balkanskog poluostrva može se u velikim potezima, ali i sa mnogo tačnosti u razgraničavanju ključnih jezičkih pojava, pratiti i lingvističkim metodom. Južni Sloveni su pre dolaska na Balkan, možda još u postojbini severno od Karpata, bili izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom slučaju nisu mlađe od hiljadu godina, a za neke se mora držati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba velikog pomeranja slovenskih etničkih masa prema jugu. Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrđene činjenice da su Južni Sloveni u jezičkom pogledu podeljeni na zapadnojužnoslovensku i istočnojužnoslovensku granu linijom koja ide „od ušća Timoka preko istočnih podnožja planina duž srpsko-bugarske granice do Osogova, a zatim u širokom luku kroz severoistočnu Makedoniju do Ovčeg polja i Skoplja i dalje južno od Tetova ka albanskoj etničkoj teritoriji oko Šar-planine”. Na osnovu toga se zaključilo da su se Južni Sloveni i kretali u paralelnim strujama — „zapadna grupa kroz Panoniju, a istočna kroz Dakiju, zahvatajući tu i područje u luku Karpata, današnji Erdelj. Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile odvojeno, jedna zapadno od Đerdapa, a druga istočno od njega, i to zato što su ih razdvajale planine koje se sa severne strane nadnose nad Đerdap ... Prešavši tako preko Dunava kao zasebne skupine, zapadni i istočni Južni Sloveni su nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, što bi značilo da današnje oštre jezičke razlike na crti ušće Timoka-Osogov-Šar-planina svedoče o nekadašnjem razmeđu između dveju etničkih lavina”.[5]

Bez obzira na to što u lingvističkom pogledu hronologiju ovih zbivanja nismo u mogućnosti da pratimo,[6] ova se rekonstrukcija može uzeti kao odlična dopuna istorijskim predanjima i svedočanstvima sačuvanim u vizantijskim i drugim izvorima. Za nas je u ovom slučaju važna ne samo okolnost što se na liniji Timok-Osogov-Šara formirala jedna duboka dijalekatsko-jezička brazda nego i to što se ova brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko albanske teritorije, sudeći bar po toponomastičkom materijalu. Naučno je utvrđena činjenica da je čitava teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela, ređe i planina, kao i čitav niz tzv. „mikrotoponima”, nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan zaključak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i predele Albanije — uglavnom ravnice i rečne doline od Skadarskog jezera na severu preko Škumbe, Devola, Semeni i Vojuše do južne Bistrice. Toponomastička karta koju je sovjetski naučnik A. M. Seliščev priložio svojoj kapitalnoj studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii [1931], najbolje pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po Albaniji i njihovu veću gustinu duž rečnih dolina i u širokim prostorima primorskih ravnica tamo gde se one, geografski, uopšte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku: albanska zemlja je teritorija izmešanog stanovništva, gde slovenski elemenat poseda agrarne oblasti, a albanski — stočarsko-planinske oblasti. Tako se zapravo dobila jedna etnografska mreža ili „rešetka”, a oba etnička elementa, ovako raspoređena, predstavljaju istovremeno različite društveno-ekonomske kategorije koje dele ne samo zemlju nego i proizvodnju. Ukoliko se oblast oko Kroje posmatra kao „albansko jezgro”, onda se može govoriti o dvostranom obuhvatanju ovog jezgra, sa severa i sa juga, s obzirom na „vrlo širok i intenzivan mešovit pojas slovenske i albanske nomenklature” na severu i na jugu albanskog jezgra. Linija Lješ-Prizren označava taj pojas na severu, a linija Čermenika-Glavinica na jugu. Prodorna zona Južnih Slovena prema Jadranskom moru, po mišljenju M. Šuflaja, tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je prodor učinjen preko Belgrada [Berat] i Cernika [Skampa] do episkopskog sedišta Glavinice i do primorske oblasti Slanice uz reke Devoli i Vojušu.[7] I mada albansko jezgro oko Kroje „nijesu etnički nigde preplavili Slaveni”, slovensko je naseljavanje „dvojako obrubilo i zgusnulo tu jezgru”, i pri tom „ako nije rastočilo arbanske jezgre u brdinama, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske kristalizacije posred Balkana”.[8]

Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zatečenih starosedelaca pretpostavljen je i na drugim područjima Balkanskog poluostrva.Time se objašnjava i mišljenje da i posle naseljavanja zapadne i istočne grane Južnih Slovena južno od Dunava između njih u početku kao da nije bilo prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom ravnice i rečne doline, ostavljajući visinske predele za širenje u nekoj sledećoj etapi, tek kada se slovenski živalj po nizinama namnožio toliko da se pojavio populacioni višak i tek kada se Sloveni budu dovoljno prilagodili podneblju i balkanskom načinu stočarenja. Po planinama i visoravnima boravili su u međuvremenu jedino ostaci starosedelaca, „vlaški, a ponegde svakako i albanski pastiri”, koji su se bili povukli u manje pristupačne krajeve. Ima indicija da je upravo ovakav živalj ispunjavao prostor između zapadne i istočne grane Južnih Slovena [Vlasi odnosno Rumuni u istočnoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici]. Docnije su u ovaj prostor ipak ušli i Sloveni, pretežno oni iz zapadnojužnoslovenske grane, a starosedeoci su delom odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili slovenski jezik.[9]

Toponomastika Albanije pruža dovoljno podataka da se utvrdi još jedna važna okolnost: Sloveni koji su nastanili južnu i srednju Albaniju [basene Vojuše, Devola, Semeni, gornje Škumbe i oblasti oko Crnog Drima] činili su istu jezičku i etničku grupu sa Slovenima koji su se nalazili u porečju južne Bistrice, u Makedoniji, Trakiji i Miziji — dakle istočnojužnoslovensku grupu, kojoj danas pripadaju bugarski i makedonski jezik; pojedine grupe ovih Slovena su se u ranom razdoblju kolonizacije [VII-VIII vek], ili nešto kasnije, naselile i severno od Škumbe u porečju Arzena, Išmi i donjeg Mata prema Skadru. Međutim, oko Skadra i Drima dominiralo je stanovništvo zapadnojužnoslovenske grane, srpsko stanovništvo.[10]

Mogu se, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o prvom dodiru između srpskog i albanskog naroda. Zajedno s drugim Južnim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na Balkan tokom VI i VII veka, i šireći se po njemu ka Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadašnjeg Ilirika. Etnička karta Balkana je tada već bitno izmenjena: ne samo opsežna romanizacija starosedelaca od periferije ka unutrašnjosti, duž komunikacija, kastruma i gradova, nego i krupna izmeštanja i pomeranja starobalkanskih naroda i etničkih grupa u rezultatu jednoga dugog istorijskog zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih osvajanja pa se nastavlja kroz najezde varvarskih naroda, doveli su do toga da su mnoge stare etničke grupe nestale, druge se više nisu nalazile na svome prvobitnom staništu, a treće su se tek formirale kao plod novih susreta i simbioza. Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa etničkim precima Albanaca, ali je jasno nešto drugo: taj dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli zemlju, još manje državu, jer je sigurno da u vreme doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema nikakve državne tvorevine albanskog naroda, niti se neka iole značajna etnička skupina Albanaca ili albanskih predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski činilac. Čak i kada bi se prihvatilo mišljenje da su Albanci neposredni i „čisti” potomci Ilira [a Iliri su bez obzira na stupanj svoga društvenog i političkog razvoja bili i te kako važan istorijski faktor na Balkanskom poluostrvu], to se ne tiče naseljavanja Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su već davno pre toga poraženi i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne učestvuju; Srbi se sudaraju sa Vizantijom kao državom, a to znači sa Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa romanskim stanovništvom gradova koji su se našli na putu slovenske etničke lavine. Sa stanovnicima planina, a to znači upravo sa stočarskim albansko-vlaškim etničkim grupama, srpska se plemena nisu sukobljavala i nisu im preotela ništa. Priroda i karakter ratarske proizvodnje u Južnih Slovena upućivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i društveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etničkim grupama. Prema tome, podela rada među njima vodi ih ka društvenoj integraciji u novim, etnički mešovitim feudalnim tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko društvo u ranom srednjem veku nisu među sobom konkurentni, i njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci su zatečeni u planinama, iz kojih se, bar u prvo vreme, uopšte na potiskuju. Tek kasnije, sa uvećavanjem populacije i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim promenama u feudalnoj strukturi društva, dolazi do dvosmernog toka: agrarno stanovništvo ravnice širi se u planinsku zonu, osvajajući i stočarsku privredu; i obrnuto, stočarsko stanovništvo planina spušta se u ravnicu, pokazujući tendenciju zadržavanja i stalnog nastanjivanja, uz obaveznu promenu načina proizvodnje. Tek tada ovaj odnos otkriva svoj konfliktni potencijal — ali je to uglavnom zbivanje koje izbija na površinu tek u XV veku, a uzima maha još kasnije, u bitno promenjenim istorijskim okolnostima.

III Srpska država i Albanci

Najstarije istorijske vesti o Albancima potiču iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istoričara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi u Aleksijadi, čuvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i uzurpatora Georgija Manijakisa iz Drača prema Solunu 1043. godine učestvuju kao vojnici i „Arvaniti” tj. Albanci.[1] U sličnoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom, javljaju se Albanci i 1081, tada Normani iz južne Italije na čelu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Drač. Vizantincima pomaže tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i nešto Arbanasa [„Arvanita”].[2]

Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je poprište važnih političkih zbivanja. Makar koliko od VII veka prožeta slovenskim stanovništvom, njena je etnička situacija u istorijskom pogledu bila još uvek manje značajna od činjenice da su celu teritoriju držali pod svojom kontrolom Vizantinci, opirući se na romanizovane gradove kao što su Drač, Skadar ili Avlona [Valona]. Dračka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporište Vizantije na teritoriji Albanije. Prva veća iskušenja na ovoj teritoriji došla su sa širenjem bugarske države, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova dva bugarska vladara, međutim, ne uspevaju da osvoje Drač i Skadar, mada je Avlona pala. Drač i Skadar padaju nešto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije obuhvaćena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje se pružalo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Draču već 1005, a na celom području 1018. Jedanaesto stoleće je vreme upornih nastojanja Vizantije da sačuva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutrašnjošću zemlje nasuprot pokušajima dukljanske srpske države da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske invazije [1081].

Od svih pokušaja političke integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno značajna širenja srpske države. Država srpskog naroda se obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneževina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje [Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom krajnjem jugoistoku ova se država uvlačila u prostor Albanije, zahvatajući čitavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zaleđe, danas, a verovatno i tada, naseljeno albanskim stočarima.[3] U doba najveće proširenosti dukljanske srpske države, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaćena čitava današnja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast južno od te reke, uključujući sve male gradove u skadarskim župama [Baleč, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Šas, Sv. Srđ i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot]. To znači da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmešanim stanovništvom, uključeni u srpsku državu još u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako se često, bez istorijskog opravdanja, drži. Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada Skadra, koja će trajati čitavih stotinu godina, od 1082. do 1180], područje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etničkim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj državnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez unutrašnjeg sukoba između pojedinih socijalno uravnoteženih etničkih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je potpuno u srpskom feudalnom društvu.

Još manje se zapaža jedna druga okolnost: da je kosovsko-metohijska oblast obuhvaćena granicama srpske države još krajem XI veka, a jednim delom već u prvoj polovini H veka. Veliki ustanak Đorđa Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa širim planovima za oslobođenje Južnih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraćaju se srpskom knezu Mihailu, koji im šalje sina Bodina i vojskovođu Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za „bugarskog cara” pod imenom Petar [verovatno prema imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].[4] Neuspeh ovog krupnog poduhvata ne umanjuje njegov značaj, jer je to jedan od prvih velikih pokušaja posle 1018. da se ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje čitavog porečja Belog Drima srpskoj državi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvaćena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Nišu i Vidinu i dejstva raškog župana Vukana iz utvrđenog Zvečana prema jugu 1092-1093. godine,[5] ali je Kosovo i davno pre toga, još za srpskoga raškog kneza Časlava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske države. Granica Srbije bila je tada povučena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvorištu reke Kline pa je obuhvatajući grad Drstnik [kod današnjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad Plavskog jezera.[6] Tako je dobar deo Metohije već u prvoj polovini H veka bio uključen u srpsku državu.

Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji Albanije nikakvog istorijski zabeleženog pokreta za oslobođenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne države. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga šireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stoleća, počev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske države pod Anđelima krajem XII veka javljaju se i prvi pokušaji osamostaljivanja albanskih feudalaca između Škumbe i Drima, sa središtem u Kroji, gde se porodica Progona [Progon, 1190-1199; Džin Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilično jasnom težnjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon se naziva „arhontom Arbanasa” i stupa u međunarodne veze — sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjićkom Srbijom; oženjen je Komninom, kćerkom Stefana Prvovenčanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska država posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Drač i pokorila „Arbaniju”. Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop grčkoga Epirskog carstva, raširenog od Drača do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti Epira [1261] obnavlja se pokušaj latinske, ovaj put anžujske invazije albanskih zemalja preko Drača. Pod vlašću Karla Anžujskog ujedinjen je veći deo albanske teritorije kao „Kraljevina Albanija” [Regnum Albaniae]: od Drima do ispod Vojuše, sa sedištem u Draču. Ova tuđinska državna tvorevina održala se do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast.

Tokom XIII veka, međutim, došlo je do postupnog, ali čvrstog posedanja Kosova i nekih teritorija južno od Prokletija od strane srpske države. Ono što nije polazilo za rukom starim raškim kneževima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjića. Rodonačelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja [1166-1199, veliki župan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlašću veoma široka područja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zaključen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etnički srpska oblast Metohija — Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Drškovina — s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo — Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka Vardara — Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast između Skadarskog jezera i planina u zaleđu.[7] Čitav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadržan, ali su u sklop države srpske konačno ušle zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i čitav predeo istočno od Ibra i Laba preko Južne Morave, obuhvatajući Niš. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa celom mrežom malih gradova [1180].[8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su već oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok se albanske skupine javljaju samo po planinama odnosno u nomadskom stočarenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski izvori računaju u albanske zemlje, verovatno zato što je bio nastanjen pretežno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] „ot Rabna”, tj. od Arbana, od zemlje Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja obuhvata možda i izvorište reke Fani.[9] Političko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije, nastavljeno je širenjem srpske države na jug i učvršćivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan Prvovenčani je nastojao da nastavi širenje prema oblastima koje su ležale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne čini oružanom silom, već diplomatskim putem, te konkuriše Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih veza sa kućom Progona; oružjem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I Anđeo [1214]. Albanija je tada područje gde se sukobljavaju interesi Srbije sa grčkim Epirom, koji u svom širenju na sever hoće da vaspostavi čitavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na području „prave” Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci. Orođavanje sa Nemanjićima nije im smetalo da se prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao što je to učinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji okrenuo leđa srpskoj državi i prešao na stranu Nikejaca.[10]

Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama 1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji priključeno celo područje Kosova i Metohije, a isto tako čitava severna Makedonija do linije koja, povučena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kičevo, Veles, Štip, Velbužd i Zemln, što znači da su se u srpskoj državi našli ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i prostrane oblasti kao što su Polog, Poreč, Ovče polje, Žegligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Drač 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domašaja; samo što se umesto srušene anžujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno kraće vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anžujci ponovo uzimaju Drač 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa je 1308. godine potvrdio Milutinu „oblast Debra do reke zvane Mat”, a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno i albanski velikaši u zaleđu Drača.[11]

Mora se istaći da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije uključivanje „prave” Albanije u srpsku državu. Severna, a delimično i srednja Albanije bila je tradicionalno katolička zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mrežom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Svač. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. čak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dužnost da se zbaci vlast „šizmatičkog kralja”. U grupi albanskih velikaša kojima se papa obratio nalaze se gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao „knez Albanije”, pa Vladislav Gonoma — „knez Duklje i primorske Albanije”, a zatim gospodari predela oko Lješa, primorja južno od Drača, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, čak i znatno južnije od nje na Vojuši, ali sa različitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na primer, nije bila ugrožena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.[12]

Srpski kralj Dušan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa većim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaša, udruženih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na čelu sa Dimitrijem Sumom. Politički status severne Albanije u srpskoj državi još od Nemanje i Stefana Prvovenčanog bio je rešen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjića, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Dušan je ugušio bez većih teškoća, te je dobio odrešene ruke za opsežne ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro čitavu Albaniju, osim Drača, koji definitivno ostaje pod vlašću Anžujaca, Dušan osvaja već u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija se i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ušća Meste odnosno do grada Hristopolja.

Velika Dušanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci se pedesetih godina XIV veka u većim masama nastanjuju u grčkom Epiru sve do Arte, a delimično i u Tesaliji. U svakom slučaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Dušana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde se o Albancima razmišlja kao o faktoru unutrašnje nestabilnosti srpske države] nisu se mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podržavanju osvajačke politike kralja i cara Dušana prema grčkim zemljama. Nasuprot očekivanju latinskih posmatrača, oni su bili veoma aktivan činilac Dušanovog imperijalnog programa.[13] Objašnjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi se u samom feudalnom ustrojstvu srpske države, u kojoj se bez obzira na narodnost moglo doći do velikog političkog ugleda i ekonomske moći. Još u doba kralja Milutina albanski feudalci se uključuju u feudalni poredak srpske države sa zvanjima i beneficijama župana, vojvode ili kaznaca. U Dušanovom carstvu albanske zemlje i velikaši Albanije obuhvaćeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom.[14] Po osvajanju Kroje Dušan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Važan je momenat sa državnopravnog stanovišta to što se u Dušanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare [„car i samodržac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom” — u povelji iz 1348]. Time je legitimisana činjenica da se Albanci kao narod uključuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Dušanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju značajan vojni i politički faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjića-Paleologa i Tome Preljubovića. Inače, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Dušanovog carstva, kao što će se videti, teče i na teritoriji Albanije, gde se postepeno obrazuju oblasti pod dinastičkom vlašću velikaških rodova, Topija, Dukađina, Arijanita, Kastriota, i drugih.[15]

Za sve to vreme može se uočiti jasna razlika u položaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje. Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija koje u srednjoj i južnoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Dušan.

Kosovo i Metohija i druge oblasti na istočnoj i južnoj granici Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav nemanjićke srpske države, kao zemlje u etničkom pogledu srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri integrisane politički, ekonomski i kulturno nego su čak odmah po pripajanju postale središnje oblasti svekolikog srpskog duhovnog i uopšte nacionalnog života, sigurna osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruživanje srpske nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije je, prema zapažanju mnogih istoričara, prostor veoma osobene etničke simbioze Srba i Albanaca, sa izmešanim stanovništvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etničkim grupama stočara koje su trajno obeležene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani] sprovedeno pod sasvim specifičnim uslovima. Ono, pre svega, nije praćeno srbizacijom albanskog stanovništva. Za sve vreme nemanjićke Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve težnje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su se, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, južno od reke Mati. Čak i kada nije reč o nekim državotvornim pokretima kojima bi se htela obrazovati nezavisna Albanija poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje druge države: oni ulaze u izvesne tešnje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi države, ali sa odrešenim rukama.

Osnov tih razlika između Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, leži, dakle, u etničkoj podlozi, u specifičnim etničkim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovništvo je već u momentu prvih dejstava srpske države prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da se neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija Kosova i Metohije počinje tek sa širenjem nemanjićke države u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog osnova nema za tvrđenje o postojanju albanskog „sedelačkog” stanovništva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, započeta još u toku seobe naroda, završila se trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu već pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovništva. Ono što se zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stočara u srednjovekovnoj Srbiji potvrđuje naše pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka.

Politička integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj državi izvršena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili novim zvanjima, stečenim ili tek dobijenim povlasticama, sa baštinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku državu, bili su aktivan činilac te države. U titulama srpskih kraljeva odnosno careva, kao što smo videli, albanski narod je došao i do svojevrsnog državnopravnog legitimiteta. Ovaj se legitimitet izražavao i u pravima albanske vlastele da učestvuje u radu najviših organa vlasti srpske države, srpskih sabora. Već sa širenjem granica srpske države preko grčkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radojčić, javilo se pitanje o učestvovanju Grka i Albanaca na srpskim saborima; grčki i albanski arhonti su i učestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znači da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima učestvovali u donošenju Zakonika cara Stefana Dušana 1349. i 1354. godine.[16]

U društvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju se dve kategorije „Arbanasa”. Jedno su Albanci kao gradsko stanovništvo, a drugo — albanski stočari, etnička skupina kao socijalna grupa. U prvom slučaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovništva regulisani su opštim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovništva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko stanovništvo — Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze određeni su socijalnim redom i statusom, a ne etničkom pripadnošću.[17] Pominju se i oblasne autonomne uredbe,[18] a to su u stvari legalizovana običajna prava [Dukađin i sl.], koja su se održavala dugo, sve do novijeg vremena.

Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stočarima širom srpske države nalaze se u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opšteg zakona podigao Dušanov Zakonik. U pitanju su različite situacije dodira, a to znači i mogućnog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, između albanskih stočara i zemljoradničkog, stalno nastanjenog stanovništva sela. Dve su stvari ovde uočljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovništva, svih građana, bez obzira na narodnost, a drugo, načelo strogog socijalno-ekonomskog razgraničenja pojedinih grupa stanovništva u feudalnom smislu. Isto tako, važno je i to što se Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa Vlasima, kojih je, očigledno, više i veći je broj pravnih propisa posvećen njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovništva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina u jadranskom zaleđu žive na isti način, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi su stočari pokretnih staništa, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da se taj dinamički momenat njihovoga života reguliše kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovništva. U Zakoniku ove se odredbe odnose na slučajeve tzv. „potke”, a to je šteta koju jedna društveno-ekonomska zajednica [npr. selo] učini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stočari, mogli su takvu kolektivnu štetu učiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, spuštanjem svojih stada na zimovišta bez dogovora sa seljanima ili narušavajući dogovor.[19]

U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi se pominju redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da se obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji se poveljom konstituiše. Tada se ove kategorije stanovništva ograničavaju u pravima koja im inače na drugom terenu načelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo običajem prihvaćeno da vlaški i albanski stočari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na „tuđoj” zemlji kao u zimovištu, onda se posed darovan manastiru obezbeđivao od te običajne obaveze izričitom zabranom zimovanja, na primer još u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde se propisuje da „ni Arbanasin tu nema zimovišta”.[20] Zemljište darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po običajnom pravu omogući napasanje tuđe stoke; tu se, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom „velikom i malom” — zabrana u Dušanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.[21] U drugoj povelji iz te godine [17. maja 1355], propisuje se da u metohu Sv. Petra Koriškog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado „ni vlastelin, mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin”; u protivnom slučaju, ćefalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlašćen je da „uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako piše u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina — D. B.], i knjiga sudbena Carstva mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi”.[22]

U drugim poveljama ne isključuje se mogućnost korišćenja manastirske planine [planinskog pašnjaka], ali se to uslovljava odobrenjem igumana; tada se određuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru — u slučaju manastira Dečana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su dužni da „donose crkvenu so od Svetog Srđa”, obavljajući na taj način velik i težak transportni posao [iz skadarskog primorja do Dečana].[23] Slično tome, u Dušanovoj Svetoarhanđelskoj povelji traži se od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet istim tim karavanskim „zetskim” putem.[24] Poveljom kralja Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da pored drugih kategorija stanovništva — Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panađur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog Đorđa-Gorga kod Skoplja, ali uz plaćanje zakonske carine po tarifi koja se primenjivala i u Tetovu, Gračanici i drugim crkvama.[25]

Albanci su u svim pravima i dužnostima bili izjednačeni sa ostalim grupama stanovništva, osim specijalnih statusnih prava i dužnosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu se mora istaći da je načelo jednakosti važilo za njih i u oblasti procesnog i krivičnog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero] izričito propisuje da će svi podložnici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj prestup ili učinjenu štetu, te se predviđa jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.[26] Tako isto i sa opštim ili specijalnim dažbinama: Arbanasi su opterećeni onoliko koliko i Srbi. U pomenutoj Svetoarhanđelskoj povelji iz 1348, kojom se ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet arbanaških katuna [stočarskih naseobina u planini], „sa svim starim međama”, Arbanasima je propisana ista „rabota” kao i Srbima: „Arbanasi, koji se nalaze u crkvi, da rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od žita”.[27] Povelja Dušanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i „selo Arbanasi sa svim pravinama”,[28] iz čega zaključujemo da se arbanaško naselje, ukoliko se pod ovim nazivom podrazumeva selo sa već stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrđenim pravima, koja se ni u ovom slučaju neće dovesti u pitanje.

Kada je reč o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji, naša se znanja mogu proširiti i preko ove građe koja se neposredno i izrično odnosi na Arbanase, zagledanjem u odredbe o statusu stočara Vlaha [„zakon Vlahom”]. Postoji opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti njihovog položaja u pravima i obavezama, pa se i one odredbe u poveljama i Zakoniku gde se pominju samo Vlasi mogu protegnuti i na albanske stočare, kao opšte statusno pravilo za sve stočare koji žive u pokretnim „naseobinama”, zapravo u nomadskim katunima na jednom užem ili širem geografskom području. Postavlja se pitanje da li su stočari [Vlasi i Arbanasi] na neki način „teritorijalizovani” u međama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne župe u drugu. Do konačne teritorijalizacije katuna doći će tek u XV veku, kada se već po sačuvanoj građi zna da se na zetsko-albanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice Arbanasa, ali i Srba stočara u sasvim određenim i omeđenim planinsko-ravničarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omeđenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim što se može pretpostaviti da su stočari imali utvrđene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izduženi. Vlaški, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa starešinama koji su imali velika ovlašćenja u upravljanju i rukovođenju zajednicom, komandovanju u slučaju oružanih sukoba i suđenja u svim sporovima [knez, premićur, čelnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja se i ovde ograničenost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stočara: oni su bili podređeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno zavisnog stanovništva, vlaško-albanski stočari imali su samo uslovnu slobodu i „stara prava”, ali su svom feudalcu bili dužni odgovarajuće rabote i dažbine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao što su travnina za korišćenje vlastelinskog pasišta [1% od stada po čl. 197. DZ, ili po Dečanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],[29] redovne dažbine u stoci pored travnine, „rabote” kao što su napasanje stada vlastelinovog, ali uz mesečinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slično.

Što se tiče veze sa vlastelinstvom, lično i teritorijom, stanje se menjalo, pri čemu je jasna težnja sistema da sve stočare čvršće veže za određenu teritoriju. U početku su, kako primećuje Konstantin Jireček, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga župana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a možda i vlastele.[30] Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaška „sudstva”, tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim manastirskim Vlasima da „begaju pod velikog župana”.[31] Katun se inače kreće po planini „u širokim granicama”, a u regulisanju internih sporova uživa izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stočara vidi se naročito u oblasti bračnog prava: Banjska povelja iz 1313-1318. godine ograničava pravo međusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sačuvana opšta zabrana braka između vlaško-albanskog i srpskog meropaškog stanovništva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato što je prelazak u kategoriju Vlaha, društveno lagodniju i slobodniju, bio odviše privlačan da se to ne bi osetilo u većem napuštanju meropaškog sloja putem ženidbe. Banjskom poveljom dopušta se meropsima da se žene Vlahinjama samo pod uslovom da ženu prevedu u merophe.[32]

Iz jedne opšte odredbe Dušanovog Zakonika [čl. 81] vidi se, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlaških ili albanskih teritorija: „Planine što su po zemlji Carstva mi, što su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske vlasteli”. To znači da je sav planinski region, sve zemljište pokriveno pašnjacima u načelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stočari zavisni „ljudi” cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u pravom smislu reči slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanaške vlastele, o kojoj je već bilo reči.

IV Etnička situacija Kosova u XIII i XIV veku

Kao što se može videti iz prethodnog izlaganja, oblast Kosova i Metohije naseljena je Srbima još od njihovog dolaska u srednjobalkansko područje tokom VII veka. Prema toj oblasti su usmerene težnje prvih srpskih država, i Raške i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom planu su južnoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno karakteristični, jer zahvataju široku zonu od Dunava do Makedonije; Kosovo se tu javlja kao naročito aktivna oblast oslobodilačke borbe i sudara sa vizantijskom vlašću. Ta oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za kraće ili duže vreme, uključena u sklop srpske države.[1] Pomeranje granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne može se posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, već kao ujedinjenje oblasti koje je već davno pre toga nastanjivao srpski narod. Samo se tako i može objasniti razvijanje ove teritorije u središnju oblast srpske srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi političkog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda ne samo za vreme Nemanjića nego i kasnije, u razdoblju oblasnih gospodara, pa čak i u prvim stolećima turske okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna tvrđenja nekih albanskih pisaca da je „širenje srednjovekovne nemanjićke države prema jugu prouzrokovalo i etnička strujanja na Kosmetu, jer se sa širenjem srpske države pomera i njena etnička granica iz Raške prema jugu”, pa tako „doseljavanjem Srba u Kosovo-Metohijskoj oblasti nastaje veće šarenilo u sastavu stanovništva”.[2] Predstava o etničkoj karti Kosova i Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogrešna i netačna, kao što je u osnovi pogrešno omeđivanje srpskog etnikuma u ranom srednjem veku na teritoriju Raške države, jer bi to značilo da sve do poslednjih godina XII veka južno od Rasa, kao ni istočno od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno tome, južno od Rasa bila bi zemlja „ilirskih potomaka” — Albanaca, kao što bi onda i zemlja istočno od Ibra bila „bugarska zemlja”. Prisustvo Srba i na jednom i na drugom prostoru, uslovljeno „širenjem nemanjićke države”, ne samo što je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje nego i kao oružana otimačina albanske i bugarske zemlje, kao „ekspanzija” u tuđe prostore. Štaviše, ni etnička situacija tako „osvojenog” prostora Kosova i Metohije ne prikazuje se verodostojno: ističe se njeno tobožnje „šarenilo”, jer se „tokom srednjovekovne vladavine srpske države u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo poromanjenih Ilira], zatim Šiptari [potomci Ilira], naročito u Metohiji i okolini Prizrena i Drenici”.[3] Razume se, bez navođenja tačnih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o stvarnim brojčanim odnosima stanovništva ove oblasti u srednjem veku, stvara se sa jasnim političkim ciljem lažna predstava o „ravnomernoj” zastupljenosti naroda na toj teritoriji, gde su Srbi tobož samo došljaci i uljezi u kompaktnoj etničkoj masi „starosedelaca”, Vlaha i Albanaca — u oba slučaja Ilira kao autohtonog i večnog nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije ukupne slike, sa uprošćenim podatkom da su se tu i tamo zaista nalazili „Arbanasi” i „Vlasi”, stvara se i fikcija istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni „pozni osvajači” kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvrđeni „ne pre kraja XIII veka”; da srednjovekovni dokumenti navodno pominju „albanska sela” na Kosovu, a istraživanja svih kasnijih turskih katastara [deftera] tobož dokazuju da je „stanovništvo Kosova u XIV i XV veku bilo u suštini još uvek albansko i hrišćansko”, tako da se može govoriti o „jedinstvu kosovskog stanovništva” [znači, albanskog stanovništva] i njegovom diferenciranju prema Slovenima![4]

Istorijski izvori, međutim, prikazuju etničku stvarnost kosovske oblasti u srednjem veku sasvim drukčije. Pre svega, veoma je značajno kako sam Nemanja i njegovi sinovi i prvi biografi, Sava i Stefan, gledaju na pripojene teritorije, među kojima i na kosovsku oblast. U arengi Hilandarske povelje [1198] Nemanja veli da je „obnovio svoju dedovinu i većma utvrdio” da je „podigao propalu svoju dedovinu i stekao”, pa navodi šta je to stekao „od morske zemlje”, „od Arbanasa”, „od grčke zemlje”. Arbanaska zemlja je za njega samo Pilot, dok je kosovska oblast ovde predstavljena nazivom Lab sa Lapljanem i navedena u kategoriji „grčke zemlje”.[5] Isto to, sa izvesnim varijantama, pominje Sava u Žitiju svetog Simeona: Nemanja je „obnovio očinu dedovinu i većma utvrdio”, i „podigao propalu svoju dedovinu i stekao” pojedine oblasti „od pomorske zemlje”, „od Rabna” i od „grčke zemlje”. Tu je od Arbanasa [„Rabna”] uzeo Pilot, ali „Pilota oba” [Gornji i Donji], dok se kao grčka zemlja navodi Patkovo, Hvosno celo i Podrimlje, Kostrc, Drškovina, Sitnica, Lab, Lipljan. Na kraju se napominje da je sve to Nemanja svojom mudrošću i trudom stekao, kao „nekada nasiljem oduzetu njegovu dedovinu i što mu pripada od srpske zemlje”.[6] Prema tome, kosovsko-metohijska oblast je u svesti i svedočanstvu prvih Nemanjića krajem XII veka srpska zemlja, koja je to bila i pre nego što je otuđena nasiljem, te je pripajanje i sticanje ovih krajeva samo obnova, restitucija srpske baštine.

Povelje srpskih vladara zaista pominju Vlahe i Arbanase, ali kao izrazito manjinske etničke i socijalne grupe u oblasti koja je potpuno pokrivena srpskim naseljima, čiji se stanovnici ne navode uopšteno, već sa ličnim imenom starešine, glave domaćinstva. Stvar je u tome što se u ovim srednjovekovnim dokumentima navode sela i domaćinstva koja se poklanjaju crkvenom, manastirskom vlastelinstvu kao trajni feudalni posed. To je svojevrstan popis stanovništva, čija je pretpostavka potpuna tačnost, jer se njim konstituišu sasvim određena feudalna prava i obaveze, a svaka društvena grupa imala je strogo utvrđen status. Kao što smo videli, status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su se po tome oni i izdvajali iz osnovne mase stanovništva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljača ovog popisa u srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etničku pripadnost zavisnog stanovništva. Onomastički materijal, sačuvan na taj način u poveljama XIII i XIV veka, pruža pouzdan osnov da se utvrdi srpsko, vlaško ili albansko poreklo stanovništva. Važno je što se onomastička analiza ovih dokumenata u svojim rezultatima slaže sa zaključcima koji se mogu izvoditi prema neposrednoj, izričnoj oznaci etničke pripadnosti, pa se po svojim lingvističkim odlikama srpska imena zaista mogu identifikovati u srpskim [ratarskim] naseljima, vlaška u vlaškim i albanska u albanskim [stočarskim] naseljima, katunima.[7] Drugim rečima, kategorija „Srbalja” nosi zaista srpska, slovenska imena, kategorija „Vlaha” vlaško-romanska, a „Arbanasa” — albanska imena. Odstupanja odnosno mešanja su mogućna, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvrđuju pravilo. Bilo je porodica u kojima su neki članovi nosili srpska, a neki albanska imena, ali nema nikakvog osnova da se ti izuzetni slučajevi uopštavaju do tvrdnje da su zapravo i svi „Srblji” sa srpskim imenima, u stvari, Albanci. Da se takva konstrukcija objasni, izmišljena je i teza o pokrštavanju, po kojoj srpska pravoslavna crkva, organizovana na Kosovu i Metohiji od XIII veka, tobože daje prednost slovenskim imenima i tako sprovodi nasilnu srbizaciju. Razume se, konstrukcija počiva na fantastičnim i proizvoljnim tvrdnjama. Nema nikakvih svedočanstava o pokrštavanju latinskog stanovništva. S druge strane, pravoslavna crkva nikada nije davala prednost slovenskim, što će reći — paganskim imenima, već je, obrnuto, zahtevala da se narodna imena zamenjuju crkvenim, hrišćanskim imenima biblijskog ili grčko-vizantijskog, pa čak i latinsko-hrišćanskog porekla.

Ako se sada vratimo istorijskim izvorima, u ovom slučaju srednjovekovnim srpskim poveljama, srpski karakter kosovske oblasti za razdoblje od poslednjih godina XII do kraja XIV veka je neosporno dokazan i nesumnjiv. To su sledeće povelje: Hilandarska Stefana Nemanje iz 1198, Žička Stefana Prvovenčanog oko 1220, Svetostefanska ili Banjska povelja kralja Milutina iz 1313-1318, Gračanička povelja kralja Milutina iz 1321-1322, Dečanska povelja kralja Stefana Dečanskog iz 1330, Arhanđelska kralja Stefana Dušana iz 1348. Ovi spomenici sadrže veoma bogate, određene i pouzdane podatke o starosrpskim imenima. Od posebnog je značaja, kako ističe Mitar Pešikan, što se gotovo svi spiskovi ličnih imena u jednom od ovih spomenika — Dečanskoj povelji [hrisovulji] — mogu pouzdano ubicirati, vezati za određeni predeo, a sa malo izuzetaka i za određeno mesto. Pouzdano se smeštaju i popisi iz Arhanđelske povelje, ali je za najstariju od velikih hrisovulja — Banjsku povelju određenost znatno manja. Podaci velikih hrisovulja i drugih povelja, isto tako, omogućavaju nam da možemo proučavati ne samo imena u pojedinim naseobinama nego i u nekim širim zonama: u gornjem Polimlju od Čakora do Komova i do Vrmoše u Albaniji, u Metohiji između Dečana i Belog Drima, u starom Altinu [sliv reke Valbone u severoistočnoj Albaniji], najzad — jedna zona severno od Prizrena i Suve Reke, predeo oko razvođa Sitnice i Belog Drima. Ograničenije spiskove, koji nam u proučavanju imena mogu poslužiti kao uzorci i oslonac za upoređivanje, imamo i iz drugih krajeva: iz Vranja i okoline, iz kosovske kotline južno i zapadno od Prištine, iz sliva Kline [leve pritoke Belog Drima], iz metohijskog Podgora, iz srednjeg Polimlja [okolina Bijelog Polja], sa pobrežja Skadarskog jezera na albanskoj strani, verovatno i iz okoline Žiče.[8]

Hilandarska povelja iz 1198. pominje sela prizrenskog kraja, znači onoga kraja koji Nemanja još nije uspeo da definitivno pripoji Srbiji, te ih je „isprosio u Cara” za posed [parike] Hilandaru. To su sela Neprobišta, Momuša, Slamodrava, Retivlja, Trnije, Retivštica, Trnovac, Hoča „i druga Hoča i trg tujđe, i dva vinograda tujđe nasadih”, a pored toga „ulijanike” [pčelinjake s košnicama] u Trpezama, Dabšoru, Goliševi i Paricima. Imena sela su pretežno srpska, osim dva verovatno vlaška [Momuša, Dabšor] i jednog grčkog [Parici]. Tu je i pomen ona dva vlaška sudstva, tj. katuna, Radova i Đurđeva, sa svega 170 Vlaha, i sa zabranom da Vlasi prelaze „pod velijega župana”, tj. sa ove vizantijske teritorije i hilandarskog poseda u Srbiju velikog župana Stefana.[9] Povelja kojom je obrazovano vlastelinstvo manastira Žiče u Hvosnu [severna Metohija] naročito je važna zato što je izdata 1220, tako reći odmah po pripajanju ove oblasti državi Nemanjića, a sva su naselja što se u njoj pominju po svome imenu srpska — Peć, Crni Vrh, Stlpezi [Stup], Trebovitići, Goražda Vas [Goraždevac], Nakla Vas [Naklo], Čelpeki [Čelopek], Labljane itd.[10] Sva su ova sela postojala, očigledno, pre nego što je formirano žičko vlastelinstvo i pre nego što je oblast pripojena srpskoj državi. To znači da je ovaj kraj, sudeći po ovom dokumentu, bio nastanjen Srbima bar u XII veku, ako ne i ranije.

Posedi manastira svetog Stefana u Banjskoj, prema povelji iz 1313-1318, nalazili su se u raznim krajevima srpskih zemalja: Ibru, Rasu, Sitnici, Labu, Hvosnu, Plavu, Budimlji, Zeti i na reci Savi — većina, dakle, u kosovskim predelima, ukupno oko 75 sela i zaselaka, 9 katuna, sa oko 514 porodica. I tu je etnička situacija, u analizi onomastičkih podataka, istovetna sa onom koju pokazuju ostale povelje. Reč je o čisto srpskoj zemlji, sa beznačajnim manjinama vlaško-stočarskog i možda albanskog stanovništva.[11]

Posebno mesto u nizu srpskih zlatopečatnih povelja-hrisovulja ima Dečanska povelja iz 1330. To je izuzetno obiman dokumenat, u poslednje vreme kritički i fototipski izdat i temeljno proučen u istorijskom i onomastičkom pogledu.[12] Dečansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najveći manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono zahvata prostranu teritoriju između Komova na zapadu i razvođa Belog Drima i Sitnice na istoku, i između razvođa Pećke i Dečanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa pojedinim posedima i van ove zone. Na taj način dečansko vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja, Metohije i predeo Altin na južnim padinama Prokletija, uglavnom u današnjoj severoistočnoj Albaniji.[13] Spiskovi domaćinstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopsežniju onomastičku građu srpskoga srednjeg veka. Ogromna većina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla, tako da se čitava teritorija dečanskog vlastelinstva u prvoj polovini XIV veka mora smatrati čisto srpskom etničkom oblašću. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine [od 89], i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun, takođe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kuća i 266 „kuća” u katunima [tj. od ukupno 2432 kuće] samo 44 albanske, dakle 1,80%.

Drugi izvori iz nemanjićkog perioda govore i o albanskim katunima istočno od današnje državne granice [grupa katuna severno od Prizrena u Arhanđelskoj hrisovulji], ali nema sigurnih lingvističkih dokaza o prisustvu albanskog etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjićkoj eposi.[14] Naprotiv, posedi gračaničkog vlastelinstva, prema povelji iz 1321-1322, pokazuju čisto srpsku etničku situaciju ovog područja. Zemljišni posedi gračaničkog vlastelinstva u predelu Kosova nalazili su se u neposrednoj okolini manastira Gračanice, oko reke Gračanke, između Prištine i varošice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice, neposredno oko Lipljana, pa u izvorištu Sitnice oko Bare Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim župama Moravi — današnja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke [okolina Novog Brda] i u Pologu oko Tetova van teritorije Kosova.[15]

Neosporna je istorijska činjenica da se na širokom području Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti srpske države čuva kontinuitet srpskog naroda, te da su sve zemlje severozapadno, severno i severoistočno od linije Skadarsko jezero-Komovi-Prokletije-Šara bile naseljene homogenim srpskim stanovništvom, s tim što su u planinskim krajevima bili manje ili više brojni katuni vlaške tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine Albanaca stočara, koji se nisu podavali asimilaciji, ali se baš zato pomen „Arbanasa” i albanskih imena u srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao tačan. Sigurno je i to da je u osnovi kosovskog stanovništva ležao prvobitni sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da se on u nemanjićkoj državi, u povoljnijim i mirnijim političkim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno osvežavao i umnožavao migracijama srpskog naroda sa raznih strana, verovatno pre svega iz raških, ali i iz zetskih predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom području u srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu činjenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara [uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o Dubrovčanima, koji se ne mogu posmatrati kao druga narodnost], i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena, ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer se ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog elementa kreće oko 2%, pa i to pretežno u zapadnim delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i nešto malo u gradovima.

V Kosovo u kulturi srednjovekovne Srbije

Kosovo je svojim središnjim položajem, sa kompaktnim srpskim stanovništvom i mnogim ekonomskim prednostima, bilo ona oblast u kojoj su srednjovekovni srpski vladari najradije boravili.[1] Na samom rubu današnje pokrajine, u Brnjacima [gornji Ibar], imala je dvor žena Uroša I, kraljica Jelena Anžujska [umrla 1314. i poštovana potom kao sveta]. U izvorištu Laba nalazi se za kralja Milutina [1282-1321] dvorac Vrhlab: jedna povelja Dubrovniku pisana je ovde 1302. U Prištini, tada „neutvrđenom selu”, imali su dvor, sudeći po poveljama, trojica srpskih vladara: Milutin, Stefan Dečanski i Dušan, možda i Uroš, a svakako i oblasni gospodar Vuk Branković u vremenima oko kosovske bitke. Dvor se nalazio i u Novom Brdu. Južni kraj Kosova polja bio je gusto naseljen dvorovima: Pauni kraj Uroševca, gde je i srpski arhiepiskop imao svoje „stanište”; Svrčin, u istom kraju; Nerodimlja [Porodimlja, Rodimlja, Rodim], zapadno od Uroševca, u podnožju Šare [danas selo Nerodimlja na samom razvođu Sitnice i Lepenca]; grad Petrč [sada Petrič]. U Prizrenu je bio dvor Ribnik, u podnožju Šare.

Gradovi su se u kosovskoj oblasti razvijali u vezi sa trgovinom, zanatstvom i rudarstvom. Najznačajnije rudarsko mesto u Srbiji u srednjem veku bilo je Novo Brdo, koje se pominje 1326. povodom događaja iz 1282-1321. Bio je središte trgovine u balkanskim zemljama. Nalazi se u izvorištu Krive Reke, leve pritoke Južne Morave. Tu se dobijalo olovo, a naročito srebro pomešano sa zlatom, nazvano glama, glamsko srebro. U toku XIV veka kovao se tu i novac. Organizacija rudarstva u Novom Brdu bila je saskog porekla i karaktera, o čemu svedoči Rudarski zakonik, što ga je izdao despot Stefan Lazarević 1412. Novo Brdo je imalo značajnu koloniju „stranih” trgovaca, u stvari trgovaca iz primorja: Kotorana, Splićana i Dubrovčana. Najveći prosperitet dostiglo je u prvoj polovini XV veka. Zaštićeno sa dva utvrđena grada, ono je dugo odolevalo turskim napadima [sve do konačnog pada 1455] i svojim bogatim dohotkom olakšavalo borbu srpskih despota za opstanak države.[2]

Drugi je važan trgovački i zanatski centar na Kosovu Janjevo, pomenuto prvi put 1303, sa srpskim stanovništvom pravoslavne vere i latinskom kolonijom Sasa i Dubrovčana, opet u blizini srednjovekovnog rudnika.[3] Priština, sem toga što je bila često boravište kralja i arhiepiskopa ili, kasnije, oblasnog gospodara, nije imala posebnog značaja kao grad u ovom periodu, mada i ona među prvim srpskim gradovima u srednjem veku ima jaku koloniju Dubrovčana, koji su držali u zakupu carinu i imali industriju za čišćenje srebra iz Novog Brda i Trepče.[4] Daleko važniji su bili Peć i Prizren. Peć je bila sedište arhiepiskopije i potom patrijaršije, sa dubrovačkom kolonijom i „trgom”, koji je pod jurisdikcijom crkvenog poglavara stalno okupljao domaće i strane trgovce. Prizren je bio takođe pod crkvenom zaštitom, najpre svog pravoslavnog episkopa, a potom manastira svetih Arhanđela; stanovništvo Prizrena bilo je obeju veroispovesti. Razvija se kao krupan trgovački, saobraćajni i zanatski centar, a najveći uspon doživljava za vladavine Stefana Dušana [1331-1355], kao njegova kraljevska prestonica. Sa četiri panađura godišnje, u Prizrenu se trguje italijanskom, grčkom, egipatskom, mađarskom i drugom robom. Dubrovčani i ovde imaju brojnu koloniju, a etnički sastav stanovništva bio je šarolik, sa Srbima u ogromnoj većini.[5]

Trajni kulturni pečat ovoj oblasti kao srpskoj zemlji dala je, ipak, snažnije od svega ostalog, srpska pravoslavna crkva.

Područje Kosova je hristijanizovano davno pre dolaska Slovena. Pokrštavanjem Srba, međutim, bavile su se ovde grčke crkvene organizacije; latinski su episkopati usredsređeni u južnom odnosno dukljanskom primorju, dok u raške zemlje i Kosovo dopire najpre dejstvo vizantijske dračke mitropolije. Od osnivanja ohridske arhiepiskopije raškom zemljom rukovodi u crkvenom pogledu grčki episkop u Rasu [1020], ali su na teritoriji Kosova dejstvovale dve eparhije — jedna sa sedištem u Prizrenu, i druga u Lipljanu. Sa osnivanjem srpske autokefalne arhiepiskopije [1219] nastale su krupne promene u organizaciji crkve na celom prostoru od Jadrana do Morave. U okviru novoga državnog područja, sa kojim se imala poklapati oblast nove autokefalne crkve, našle su se ohridske eparhije — ne samo Ras nego i Prizren i Lipljan, delimično i Niš, a gornjomoravski predeo otkinut je od skopske eparhije. Osnivač srpske crkve, sveti Sava [arhiepiskop 1219-1236], zadržava tri ohridske eparhije — rašku, lipljansku i prizrensku, postavivši na te katedre srpske episkope, ali osniva i nove: žičku, topličku, moravičku, Hvosno, budimljansku, zetsku i humsku. Samo su se dve poslednje našle na do tada neprikosnovenom terenu latinske crkve, ali za pravoslavne Srbe koji su živeli u tim oblastima srpske države. Sve ostale su se nalazile u jezgru srpskih oblasti, a dve bivše ohridske eparhije, prizrenska i lipljanska, mada na periferiji tadašnje državne oblasti, bile su na čisto srpskom zemljištu. Za sudbinu Kosova važna je ta prvobitna organizacija srpskih eparhija, koja je za niz vekova obezbedila ovu zemlju od stranih, grčkih i latinskih uticaja. Sasvim nova eparhija ovde je bila episkopija u Hvosnu, nekada metohu prizrenske eparhije; to je središte nedavno istraženo u razvalinama crkve svete Bogorodice u Studenici Hvostanskoj severoistočno od Peći, u podnožju Mokre planine.[6] Osnivanje ove eparhije potvrđuje srpski karakter gornje Metohije početkom XIII veka, kao i gustinu srpskog stanovništva u tom predelu. Zanimljivo je da je ovom predelu poklonjena osobita pažnja i prilikom formiranja žičkog vlastelinstva, tj feudalnog poseda same arhiepiskopije. Jedan veliki kompleks ovog poseda nalazio se upravo u Hvosnu na teritoriji ove eparhije, sa mestima Peć, Stlpezi i Čelpeki. Zahvaljujući tome, arhiepiskop Arsenije premešta sedište arhiepiskopije, ugroženo od Mongola 1253, iz Žiče u Peć. Tako se u Peći nastavlja život arhiepiskopije, da bi od 1346, posle proglašenja patrijaršije, tu bilo i sedište srpskog patrijarha, „Velika crkva”, centar čitave srpske crkvene organizacije, mesto gde su se održavali crkveni sabori i donosile važne odluke.[7]

Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog središta srpskog naroda u srednjem veku odražava se i u naročito velikoj koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji. Po nekim evidencijama ima tu blizu dve stotine sačuvanih ili porušenih hramova, ali ih zapravo ima više — ako bi se ubrojali i svi nedovoljno istraženi i neidentifikovani arheološki lokaliteti [crkvine]. Na Kosovu su i krupni dinastički mauzoleji i monaška opštežića: Pećka patrijaršija, Banjska, Gradac, Gračanica, Dečani, Arhanđeli i niz drugih, manjih no ne beznačajnih manastira. Za sada se ne zna koliko se sačuvalo crkvišta iz prednemanjićke epohe, jer sistematska arheološka istraživanja na Kosovu nisu vršena, ali je dobar deo nemanjićkih crkava sigurno podignut na temeljima starih, vizantijskih hramova.

Epoha Nemanjića je vreme velike graditeljske delatnosti na Kosovu. Pećka patrijaršija je podizana u etapama. Prvu crkvu, Svete Apostole, podigao je verovatno još žički iguman Arsenije, kasnije srpski arhiepiskop, u trećoj deceniji XIII veka na metohu žičkog vlastelinstva. U XIV veku podignuti su ostali hramovi: sa severne strane Svetih Apostola hram svetog Dimitrija [Nikodim, između 1321 i 1324], a sa južne strane crkva Bogorodice Odigitrije sa paraklisima Jovanu Preteči i sv. Arseniju Srpskom [Danilo II, 1324-1337]. Nešto kasnije, ali pre 1337, podignuta je i zajednička priprata, kao i mali hram svetog Nikole uz južni zid.[8]

Kralj Milutin je podigao manastir svetog Stefana [Banjsku], na desnoj pritoci Ibra, severozapadno od Mitrovice. Verovatno je ovde i ranije postojao manastir, a tu je, po nekim izvorima, bila pre Milutinove obnove i episkopska stolica. Za vreme Uroša I to je bio metoh Gračanice, jer se u Milutinovoj Gračaničkoj povelji navodi kako „beše Banjska upisana va očine mi hrisovule”.[9] Banjska je sazidana na temeljima starog manastira između 1312. i 1317, kao buduća grobna crkva u kojoj je Milutin i sahranjen 1321. Tada je ukinuta episkopija pri ovom manastiru, a on proglašen za kraljevski stavropigion zajedno sa ostala tri vladarska mauzoleja — Studenicom, Mileševom i Sopoćanima, kao četvrti u rangu. Snabdeven je velikim feudalnim posedom sa 75 sela i 8 katuna, u kojima je bilo preko pet stotina pastirskih porodica.[10]

Milutin je obnovio i manastir Gračanicu [hram Blagoveštenja] na rečici Gračanki južno od Prištine, kao rezidenciju lipljanskih episkopa. Gračanica je postojala najkasnije od početka XIII veka, a obnova je izvršena 1314-1315. Hrisovulje starijoj Gračanici, koje su izdavali Stefan Prvovenčani i Uroš I, Milutin pominje u svojoj darovnici, ali se one nisu sačuvale. Pri Gračanici su lipljanski [ponekad „gračanički”] episkopi u XIV, a sigurno i u XVI veku.[11]

Najveći i najznamenitiji sačuvani spomenik nemanjićkog neimarstva na Kosovu i uopšte, manastir Dečani, podigao je sebi za grobnicu kralj Stefan Uroš II [Dečanski, 1321. do 1331], u vremenu od 1327. do 1335, kada ju je dovršio kralj Stefan Dušan. To je hram Pandokratora [Svedržitelja], kod sela Dečane južno od Peći. Kao kraljevska grobna crkva uvršten je u red stavropigijalnih manastira: Stefan je tu i sahranjen, a u hramu su i mošti drugih svetih članova dinastije. O ogromnom vlastelinstvu ovog manastira, obrazovanom 1330. godine, već je bilo reči. Znatno je bio oštećen odmah posle kosovske bitke, ali ga je obnovila kneginja Milica, te se ona i danas u Dečanima pominje kao drugi ktitor manastira.[12]

Još jedna vladarska stavropigija podignuta je u XIV veku na Kosovu, ali sa posebno tragičnom sudbinom: to je Dušanova zadužbina manastir svetih Arhanđela kod Prizrena u kanjonu reke Bistrice istočno od prizrenskog grada. Manastir je podignut 1343-1347, a car Stefan Dušan sahranjen je u njemu 1355. Značajno je i vlastelinstvo Sv. Arhanđela, rasuto po širokoj teritoriji od Šar-planine do Jadranskog mora — 55 sela, ali „u krajevima kulturnijim i bogatijim”, a osim toga još 7 crkava sa njihovim ljudima, zemljama i vinogradima, pčelinjacima i vodenicama, mnogo Vlaha [467 porodica] i 8 arbanaških katuna. Manastir je srušen krajem XVI veka, kada materijal sa razvalina koristi Sofi-Sinan-paša za podizanje svoje džamije u Prizrenu 1595-1597. godine.[13]

Iz vremena cara Dušana su i neke druge, manje zadužbine na Kosovu. U blizini Prizrena nalazi se isposnica sv. Petra Koriškog, sa manastirom svetog Petra, danas nesačuvanim. Pustinožitelj Petar, Srbin iz sela Unjemira, „Dioklitije hvostanske” [danas u albanizovanom obliku Ujmir u Metohiji], živeo je i podvizavao se u Altinu i prizrenskim gorama verovatno u drugoj polovini XIII veka. Freske u isposnici otkrivaju dva sloja: jedan iz XIII veka a drugi iz vremena kralja Milutina; u doba kralja Dušana podignuta je crkva 1343. godine, a manastir darovan Hilandaru 1348. godine.[14] Treba pomenuti i manastir sv. Nikole u Dobrušti kod Prizrena, podignut oko 1334. godine, kao i crkve svetog Vlasija i svetog Nikole [u Hoči].[15] Mošti cara Uroša bile su sahranjene u manastiru Uspenija Bogorodice pod gradom Petričem iznad Nerodimlja.[16] U manastiru svetih Arhanđela u Drenici, koji se pominje 1364. godine kao vlasteoska zadužbina, živeo je jedno vreme srpski patrijarh Jefrem posle svog povlačenja s patrijaršijskog prestola [1387].[17] Kod Prizrena su i Markov manastir, podignut pre 1388, i manastir Sveta Trojica-Rusinica,[18] a u Drenici manastir Devič, gde su mošti jednoga drugog kosovskog pustinjaka, sv. Joanikija Devičkog [umro oko 1430].[19]

Po kosovskoj oblasti, naravno, nisu podizani samo veliki ili mali manastiri, stavropigijalni, kraljevski i carski mauzoleji. Crkveni život počivao je, kao i danas, na gustoj mreži parohijskih hramova u selima. O izgledu i stanju ove oblasti u srednjem veku govori veliki broj crkvišta, ostataka i razvalina starih crkava; njih ima, kako je ustanovio Atanasije Urošević za područje užeg Kosova, skoro u svim selima, i srpskim i albanskim, a u nekom selu su i po dva ili više crkvišta. I kod Srba i kod Albanaca sva se ta crkvišta pripisuju srpskom življu, koji se iz raznih uzroka raselio. Sem toga, u nizu seoskih atara albanskog stanovništva ukoliko se vidni tragovi starih crkava nisu sačuvali, na njih ukazuju topografski nazivi: Kiša = crkva, Kodra Kišes = crkveno brdo, Lazi Kišes = crkveni laz, Rogat e Kišes = crkvene jaruge, Proni Kišes = crkveni potok itd. Crkvina i crkvišta ima i u selima gde su starinci ili stariji naseljenici islamizovani i poarbanašeni. U selu Sibovcu toponim Sveti Nikola ukazuje na crkvu sv. Nikole Sibovačkog u Čičavici, koja se pominje u jednom zapisu iz 1578, a čijih tragova sada nema. Od sačuvanih srednjovekovnih crkava na Kosovu Urošević navodi crkvu u Lipljanu, iz vizantijskog doba; Svete Arhanđele u Gornjoj Nerodimlji, gde su i freske sv. Simeona Srpskog i Save, kao i drugih Nemanjića; crkvu Pokrova Bogorodičinog u Babinom Mostu; crkvu svetog Nikole u Banjskoj, koja je imala stare freske, ali ih više nema pošto su je albanski balisti spalili za vreme poslednjeg rata.[20]

Ista je situacija i u drugim oblastima Kosova, kao i u onim susednim oblastima Makedonije gde sada u većini žive Albanci. U kosovskoj Gornjoj Moravi najveći broj starina čine upravo crkve u ruševinama, kojih ima i kod albanskih i kod srpskih sela, a ima ih i po selima islamizovanih i poarbanašenih Srba, kao i u selima sa mešovitim stanovništvom. Atanasije Urošević ovde nabraja 66 porušenih crkava, mada napominje da ni to nije sve.[21] Radi poređenja, može se navesti odlično proučena oblast Pologa u Makedoniji. Skoro da nema sela, napominje Jovan Trifunoski, u kome ne postoji poneka crkvina ili manastirište. Po dobijenim podacima on je utvrdio da crkvina ima na 162 mesta [Gornji Polog 72, Donji Polog 90], a oko 17 njih ranije su bili manastiri. Crkvine se danas nalaze poglavito u muslimansko-albanskim selima. U nekim selima i ovde su se očuvali samo toponimi [Kiša i sl.] za mesta na kojima su nekad bili hramovi.[22] Iz svega toga mora se izvesti nedvosmislen zaključak da je cela ova teritorija bila u srednjem veku gusto naseljena pravoslavnim slovenskim stanovništvom. U isto vreme to govori i o stanju srpske crkve, njene organizacije i njene duhovnosti. Ako je jedno selo ponekad imalo i po dve ili više crkava, to znači da je liturgijsko-parohijski život bio razvijen, da je hristijanizacija srpskog naroda u srednjem veku bila efikasna i duboka.

Vidi se to naročito po prepisivanju knjiga u manjim crkvama po Kosovu. U poslednjim godinama Despotovine pa čak i prvih decenija turskog ropstva pišu se po ovim malim crkvama rukopisne knjige. Tako je jedno četvorojevanđelje koje se danas čuva u Hilandaru pisao srpski pop Nikola „u župi Labu, u selu Vraninu Dolu, u dane blagočastivoga gospodina despota Đurđa i Grgura i Stefana i despota Lazara, godine 6958 [tj. 1450] ... I pisah ja smerni pop Nikola, tri izvoda držeći pri peru — tako da sam blagosloven. Večna mi pamet roditeljima, jeromonahu Arseniju i majci mi Radosavi, i bratu mi Bogdanu”.[23] Tako je u malim crkvama, dok se u glavnim, manastirskim centrima od samog osnivanja neguje književni i prepisivački rad, bez kojeg se ne može zamisliti srpska kultura. Kosovsko-metohijski skriptorijumi [pisarske radionice] u XIII i XIV veku, pa kasnije — u XV i XVI veku, igrali su važnu ulogu u recepciji vizantijske književnosti preko svetogorskih i drugih južnoslovenskih prevoda. U tom pogledu ulog kosovskih manastira u kulturnu baštinu srpskog naroda nije ništa manji od uloga jednog Hilandara, a s druge strane ništa manje značajan od velikog prosvetnog dela čuvenih zapadnoevropskih benediktinskih manastira — razume se, u odgovarajućim srazmerama. U skriptorijama Dečana, Pećke patrijaršije, Gračanice i drugih duhovnih središta na Kosovu stvaraju se i množe srpske biblioteke, preko kojih srpski narod ulazi u neposredan dodir sa velikom hristijanizovanom civilizacijom grčko-rimskog sveta, što znači, posredno, i u dodir sa antičkim nasleđem, koje će tek posle pada Carigrada 1453. „emigrirati” na Zapad i biti otkriće humanizma. U ovim velikim bibliotekama, od kojih je tragičnim dejstvom istorije srpskom narodu ostao samo mali deo ostataka, nisu samo prevodi i reproduktivna kultura, već i originalne, autorske tvorevine. Veliki srpski književnici: Teodosije, Danilo Pećki, Danilo Banjski, Jefrem, Marko i Camblak [bar dok se nalazio u Dečanima kao iguman] pripadaju ovoj zemlji; sa njom i iz Svete Gore, kada su tamo, održavaju vezu; tu rasađuju svetogorsko-vizantijsku duhovnost. Naročito Danilo, Jefrem i Marko zaslužni su što se upravo u kosovsko-metohijskoj oblasti, u centru srpskog naroda, formira prvi krug isihazma u Srbiji, duhovnosti tako značajne za kulturu i svest srpskog naroda u vremenima koja neposredno prethode turskoj invaziji.[24] Vodeći ljudi kosovo-metohijskog monaštva bili su elitni sloj srpskog društva, a u takvim centrima kao što je Pećka patrijaršija [najpre sedište arhiepiskopa a potom patrijarha] okupljao se stalno veliki broj najobrazovanijih i najduhovnijih ljudi koje je u srednjem veku imao srpski narod. U pećinskim isposnicama iznad Peći [Ljevoša] ili Dečana [Belaje] provodio se asketski život i kao intenzivna intelektualna delatnost.[25]

Umetničko stvaranje na teritoriji Kosova u srednjem veku predstavlja kako u arhitekturi tako i u slikarstvu najviše domete srednjovekovne srpske kulture U karakterističnom pomeranju od raško-primorsko-vizantijske sinteze u crkvenom neimarstvu ka čistijim vizantijskim oblicima, stvorena su u prvoj polovini XIV veka upravo ovde takva remek-dela srpske i evropske arhitekture kao što su Gračanica i Dečani Srpsko slikarstvo, opet, prati promene u vizantijskom živopisanju; napuštajući rašku monumentalnost, ostvaruje velika dela narativnog stila u širem, neposrednom kontaktu sa pravoslavnim narodom ovih krajeva [Dečani], a raskošna dekoracija spomenika Moravske Srbije u XV veku rađa se prethodno u Peći. Kosovsko-metohijska grupa spomenika čini, dakle, jednu od bitnih karika u istorijskom lancu srpske kulture. Bez njih ova kultura je lišena svojih velikih, evropskih dostignuća. I stari srpski letopisci isticali su da su velika umetnička ostvarenja srednjovekovne Srbije dobrim delom nastala na tlu Kosova. Tako sastavljač Karlovačkog rodoslova kao čuda lepote navodi kosovsko-metohijske crkve Svete Arhanđele, Dečane, Peć i Banjsku, a van toga kruga još samo Resavu [Manasiju] „Stoga i kažu žitelji zemlje ove, da prizrenske crkve patos, i dečanska crkva, i pećka priprata, i banjsko zlato, i resavski živopis, ne može nigde da se nađe”.[26]

Umetnički spomenici srednjovekovnog Kosova svedoče o tome da je ova oblast u državi srpskog naroda bila središnja oblast gde su se odigravala skoro sva glavna zbivanja kulture, ne samo politike. Takvi se spomenici nisu mogli podizati na tuđoj zemlji, posred jednog „inojezičnog” naroda — kakav je u odnosu na Srbe i srpske spomenike, bez sumnje, albanski narod. Nisu ovi spomenici podizani na tuđem tlu, koje bi potom bilo naseljeno svojim narodom da bi im se tek naknadno stvorila pogodna i bezbedna sredina, već obratno: podizani su tamo gde se mogao obezbediti mir moštima svetih kraljeva i arhiepiskopa, ali i monasima koji su tu imali da žive i da se bore za svoj duhovni svet. Zato su ove „carske zadužbine” pravi međaši srpskog naroda i srpskih zemalja. Utoliko pre što su to ne samo svojom prošlošću nego i ulogom koju imaju u naše vreme, sa monasima koji nastavljaju tradiciju srednjovekovne, vizantijske i slobodne nemanjićke duhovnosti. To dakle nisu mrtvi i otuđeni nego živi spomenici, koji i dalje vrše svoju službu onako kako im je ktitor bio odredio. Oni su u srednjem veku centri duhovnog života, u kojima se grade i čuvaju nacionalne tradicije i svest o pripadanju hrišćanskoj, vizantijskoj kulturi. Ali oni su i danas, ne manje nego u prošlosti, centri duhovnog života u autentičnoj tradiciji srednjovekovne duhovnosti. U vezi sa moštima svetih Nemanjića i srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, koje se čuvaju u kosovskim manastirima, održava se još od srednjeg veka kult, koji ima poseban značaj za čuvanje istorijske svesti naroda i naročito za svest o njegovoj celini kroz istoriju i u ovome našem vremenu.

VI Srbi i Albanci u doba turske invazije

Za razvoj odnosa između srpskog i albanskog naroda od velikog su značaja krupne političke promene na Balkanu do kojih je došlo raspadom srpskog carstva posle Dušanove smrti [1355], učvršćivanjem Turaka Osmanlija na Balkanu i njihovim pobedama na Marici [1371] i Kosovu [1389], kao i borbom srpskih i albanskih zemalja za opstanak, koja se završava porazom i konačnim padom u osmanlijsko ropstvo tokom druge polovine XV veka. Sudbina kosovske oblasti, očigledno, zavisi u svemu tome od okolnosti koje su u pravom smislu reči od svetsko-istorijskog značaja.[1]

U razdoblju od smrti cara Dušana do maričke bitke, za nepunih šesnaest godina, ocrtala se u jasnim obrisima nova politička karta srpskog carstva. U borbi oko nasleđa prestola, Dušanov polubrat Simeon, po majci Paleolog, proglasio se za cara 1356. i konačno iz jedinstvene države izdvojio grčke i albanske oblasti na krajnjem jugu, u Epiru i Tesaliji. Sa svojom feudalnom vlastelom, grčkom, srpskom i albanskom, vladao je teritorijom od Valone do Korinta i Olimpa, prestonica mu je bila u tesalijskoj Trikali. U središnjim i istočnim delovima carstva — Makedoniji, Južnoj Srbiji i Trakiji obrazovale su se dve snažne oblasti braće Mrnjavčevića, Vukašina i Uglješe, prvoga sa titulom kralja — kao savladara i potencijalnog naslednika Uroševog u Prilepu, a drugog kao despota, uz caricu-majku Jelenu, u Sery. Između Simeonove oblasti i Mrnjavčevića udenuo se velikaš Hlapen [oko Bistrice-Alijakmona], a prema Bugarskoj u severoistočnoj Makedoniji sevastokrator Vlatko [1365-1371]. Severno od Vukašinovih zemalja, u slivu triju Morava, formirala se oblast Lazara Hrebeljanovića. Zapadno od te oblasti, duž čitave granice Bosne od Jadrana do Save, uglavnom u slivu gornje Drine, pružala se oblast moćnoga velikaša Vojislava Vojinovića, koju po njegovoj smrti [1363] nasleđuje Nikola Altomanović. U Zeti se od šezdesetih godina ojačavaju Balšići. Između Lazara i Nikole Altomanovića nema prijateljstva; sukob je rešen porazom Altomanovića [1373], što pogoduje ne samo uzdizanju Lazara nego i usponu još jednog, za potonji razvoj događaja važnog roda Brankovića. U međuvremenu, 1371. godine, ofanzivna akcija Mrnjavčevića prema Turcima završava se srpskom katastrofom kod Črnomena [Čirmena] na Marici, čime su širom otvorena vrata turskom prodoru ka centralnoj balkanskoj oblasti.

Položaj albanskih zemalja u procesu raspada srpskog carstva veoma je neodređen. Razlikuje se situacija južne, srednje i severne Albanije. Južna Albanija deli sudbinu Simeonovog epirsko-tesalijskog „carstva”. Za svoje učvršćenje u Epiru Albanci imaju da zahvale Srbima: prvu veliku epirsku migraciju Albanaca podržao je car Stefan Dušan, za carstva dolaze do moći albanski feudalci, separatno carstvo Simeona Paleologa sprečava potom vizantijsku restauraciju i potiskivanje albanskog elementa iz Epira. Severna Albanija je integralni deo Zete, gde su se sudarali interesi srpske i albanske vlastele sa mletačkim planovima za prisvajanje čitave istočne jadranske obale. Balšići, istina, ne uspevaju da obuhvate i prostor srednje Albanije, ali se ipak učvršćuju u donjoj Zeti i severnoj Albaniji, sa prestonicom u Skadru sve do 1393. Srednja Albanija je, najzad, tačka ukrštanja i sudara svih balkanskih i mnogih vanbalkanskih planova, ali i sa najjasnije izraženim pokretom za formiranjem sopstvene feudalne albanske države.

Drač je kroz ceo srednji vek izuzetno važna strategijska tačka Balkanskog poluostrva, što se ogleda i u neobičnoj činjenici da je tokom četiri veka, od 992. do 1392. godine, trideset dva puta promenio gospodara.[2] On je ne samo uporište i oslonac vizantijske vlasti u razdoblju reokupacije Balkana [X-XI vek] nego i tačka prodora latinskog sveta na vizantijsko-slovenski Balkan od vremena normanske invazije [1082-1085] Drač je sa svojom širom okolinom, a to će reći — sa jezgrom Albanije, glavni mostobran na jugoistočnoj obali Jadrana i polazna tačka za operacije starim rimskim putem ka Ohridu, Solunu i Carigradu. To se u mnogo ozbiljnijem vidu i većem opsegu ponavlja u toku XIII veka. Kratkotrajna vlast Mlečića [1205] samo je nagovestila interes Venecije u ovoj oblasti, koji će tek kasnije doći do punog izražaja [XIV-XV vek]. Epirska vlast u Draču, kao i privremena srpska vlast u toj oblasti, sa svoje strane, ukazale su na ovo područje Albanije kao na zonu preplitanja i sukoba južnih i severnih suseda. Čitav se odnos do krajnosti komplikuje u XIII veku obnovljenim prisustvom Zapada: otkako je napuljski kralj Manfred [Hoenštaufen] sa kćerkom despota Mihaila II dobio u miraz Valonu, Berat i Drač [1258], borba za Drač i Srednju Albaniju dobija evropski karakter. U Draču se konačno učvrstio Karlo Anžujski, brat francuskog kralja Luja IX [1272], koji je osvojio širi prostor albanskih zemalja, sa gradovima Krojom, Beratom i Valonom, kao i ostrvom Krfom, te se proglasio za kralja „Kraljevine Albanije” [Regnum Albaniae]. Od tada nastaje složena borba sa promenljivom srećom za pojedine strane u sukobu. Anžujce, Grke [Epirote odnosno Vizantince], Srbe, ali u svemu tome ostaje kao trajni korisnik ovog objedinjavanja albanska vlastela. Tako dolazi do ugovora Luja, sina napuljskog kralja Roberta, sa albanskim despotom Andrijom II Musakijem u Draču 1336, a već 1338. pominje se i Tanuš Topija, veliki vlastelin u oblasti između Mata i Škumbe, kao podložnik Anžujaca. Porodica Topija pokazaće se potom značajnijom od drugih, takođe dosta osamostaljenih albanskih feudalnih rodova kao što su Musaki, Matarange, Dukađini. Za ime Karla Topije vezan je i prvi ozbiljniji pokušaj uspostavljanja albanske vlasti u Draču na temeljima anžujske Kraljevine Albanije, no sada kao zaista albanske države [1359-1388].

Nestabilno stanje na albanskom prostoru u drugoj polovini XIV veka navuklo je ovamo, konačno, dve moćne sile. To su Turci i Venecija. Posle maričke bitke skoro sve oblasti u Makedoniji i Trakiji padaju pod vlast Turaka bilo neposredno, kao gradovi Ser, Verija i Solun, ili u vazalnom statusu — kao zemlja Vukašinovih sinova Marka i Andrije u zapadnoj, a braće Dragaša [Konstantina i Dejana] u istočnoj Makedoniji. Tako je sa istočne strane, prema Makedoniji, Albanija bila sasvim nezaštićena od turske invazije. Na putu osmanlijske invazije, međutim, pre svake kombinacije sa Albanijom, našlo se novo, osnaženo jezgro srpskih zemalja. Bez obzira na to što istorijska nauka još nije do kraja razjasnila državnopravni položaj kneza Lazara, kao srpskog vladara među drugim oblasnim gospodarima, te nemamo sasvim određen odgovor na pitanje koliko je Lazar posle smrti cara Uroša [decembra 1371] legitimni naslednik nemanjićke dinastije, činjenica je da se novo okupljanje srpskih zemalja izvršilo oko Lazara kao „samodržavnog gospodina svih srpskih zemalja”.[3] Pred Turcima se, dakle, našla srpska država kneza Lazara i njegovog zeta Vuka Brankovića u moravskoj i kosovskoj oblasti, sa Balšićima u pozadini dalje na zapadu, a još dalje u tom pravcu sa Bosnom kralja Tvrtka I Kotromanića, krunisanog „krunom svetoga Save” u Mileševi 1377. Prvi napadi na Lazarevu Srbiju nisu uspeli, ali se odlučujuća bitka dogodila na Kosovu 15/28. juna 1389; dalekosežne posledice srpskog poraza u ovoj bici osetile su se do kraja tek u toku sledećih decenija. Protiv udružene srpske vojske kneza Lazara, Vuka Brankovića i Vlatka Vukovića iz Bosne nastupila je turska vojska sa pomoćnim trupama maloazijskih emirata, vazala Konstantina iz Makedonije, kao i Grka i Albanaca iz Epira i Tesalije [4]

Oblast Kosova u razdoblju dezintegracije carstva nije ni sama bila jedinstvena, niti stalno u posedu jednog gospodara, ali je veoma čvrsto u srpskim rukama. Srpski posed Kosova nije nijednom bio doveden u pitanje, niti su do Kosova dopirala nastojanja srednjoalbanskih feudalaca da se osamostale. Oblast kralja Vukašina dopirala je s juga do Prištine i Novog Brda odnosno do Paštrika, zahvatajući veći deo Kosova polja, Gornju Moravu i Krivu Reku, a zapadno dobar deo porečja Belog Drima i Prizren. Na jug je zapadna granica Vukašinove oblasti dalje išla uz Crni Drim, obuhvatajući krajeve zapadno od te reke i čitavu zonu Ohridskog i Prespanskog jezera. Severno od Prištine dodirivala se Vukašinova zemlja sa oblašću kneza Lazara kod Zvečana. Na zapadni deo današnje Metohije protezala se iz Zete oblast Balšića, koja je, sem toga, pokrivala i čitavu severnu Albanije. Posle propasti Mrnjavčevića na prostoru Kosova u širem smislu utvrđuje se drugi Lazarev zet, Vuk Branković. Potiskujući Balšiće on uspeva da zahvati praktično sve delove kosovske oblasti zapadno od linije Skoplje-Priština-Novi Pazar-izvorište Moravice, sve do Koritnika, Paštrika, Prokletija i Durmitora, da bi na krajnjem severozapadu zašao u bivšu oblast Vojinovića-Altomanovića, niz Lim do blizu Prijepolja. Prema tome, Vukova oblast obuhvatila je i Skoplje, uzeto od Vukašinovih sinova, i Prizren, uzet od Balšića ne zna se kada.[5] Pored Skoplja i Prizrena, u njegovoj oblasti našli su se Peć, Priština, Vučitrn, Trepča, Zvečan, Sjenica, Komarane na Limu, a verovatno i Brskovo na Tari. Prema veoma podrobnim istorijsko-geografskim istraživanjima Mihaila Dinića, granica između Vukove i Lazareve oblasti išla je donjim tokom Deževke, pritoke Raške, Plakaonicom i Bistricom, levom pritokom Ibra; zatim na tesnac koji odvaja župu Lab od Kosova, tako da je selo Vranin Do ostajalo Brankoviću. Izvorna oblast Južne Morave nalazila se u vlasti kneza Lazara i njegovog naslednika.[6]

Važna je okolnost što ova oblast posle 1389. nije ni odmah ni brzo prešla pod neposrednu vlast Osmanlija. Naprotiv: zajedno sa zetskom severnom Albanijom ona se uskoro našla u Despotovini, ujedinjenoj srpskoj državi Lazarevića, a potom Brankovića, koja se protezala od Jadrana do Save i Dunava. Invazija Mongola sa istoka i poraz Bajazita u Maloj Aziji [1402], a potom dinastički sukobi u Turskoj, bez obzira na sve nevolje koje su Srbi morali da podnesu za to vreme i zbog toga, omogućili su obnovu i konsolidaciju srpskog naroda u Despotovini. Sin kneza Lazara, Stefan [despot 1402-1427], uspeva da savlada unutrašnje protivnike i da ponovo ujedini dobar deo srpskih zemalja. Posle smrti poslednjeg Balšića [1421] pripojena je Despotovini i Zeta. Okupivši tri velike srpske oblasti, Stefan Lazarević je produžio očevu politiku obnavljajući nemanjićku državu, s novim središtem u Pomoravlju. Ta je oblast bila bez tuđih uporišta, dok je u zemlji Brankovića od kraja XIV veka bilo krajeva koje su držale turske posade i gradova u kojima su, naporedo sa srpskim, postojali i turski organi vlasti, a u Zeti je više primorskih gradova bilo pod mletačkom upravom.[7]

Na teritoriju današnje Albanije Turci počinju prodirati još pre kosovske bitke. Iste godine kada je preoteo Drač od albanskog feudalca Karla Topije [1385], poginuo je zetski vladar Balša II u borbi s Turcima na Saurskom polju kod Berata; Turke je protiv njega pozvao, kako izgleda, sam Karlo Topija. To uvlačenje Turaka u međusobna obračunavanja oblasnih gospodara dovelo je do kraha i svaki pokušaj da se stvori ili odbrani albanska država. Već sin Karla Topije, Đorđe [1387], u strahu od Turaka uvodi u Drač Mlečane, tako da grad konačno preuzima Venecija 1392. S druge strane, Turci su sve lakše osvajali albanske zemlje. Koristeći lokalne sukobe i neprilike, uspevali su da osvoje važna utvrđenja. Tako su zauzeli Kroju posle smrti Nikite Topije 1415. Otada su Turci još neposrednije uticali na prilike u okolnim krajevima. Venecija je, opet, nastojala da se prilagodi novim okolnostima. Kad god je to bilo mogućno, ona je potkupljivala turske zapovednike, a kada se takva nagodba nije mogla ostvariti, koristila je albanski živalj protiv njih. Ubrzo potom je turska vojska prodrla i u južnoalbanske zemlje i posle velikog pustošenja zauzela Valonu, Kaninu, Pirg i Berat. Bez obzira na sve mletačke pokušaje, Turci se više nisu mogli potisnuti iz strateški važnih uporišta na albanskoj obali.[8]

Prvi energičan otpor Albanaca protiv Turaka, bez tuđe pomoći, organizovan je 1433. godine u severnoj i srednjoj Albaniji, gde najpre Dukađini napadnu i osvoje od Turaka grad Danj kod Skadra, a potom se koalicija albanskih feudalaca „od skadarskih planina do Valone” na čelu sa Arnitom Spatom [Arijanitom Komnenom], gospodarom kraja oko današnjeg Elbasana u gornjoj dolini Škumbe, tri godine uspešno nosila sa žestokim turskim napadima. U tom pokretu učestvovali su i feudalci iz dračkog primorja: Andrija Topija, Musaki i dr. Pokret je završen porazom 1436. godine.[9]

Glavni pokret Albanaca protiv Turaka vezan je za ime Skenderbega [Đorđa Kastriota, 1443-1468]. Pojava Skenderbega, opet, mora se posmatrati u okviru velike hrišćanske akcije, na čelu sa Ugarskom, za suzbijanje Osmanlija i oslobođenje balkanskih hrišćana. Pod komandom ugarskog kralja Vladislava, Jovana Hunjadija i srpskog despota Đurđa Brankovića, mala vojska u kojoj su bili okupljeni Mađari, Poljaci, Srbi, Rumuni, pa i turski najamnici, prodire 1443. preko Niša i Sofije do Srednje gore i u dva maha potuče Turke. Hrišćani se širom Balkana pokreću u borbu. Srbi Novog Brda i Kosova pokušavaju tada da se oslobode. Albanci i Vlasi u Tesaliji podižu takođe ustanak. Glavnu ulogu u albanskim zemljama preuzima sin Ivana Kastriota [umrlog 1439. ili 1440], Đorđe, koji je u talaštvu kod Turaka bio primio islam i otad prozvan Skender [Aleksandar Veliki], Skenderbeg. Po povratku u Albaniju on se javlja ponovo pod svojim hrišćanskim imenom [u dubrovačkim i mletačkim poveljama iz 1438. i 1439]. Posle uspešnog prodora ugarske vojske u okupiranu Srbiju i Bugarsku Skenderbeg oslobađa skoro celu srednju Albaniju, utvrđuje se u gradu Kroji i postaje glavna ličnost u savezu albanskih gospodara [domini Albaniae] protiv Osmanlija.[10] Njegovi planovi, međutim, nisu bili usmereni samo na suzbijanje Turaka nego i Venecije. Već 1447. on u savezu sa Arijanitom, Dukađinom i drugom vlastelom, i ohrabren od strane srpskog despota Đurđa, otpoče rat protiv Mlečana kod Drača i kod Skadra, u nastojanju da se domogne gradova koje su držali Mlečani, ali bez uspeha. U novoj akciji Jovana Hunjadija [„Sibinjanin Janka”], 1448, on je bio spreman da mu se pridruži protiv Turaka, ali je Hunjadi bio poražen na Kosovu na starom bojištu, 17-19. oktobra 1448, pre nego što je Skenderbeg stigao. Turska se potom obara svom snagom na Skenderbegovu Albaniju. Pošto je najpre definitivno pokorila Epir, napadne Skenderbegove trupe najpre u oblasti Debra, da bi sledeće godine [1450] opsela Kroju. Opsada ne uspe, Murat II se povuče, ali Skenderbegu sem Kroje nije ostalo ništa, tako da je ponudio ovaj grad Veneciji. Održao se uprkos svih teškoća koje je imao sa suparnicima u Albaniji, Dukađinima i Musakima. Njegova oblast na Mati i u Debru bila je mala; nije mu pošlo za rukom da osvoji ni Berat ni Ohrid. Pod oružjem je imao jedva 12.000 ljudi, ali mu je snaga, kako veli Konstantin Jireček, bila u njegovu krševitu kraju, gde se uspešno mogao držati u defanzivi.[11] Oslanjao se i na Zapad, priznajući vrhovnu vlast napuljskog kralja Alfonsa,[12] ali od toga nije imao velike koristi: 1457. godine, napušten od svojih plemenskih starešina, morao je Skenderbeg da se povuče u planine pred turskom vojskom, koja je provalila preko Albanije u Zetu. Kroja je bez uspeha opsađivana i 1466. i 1467, ali Skenderbeg umre u Lješu 1468. godine, a njegovu zemlju zauzeše Turci. Jedino se Kroja održala pod vlašću Venecije do 1478. Brana popušta, i već 1501. godine postaje i Drač turski grad.

Značaj Skenderbegovog otpora nije mali, ali nema ni razloga da se on precenjuje. To je časna, herojska pojedinost opštega balkanskog otpora osmanlijskom zavojevaču, u kome svoje mesto imaju pre svega Grci, a potom i srpske zemlje, kao i vanbalkanske sile, koje se sada prvi put javljaju sa ozbiljnijim akcijama protiv Turaka. Naročito ne treba zaboraviti da se Vizantija herojski drži sve do 1453. [pad Carigrada], Srpska Despotovina do 1459. [pad Smedereva], da se Crnojevići u Zeti nose sa osvajačem, oružjem i diplomatijom, sve do 1499, da se kao važan činilac otpora javlja vrlo snažno i aktivno bosanska Država [do 1463] i Hercegovina Stefana Vukčića [do 1482], te da se za sve to vreme Ugarska, a donekle i Venecija, u vrlo složenim prilikama, organizuju za borbu protiv osvajača i ofanzivno dejstvuju protiv Turaka. Čitav je ovaj splet odnosa i zbivanja okvir u kome je jedino i bila mogućna pojava jednog Skenderbega.

Na širokom planu srpske i albanske istorije, pogotovu kada se one posmatraju u sklopu opštih istorijskih zbivanja na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini XIV i tokom XV veka, i pored svih veza i preplitanja, jasno se odvajaju srpski i albanski prostor, albanske zemlje od srpskih zemalja. Srednja Albanija — između Mata i Škumbe [Kroja, Drač] — predstavlja istorijsko jezgro, koje se, mada još uvek delimično na srpskim tradicijama i sa osloncem na srpsku državu, počinje integrisati sa susednim albanskim oblastima na jugu i severu i obrazovati kao osnovica buduće albanske države. Prvi elementi albanske državnosti, još uvek u feudalnom smislu, javljaju se na tom prostoru. Isto tako, severna Albanija [skadarska oblast sa planinskim zaleđem] je u specifičnoj simbiozi srpskih i albanskih plemena, i srpskih i albanskih feudalaca, objedinjenih zetskom oblašću i srpskom državnošću, ali sa izgledima na emancipaciju u budućnosti, zahvaljujući najviše pojavi mletačkog faktora na ovom terenu.

Nasuprot tome, oblast Kosova u najširem smislu reči, sve do kraja XV veka prikazuje istorija kao čisto srpsku zemlju; deljenu, doduše, između velikih srpskih feudalaca i vladara [Mrnjavčevići, Balšići, Brankovići i Lazarevići], ali svagda i bez ikakvih ograda srpsku. nijednom se u ovom prelomnom istorijskom razdoblju Kosovo ne javlja kao albanska zemlja, niti se da naslutiti da bi ono moglo to da postane. Nastanjeno Srbima, sa beznačajno malim procentom nesrpskog stanovništva [među kojima su i Albanci], sa najmoćnijim, najaktivnijim i najvažnijim centrima srpske duhovnosti, kulture i političkog programa za budućnost, Kosovo je u XV veku klasična srpska zemlja. Nijedan pokret albanskih feudalaca za oslobođenje od Turaka u XV veku nije ni dotakao kosovsku oblast, a kamoli da je tu nikao ili da se tu razvijao. Čak ni Skenderbegovo okupljanje albanskih zemalja i njegovo dinamično gerilsko ratovanje po albanskoj teritoriji nije dotaklo Kosovo. Umesto ka Kosovu, njegove su aspiracije ili vojna dejstva usmereni ka Debru i Ohridu, Skadru ili Beratu. Osnovni razlog za takvu posebnost Kosova u ovo doba mora se tražiti u etničkoj situaciji, u aktuelnom rasporedu naroda, a ne u političkim reliktima prošlosti odnosno u snazi feudalnog srpskog sloja na Kosovu. Sukob srpskih feudalaca oko Kosova trajao je više decenija posle Dušanove smrti, ali se albanski elemenat nije pokazao ni kada se u te sukobe umešala Turska. Štaviše, ni Vuk Branković pre toga, koji je ujedinio sve oblasti Kosova i stare Raške, a na jugu uključio i Skoplje, nije se oslanjao na albanski elemenat, jer ga na toj teritoriji praktično nije ni bilo.

Za razliku od Kosova, u oblasti donje Zete, skadarske ravnice i severno-arbanaških planina odvijao se tokom druge polovine XIV veka i kroz ceo XV vek jedan veoma značajan i složen demografski, društveni i etnogenetski proces, čije se trajanje može u izvesnom smislu pratiti i dalje sve do XVIII veka.[13]

Reč je o tzv. teritorijalizaciji katuna i obrazovanju nove plemenske strukture, u kojoj dolazi i do nekih vidova simbioze, sa asimilacijom kao krajnjim rezultatom, bilo u smeru prema srpskom etničkom elementu kao dominantnom ili, opet, ka albanskom etnikumu. Mora se uz to istaći da se ovaj složeni proces odvija u takvim uslovima, kada se na tom terenu nije moglo govoriti o nadređenosti ili podređenosti bilo koga etničkog elementa: i Srbi i Albanci su tada u toj oblasti još uvek hrišćani, prvi — pravoslavni, drugi — katolici. Eliminisan je momenat nasilja, a proces je u društvenom i ekonomskom pogledu zaista spontan Jedan deo Vlaha i Arbanasa spuštao se u zetsku i skadarsku ravnicu i prešao na sedelački način života, te je pored stočarstva počeo da se bavi zemljoradnjom i vinogradarstvom, ali je i dalje sačuvao katunsku organizaciju. Zbog prirode svog osnovnog zanimanja — stočarenja, ove grupe su se širile i na župska sela, zahvatajući prilično prostrane teritorije. Isto tako, mnogi samostalni katuni u drugoj polovini XV veka stapali su se s jačim katunima i doprinosili stvaranju širih zajednica, pod vođstvom najistaknutijeg starešine [kneza ili vojvode]. Ove proširene zajednice obrazuju svoju teritoriju, obuhvatajući nekadašnje župe. Za Gornju Zetu postoji spisak katuna koji su učestvovali na zetskom zboru 1455. godine: Mataguži, Hoti, Grlje, Lužani, Podgoričani, Grude, Kuči, Piperi, Stankovići i drugi. Među ovim katunima prepoznaju se imena crnogorskih i brdskih, ali i albanskih malisorskih plemena, čije se konačno formiranje odigralo znatno kasnije u tursko doba. Povodom toga je postavljeno i pitanje etničke pripadnosti ovih katuna u njihovom transformisanju ka plemenima. Područje severno od Crnog Drima do venca Prokletija tvorilo je u srednjem veku „vanredno zanimljiv pojas etničke simbioze, u kojem se pastirski arbanaski i rumunjski elemenat stapao s poljodjelskim slovenskim življem. Stara rumunjska plemena dosta su brzo asimilirana. Amalgamizacioni proces između Srba i Arbanasa traje”, prema konstataciji Milana Šuflaja, još danas. Najtipičniji mu je slučaj onaj plemena Kuči, „koje je u 17. vijeku bilo jošte arbanasko... a danas je srpsko”.[14]

Etnološka istraživanja nisu još u dovoljnoj meri izvršena da bi se moglo sa više sigurnosti reći koje je od ovih plemena srpskog, a koje albanskog porekla. Stanje ove srpsko-albanske prelazne zone ili „zone simbioze” oko Drima, Skadarskog jezera i Zete, a onda Prokletija i Paštrika u XV veku može se danas veoma pouzdano rekonstruisati na osnovu turskih dokumenata i onomastičke građe, kao i statističkih podataka koji se odatle mogu izvući. Koliko god starosrpske povelje ostavljaju dosta otvorenih pitanja za geolingvističku obradu, takav uvid u imena na zetsko-humsko-raškom prostoru, kako dobro primećuje Mitar Pešikan,[15] omogućavaju nam tek turski opširni defteri, sistematski popisi domaćina — feudalnih obveznika sa nalozima i dažbinama koje su razrezivane i naplaćivane, u stvari katastri i poreske knjige. Proučeni su defteri za oblast Brankovića iz 1455, defter Skadarskog sandžaka iz 1485, defter Stare Crne Gore iz 1521. i popis Hercegovine iz 1477. Prvi se odnosi na sliv Sitnice i Laba, delove Podrimlja, Poibarja i slivova Toplice, Južne Morave i Lepenca [dakle uglavnom istočni deo teritorije Kosova], dok se defter skadarski odnosi na prostor između reke Zete i Morače i Belog Drima, pa i preko ovoga, odnosno od okoline Brodareva na Limu do Velikog Drima i Jadrana; uz ovaj defter je i popis naseobina Pipera i Klimenata iz 1497, kao što je i uz popis Stare Crne Gore i popis iste oblasti iz 1523. Hercegovina u popisu iz 1477. je tradicionalna humska oblast. U geolingvističkoj analizi lik imena uzima se kao pouzdano svedočanstvo o etnojezičkim granicama, te su izrazite odlike staroarbanaskih imena omogućile da se pouzdano određuju naseobine sa imenima starosrpskog tipa, sa imenima staroarbanaskog tipa i sa mešovitom onomastikom.

Mada je utvrđivanje konkretne granice bilo otežano i time što se izvestan broj mesta u graničnim zonama ne da bliže lokalizovati, ima dovoljno pouzdano razmeštenih naseobina da se moglo doći do veoma egzaktnih nalaza za sam početak turskog doba, tj. za sredinu i drugu polovinu XV veka. S obzirom na kvalitet i pouzdanost ovih nalaza, navešćemo glavne rezultate istraživanja Mitra Pešikana. Mrkojevići [danas Mrkovići u zaleđu Bara i Ulcinja] imaju u osnovi slovenska imena, mada sa izvesnim albanskim primesama i uticajima; Krajina [severno od Mrkovića, tj. između Crmnice, planine Rumije i Bojane ili sadašnje državne granice] predstavlja mešovitu zonu; istočno od Bojane u ono vreme nema slovenskih naseobina, ali je istočno od Skadarskog jezera u prostoru Kupelnik-Kadarun-Podgora postojala zona sa imenima starosrpskog tipa, dok su dalje ka istoku, sve do granica Altina, samo arbanske naseobine; mešovitog su karaktera i imena oko reke Cijevne, počev od Klimenata u Albaniji, preko Kuča, pa do Zetske ravnice [istorijskog Podlužja]; naselja sa arbanaskom onomastikom nema u Staroj Crnoj Gori [potonja Katunska, Lješanska, Riječka i Crmnička nahija] i uopšte zapadno od jezera i Morače, što vredi za Podgoricu, Pipere, Vasojeviće, plavsko-gusinjski kraj i celo Polimlje, a takođe za čitavu oblast Brankovića [porečje Kline, gornjeg Ibra, Sitnice, Laba, Toplice i Kosanice, Lepenca, Južne Morave], nema ih ni u starom Hvosnu [severna Metohija], uključujući Rugovo, a ni južnije — u severoistočnom delu međurečja Belog Drima i njegove pritoke Ribnice. Stanje se, međutim, menja zapadnije od ovoga prostora, te turska nahija odnosno starosrpska pokrajina Altin predstavlja izrazito mešovitu zonu. Pri tome u albanskom delu Altina preovlađuju srpske naseobine, dok je najveća koncentracija arbanskih naseobina s obe strane reke Ribnice [Erenika], između Junika i Đakovice, u kojoj već dominiraju starosrpska imena.

Arbanaskih naseobina ima i oko Đakovice, ali tu već ka jugu zalazimo u predeo iz kojega za XV vek imamo samo mestimične podatke nedovoljne za praćenje etnojezičkih granica, jer nedostaju defteri za oblast Dukađina i Prizrena. Jedan vek kasnije, prema objavljenim delovima Dukađinskog deftera od 1571, u predelima oko Paštrika vlada albanska antroponomija, ali to je već drugo doba, čija se slika ne bi smela mehanički projektovati u prošlost.[16]

To sve znači da antroponomijska proučavanja izvornih turskih popisa iz XV veka pokazuju da je linija današnje državne granice uglavnom podudarna sa tadašnjom etničkom međom Srba i Albanaca. Na području današnje pokrajine Kosovo Albanaca ima tada samo oko Đakovice, Srba ima i u albanskom delu Altina, dok čitav ostali prostor „oblasti Brankovića” naseljavaju, praktično, samo Srbi. Albanaca još nema čak ni u Rugovu, što odgovara istorijskim i antropogeografskim podacima o poreklu albanskih Rugovaca, koji se u ovu oblast doseljavaju kao ogranak malisorskih Klimenata u prvoj polovini XVIII veka.[17]

Statistički podaci iz turskih deftera s kraja XV veka pokazuju apsolutnu pokrivenost oblasti hrišćanskim stanovništvom. Pri tome, razume se, valja imati u vidu da su albanski starinci kosovske oblasti, kao i prvi doseljenici iz Malesije, katolici — što znači da su obuhvaćeni kategorijom hrišćana, koja tada i u tim dokumentima nije etnički izdiferencirana. Ipak, u poređenju sa kasnijim popisnim dokumentima rečit je podatak da 1490/91. godine u Vučitrnsko-prištinskom sandžaku ima 28.455 hrišćanskih i samo 5 islamiziranih domova, da bi se taj odnos u trećoj deceniji XVI veka promenio na 18.914 hrišćana prema 700 muslimana [96,5 : 3,5]; u Prizrenskom sandžaku bilo je 1490/91. godine 23.970 hrišćanskih domova i samo 1 islamiziran dom, dok se taj odnos menja, mada ni na ovom prostoru ne bitno, 1520-1530. godine, kada na 18.382 hrišćanska dolazi 359 muslimanskih domova [98 : 2].[18]

Sudeći prema svim ovim lingvističkim i istorijskim podacima, Kosovo je u najširem smislu reči tokom celoga XV veka bilo srpska zemlja, sa potpuno zanemarljivom albanskom [pa i to — hrišćanskom] manjinom. Nikakvog osnova nemaju proizvoljne tvrdnje da turski defteri tobož očigledno dokazuju da je stanovništvo Kosova u XIV i XV veku [!] još uvek u suštini „albansko i hrišćansko”.[19] Na osnovu imena u turskim defterima XV veka, dakle opet antroponimijskom analizom, albanski istoričar Seljami Puljaha zaključuje o prisustvu pa i većini Albanaca na Kosovu, ali podaci koje on navodi govore sasvim suprotno: prema defteru iz 1485, u pećkoj nahiji evidentirano je 4.910 slovenskih imena prema 164 albanska; u nahiji Suhogrlo [istočni deo Metohijskog Podgora] 1082 slovenska prema 8 albanskih imena; u vučitrnskoj nahiji 287 slovenskih prema 5 albanskih imena; u prištinskoj — 91 slovensko i nijedno albansko; u lapskoj [podujevski kraj] 53 slovenska i nijedno albansko; u prizrenskoj — 253 slovenska i 5 albanskih imena.[20] Kao što je primećeno u jednom kompetentnom komentaru ovog Puljahinog istraživanja, slovenska imena su trideset sedam puta brojnija od albanskih. Nije pomogla ni kategorija „albanoslovenskih” imena [390 u pećkoj nahiji, 53 u suhogrlskoj, 20 u vučitrnskoj, 2 u prištinskoj, 6 u lapskoj i 25 u prizrenskoj = svega 496]; ako se i sva ova imena saberu sa čisto albanskim, toga je svega manje od 10%. Isto tako, veoma je važno podvući da ni u jednoj pomenutoj nahiji nije bilo sela sa čisto albanskim imenima, ali je zato u pećkoj bilo 94 sela sa čisto slovenskim imenima, u vučitrnskoj 5, u prizrenskoj 7. Bilo je i sela sa mešovitim sastavom imena, ali su i u njima preovlađivala slovenska, osim u 15 naselja pećke nahije, gde su albanska imena [sa „albanoslovenskim”] bila u većini. Pored svega toga, mora se primetiti da su mnoge interpretacije S. Puljahe zasnovane na pogrešnom čitanju tekstova, naročito kada je reč o srpskim imenima.[21]

VII Kosovska bitka u istoriji i svesti srpskog naroda

Gubitak državne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je uslove života srpskog naroda na širem području Kosova, kao i u drugim srpskim zemljama. Na razmeđi epoha, između srpske slobode i turskog ropstva, stoji događaj koji će postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389].

Za srpsku kritičku istoriografiju pet vekova kasnije, „kosovska bitka je pokrivena gustom tamom neizvesnosti” [Lj. Kovačević]. Svedočanstva istorijskih izvora su protivrečna ili nejasna, od prvih dalekih vesti o turskom porazu pa do tačnijih verzija o „nerešenom” ishodu boja, u kome ginu oba vladara i komandanta — turski sultan Murat I i srpski knez Lazar. Čitava jedna biblioteka studija, knjiga i naučnih priloga posvećena je razjašnjavanju ovog događaja, koji je postao centralno mesto svekolikog srpskog narodnog predanja. Ipak se kao rezultat ovih istraživanja mogu utvrditi neke osnovne činjenice. Do kosovske bitke dolazi osamnaest godina posle maričke bitke [1371]; to vreme je ispunjeno naglim turskim širenjem po celom prostoru južno od Šare, u Trakiji i Makedoniji. Prvi pokušaji da se skrši otpor Lazareve Srbije nisu uspeli [kod Paraćina 1381. i Pločnika 1386], pa je pohod 1389. godine organizovan sa ciljem da se Srbiji nanese odlučujući udar. Legendarna su preuveličavanja kada je reč o broju trupa s jedne i druge strane — pominju se stotine hiljada; sigurno je, međutim, da se na obe strane u sudar išlo s krajnjom ozbiljnošću, te da je bitka planirana, ali i prihvaćena kao odsudna. Izbor bojišta nije slučajan: prostor oko sastava Laba i Sitnice na brežuljcima ispod Prištine ne samo što je u taktičkom pogledu pogodan za sudar većih oružanih masa nego je i u strategijskom pogledu ključ svih komunikacija koje iz Pomoravlja vode ka Jadranu odnosno iz Povardarja na sever i severozapad — ka Ibru i ka Bosni preko Starog Rasa i Lima. Kako je to formulisao Jovan Cvijić, ko drži Kosovo, taj vlada ne samo Srbijom nego i centralnom balkanskom oblašću oko Skoplja. To je, dakle, jedna od najvažnijih strategijskih tačaka i pozicija na Balkanskom poluostrvu.[1]

Posle početnih uspeha srpske vojske, verovatno u vezi sa pogibijom Muratovom [kojeg ubija, žrtvujući se, Miloš Obilić], u bici dolazi do preokreta: pod komandom Bajazita, Muratovog sina, Turci potuku Srbe, uhvate i pogube kneza Lazara i veliki broj srpske vlastele. Zbog teških obostranih gubitaka i iscrpljenosti trupa Turci nisu mogli odmah da iskoriste do kraja svoju pobedu. Smrt Muratova pokrenula je tešku borbu za nasleđe prestola. S druge strane, herojska pogibija kneza Lazara, kome je, zarobljenom, na samom bojištu odrubljena glava, a telo sahranjeno najpre u Prištini, pokazala se paradoksalno kao izvor nove duhovne i političke snage — momenat za okupljanje ostataka. Ishod kosovske bitke je zato za Srbiju složen iz pozitivnih i negativnih momenata: to je ne samo poraz nego i pobeda; nesumnjivo poraz u vojničkom i političkom smislu: Srbija gubi nezavisnost; Lazareva udovica Milica, sa sinovima, priznaje vrhovnu vlast sultana. Time je započeta poslednja etapa u borbi Srbije za opstanak, koja će se završiti padom Smedereva 1459. Međutim, sa porazom započinje i borba za obnovu, do koje, makar za kratko vreme, dolazi 1402. To je, pak obnova ne samo državnopravna ili ekonomska nego i duhovna; tada se na temeljima svesti o kosovskoj bici gradi most preko potonjih stoleća tuđinske vlasti ka „vaskrsu države srpske” [St. Novaković]. Povodom Kosova se odmah posle bitke počela stvarati književnost koja utvrđuje smisao njene istorijske poruke i valorizuje istoriju srpskog naroda.[2]

Po svom istorijskom značaju kosovska bitka spada u red onih velikih oružanih sudara kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u još daljoj prošlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. pre n. e.]. Za svaku od ovih bitaka vezuje se bogato predanje, usmena ili pismena književnost, moralna ideja i poruka; svaka se na neki način ugradila u nacionalnu svest naroda koji ju je vodio i koji čuva uspomenu na nju. Odlučan otpor koji je Srbija pružila osmanlijskoj najezdi, istina, skršen je na bojnom polju u vojnom i fizičkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara i njegove vojske dobila u istorijskoj svesti naroda značenje mučeničke smrti za „carstvo nebesko”, a zato i duhovnog trijumfa u opredeljenju za ideal hrišćanske civilizacije. To, dakle, nije sramni poraz — kao marička nesreća, već uzvišena pobeda heroizma i žrtve u ime viših ciljeva; na neki način, sa izvesnom analogijom Termopila: heroizam i moralni trijumf žrtve, u nepristajanju na pokoravanje. Za srpski narod Kosovo je zato potvrda i pečat njegovog identiteta, ključ koji omogućava da se shvati poruka njegove istorije, veza sa autentičnom srpskom državnošću, steg nacionalne slobode. Ne samo u epohi romantizma, kako se ponekad tvrdi, već od same bitke 1389. živi i traje upravo takva istorijska svest u srpskom narodu povodom Kosova. Kosovski spisi u crkvenoj književnosti, kosovski ep u narodnom pesništvu od kraja XIV veka pa do danas izraz su te svesti. Nije reč ni o kakvom „kosovskom mitu”, nego o istorijskom pamćenju i misli kojima se ostvaruje veza sa stvarnom istorijskom prošlošću. Živa svest o svojoj srednjovekovnoj državi bila je aktivan činilac u borbi srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje pet vekova kasnije, a njen je neotuđivi deo svest o Kosovu kao o srpskoj zemlji.

Srpska književnost posle kosovske bitke je književnost sudara, u kome su sva opredeljenja do krajnje mere zaoštrena; ona je u svome vremenu angažovana i programska, noseći sobom ne samo jedno viđenje istorije nego i poruku za samo to vreme u kome nastaje. Tragični događaji na Marici i Kosovu, pogotovu kosovska pogibija 1389, zahtevali su objašnjenje i odgovor. U mučeništvu kneza Lazara i njegove vojske crkva je dobila snažan podsticaj vere [u duhu drevne Tertulijanove reči da je „krv hrišćana seme”], u kultu velikomučenika Lazara ona obnavlja i u svoj hagiološki poredak uvodi jednu prastaru, iskonsku hrišćansku kategoriju, kategoriju martirijuma. Zato postaje tako aktuelno ideološko tumačenje kosovskog martirijuma i tome služi čitav „kosovski ciklus” stare srpske književnosti, u kome se mora gledati i pravi, prvobitni izvor narodne kosovske epike.

Srpski patrijarh Danilo III [Danilo Banjski, 1390-1400], koji je mošti kneza Lazara preneo iz prištinske crkve sv. Spasa u Ravanicu [1391], posvetio je knezu Lazaru, po našem mišljenju, četiri spisa. Sva četiri teksta objedinjena su, mada u sasvim različitim žanrovima, interpretacijom Lazarevog kosovskog podviga kao mučeničke pobede, kao trijumfa „nebeskog carstva” nad „carstvom zemaljskim”. Simbolika ovih tekstova je martirološka: otuda figure krsta, venaca i čitav zbir agonističkih tropa, poznatih u liturgijskom pesništvu kojim se slave ranohrišćanski mučenici. U Slovu o knezu Lazaru je naročito podvučen taj ideološki momenat: heroizam mučeništva kao svedočenja vere u Hristovo vaskrsenje, trijumf žrtve i opredeljenja za večni život, za duhovno i nebesko carstvo. Kosovski ciklus se ne iscrpljuje samo ovim pretpostavljenim ili stvarnim tekstovima Danila Banjskog; ima i drugih, svega desetak, koje su pisali bezimeni ili poznati pisci — pored ostalih i Jefimija, udovica serskog despota Jovana Uglješe. Natpis na stubu kosovskom, verovatno iz pera Lazarevog sina, despota Stefana, bio je zapravo epitaf [nadgrobni natpis] ili spomen-obeležje mesta kolektivne pogibije srpske i turske vojske na Kosovu polju, koje se tamo na mramornom stubu nalazilo još u drugoj polovini XV veka. Spomenik se kao živ svedok obraća putniku i prolazniku, te u svečanom retorskom kazivanju, dramatičan i herojski po intonaciji, pripoveda o kosovskom boju, o sudaru vojske i pogibiji, o viteškom podvigu i mučeničkoj žrtvi kneza Lazara, „velikog samodršca, čuda zemaljskog i rige [vladara] srpskog”.[3]

Drugi, ali po svojim idejama i porukama nikako ne drukčiji, jeste tok narodne usmene književnosti o Kosovu. Kosovske epske pesme — to je još Vuk Karadžić slutio — sigurno nisu najstarije srpske junačke ili epske pesme, niti je kosovski ep najstariji srpski ep, ali je po svom istorijskom i moralnom značaju izbio u prvi plan; Srbi su, po Vukovu mišljenju, i pre Kosova morali imati junačke pesme narodne, ali je ta tragična bitka značajem koji je imala i promenom koju je donela bila od tolikog utiska i tako je silno „udarila” na svest naroda da je ubrzo zaboravljeno sve što se dotle pevalo.[4] Iz prvih decenija XVI veka sačuvano je svedočanstvo o tome koliko je ciklus pesama o kosovskoj bici tada već bio formiran i bogat i koliko je široko bio rasprostranjen. Slovenac Benedikt Kuripečić, kao sekretar carskoga poslanstva kod turskog sultana, prolazio je 1531. srpskim zemljama na putu za Carigrad; na Kosovu je video Muratov grob [danas Muratovo Turbe], setio se „nekog starog viteza po imenu Miloš Kobilović”, koji je po svome podvigu u kosovskoj bici bio „vrlo čuven i slavan vitez, koji je na granici svaki dan činio mnoga viteška dela, o kojima se i danas mnogo peva kod Hrvata i po onim krajevima”.[5] Danas su sačuvane izvanredne narodne pesme o Kosovu i kosovskim junacima: Slava kneza Lazara u Kruševcu, Banović Strahinja, Kosovka devojka, Smrt majke Jugovića, Car Lazar i carica Milica, Zidanje Ravanice itd. Oko kosovske bitke gradi se u ovom ciklusu narodne poezije složena galerija pozitivnih i negativnih, ali i tragičnih junaka nacionalne istorije.

TURSKO DOBA

I Pustošenja srpskih zemalja i prve seobe u XV i XVI veku

Odnos srpskog naroda prema Kosovu nikada nije bio zasnovan samo na predstavama o prošlosti, niti je „mitski” momenat uopšte bitan za savremena istoriografska, a pogotovu za politička razmišljanja o sudbini ove srpske oblasti. Zbivanja u njoj kroz čitavo razdoblje turskog ropstva aktualizovala su taj odnos. Posledica turske invazije Balkanskog poluostrva je, uopšte, veliko pomeranje ljudi i naroda od Bosfora do Beča. Razbijanjem starog i uspostavljanjem novog društvenog i ekonomskog poretka, po uništenju državnih formacija balkanskih naroda, otvorili su se putevi osmanlijskoj kolonizaciji Balkana, kao i veoma agresivnoj, militantnoj islamizaciji, koja je zahvatila mase na pravcima turskog osvajanja u Bugarskoj, Makedoniji, Grčkoj, Srbiji, Albaniji, Bosni. Primanjem islama menjao se pravni status i ekonomski položaj, sticale su se važne privilegije i zaštite, ali se gubio svoj nacionalni pa i civilizacijski identitet.

Za pitanje odnosa između srpskog i albanskog naroda u epohi turskog ropstva svi su ovi momenti veoma značajni, a naročito ono stanje demografsko-etničke nestabilnosti koje nastaje već sa prvim pohodima turske vojske, pogotovu posle Marice i Kosova. Pre svega, samo kretanje turskih odreda ili većih armija po srpskim i drugim hrišćanskim zemljama ostavljalo je pustoš: gradovi su razarani, crkve rušene i manastiri paljeni, dvorovi vladara i vlastele sistematski i do temelja rušeni, sela pljačkana a narod ubijan, ili odvođen u ropstvo — ukoliko se nije sklonio u zbeg i iselio sa rodnog tla. Opšta je konstatacija da je već osvajanje južnih oblasti srpske države posle maričke bitke i premeštanje središta državne oblasti dalje na sever dovelo do prve veće seobe srpskog naroda: „veliki broj iseljenika, naročito vlastele sa sebrima i otrocima iz južnih oblasti, nastanio se u krajevima severno od Šar-planine. Jedan sin kralja Vukašina odselio se sa svojim ljudima čak u Arad, severno od reke Moriša” [danas u Rumuniji].[1] Ali od većeg značaja bile su migracije posle kosovske bitke. Stanovništvo se iz južnih srpskih zemlja selilo tada u oblast Despotovine. „Ono iz skopskih i prizrenskih krajeva, sa Kosova i Metohije, iseljavalo se jednim delom u moravsku Srbiju, drugim delom u Zetu, Hercegovinu i u Bosnu, a delimice i preko Save i Dunava u južnoslovenske zemlje u Austro-Ugarskoj. Pre pada Srbije, pred opasnošću koja se pomaljala, mase Srba su se već bile iselile u Srem i Banat na posede koje su tamo imali srpski despoti i vlastela. Pošto su Turci zauzeli Smederevo i moravsku Srbiju, mnogobrojni iseljenici iz krajeva oko Kruševca, Beograda i Smedereva odselili su se naročito u Srem i u dinarske zemlje, najviše u Bosnu. Drugi, izgleda u manjem broju, naselili su se u Banatu, Bačkoj, Baranji, po Slavoniji, opet poglavito na posedima srpskih despota i vlastele. Posle sukcesivnog osvajanja Bosne [1463], Hercegovine [1482] i Zete [1499] nastajale su velike dinarske seobe u Hrvatsku, Slavoniju i Srem, u Dalmaciju i u karsnu tvrđavu Crnu Goru”.[2]

Stanje potpune nesigurnosti i bezgraničnog nasilja navodilo je i pojedince ili manje grupe stanovnika, kao i čitave mase naroda, da beže ispred turskih akindžija dalje na sever i zapad, u oblasti van domašaja osvajača. No kako se i zemljište što su ga Turci osvajali sve više širilo ka severu, tako se i to izbegličko kretanje nastavljalo, a dotadašnja oblast naseljavanja javljala se samo kao etapna oblast. U toku cele prve polovine XV veka može se govoriti o „tihim i postepenim seobama” iz Despotovine u krajeve severno od Save i Dunava, ali su ove nastavljene i pojačane posle turskog osvajanja Despotovine. Tada južne oblasti Ugarske, kao pogranične zemlje, trpe od zaletanja turskih jedinica, od pljačke, spaljivanja naselja i odvođenja u roblje. Tako je naročito u Sremu, ali i u Banatu, nastala prava pustoš: za dvadesetak godina ratovanja sa Turskom u ovim predelima ostalo je malo stanovnika; na ogromnim prostranstvima mogla se videti tek po koja koliba. Kralj Matija Korvin se početkom 1462. žalio Veneciji da su u protekle tri godine [od pada Smedereva, tj. 1459] Turci iz njegove zemlje odveli najmanje 200.000 stanovnika. Zaokret se dogodio 1463, kada ugarske jedinice upadaju u severne predele okupirane Srbije i preduzimaju sistematsko otimanje i preseljavanje stanovništva, kako bi se obnovili opusteli krajevi. Valja uopšte primetiti da propadanje naselja i proređivanje stanovništva u to doba nije bilo uzgredna posledica ratnih operacija nego je razaranje bilo sastavni deo ratnih ciljeva i sprovodilo se isto onako dosledno i sistematski kao što se nastojalo na podizanju i naseljavanju sopstvenih zemalja. Ta akcija je naročito bila preduzeta i dobila izuzetno masovne razmere u operacijama 1480. i 1481. Tada je iz čitave severne Srbije sve do Kruševca, koja se nalazila pod turskom okupacijom, preseljeno više od 100.000 ljudi, čime je u velikoj meri pojačan srpski živalj koji se već nalazio na ugarskom zemljištu, uglavnom na teritoriji Banata i Pomorišja. Računa se da se u toku te dve godine u Srbiji ugasilo oko 20.000 ognjišta i opustelo oko 1.000 sela. To bi, dakle, bila jedna od prvih velikih seoba Srba, kojom je zahvaćeno, doduše, stanovništvo moravske Srbije [Despotovine], ali je u tim masama bio već i deo kosovsko-metohijske migracije iz prethodnih decenija. Iseljavanje sa turske teritorije nastavilo se i kasnije, ali sporijim ritmom i u razmerama koji se ne mogu uporediti sa egzodusima iz 1480-1481. U svakom slučaju, još od 1463. srpski etnički karakter Srema — a od 1480. do 1481. i Banata, stalno se pojačavao, tako da austrijski hroničar Jakob Unrest u poslednjoj deceniji stoleća beleži da se između Ugarske i Srbije, od Save do Dunava prostire zemlja Srba ili „husara”. Na najranijim kartografskim prikazima Ugarske s početka XVI veka Srem je označen Rassia ili Razen [1528]. Posedi srpske vlastele predstavljali su, bez sumnje, područje srpskog okupljanja i zbijanja.[3]

Činjenica je, dakle, da se srpski narod pojedinačno i masovno, pod pritiskom rata, a ne „prirodno”, selio već u XV veku, i da tada započinje onaj veliki migracioni proces koji je izmešao celokupno stanovništvo „od Veleške klisure na Vardaru do Zagrebačke gore”.[4] Bilo bi pogrešno, međutim, tražiti već u tom razdoblju početke masovnih migracija Albanaca iz severnoalbanskih planina u metohijske i kosovske ravnice, kao što se to ponekad uprošćeno predstavlja.[5] Uprkos svim nevoljama i seobama, etnički i demografski odnosi nisu se na srpsko-albanskoj međi tako brzo menjali. Analiza turskih deftera pokazala je, pored ostalog, da se srednjovekovno stanje održava uglavnom kroz ceo XV i XVI vek. Iz toga vremena je već dovoljno istorijskih izvora, pa se može pouzdano znati: mada su se srazmerno velike mase srpskog i makedonskog stanovništva selile pred Turcima tokom čitavih stotinu godina posle Kosova, još u ovim oblastima nema bitnog pomeranja i zamene narodnosti.

To pokazuje, na primer, već navedeni turski popis iz 1490/91. za Vučitrnsko-prištinski, Prizrenski i Dukađinski sandžak, ali su naročito važni podaci iz XVI veka, iz kojih se mora zaključiti da se etnička slika kosovske oblasti ni više decenija kasnije u suštini ne menja. Objavljeni su podaci za Vučitrnski i Prizrenski sandžak [livu] u vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog iz 1525/26, 1530/31, 1544/45. i 1544/1561.[6] Vučitrnski sandžak obuhvatao je mesta: Vučitrn, Prištinu, Janjevo, Novo Brdo, Belasicu, Belo Brdo, Koporiće, Trepču i Donju Trepču, sa 1082 [odnosno kasnije 1067] sela, 42 manastira i 11 crkava na ovoj teritoriji. Prizrenski sandžak sa mestima Prizren, Hoča i Trgovište = Pazarište kod Novog Pazara [!] imao je najpre 492, a potom 674 sela, sa 2 manastira i 15 crkava. Odnos između muslimanskih i hrišćanskih domova održava se kroz celo ovo vreme u Vučitrnskom sandžaku na nepuna 3% muslimana prema preko 97% hrišćana; u Prizrenskom sandžaku se primećuje četrdesetih godina jačanje muslimanskog elementa [sa 2,13% na 4%]. Mora se uzeti, naravno, da jedan deo hrišćanskog stanovništva otpada na katoličko stanovništvo, među kojima je, pored Dubrovčana i drugih primorskih Slovena i Romana, još i albanski elemenat. No iz kasnijih podataka katoličkih misionara, o čemu će biti više reči u posebnoj glavi ove knjige, proističe da je to uglavnom samo ostatak gradskog, zanatlijskog albanskog elementa, pretežno u jugozapadnoj Metohiji, a ne i nov, doseljenički i brđanski elemenat, za čije se migracije odmah vezuje i islamizacija. Stabilna etnička granica Srba i Albanaca u Metohiji počinje se narušavati tek krajem XV veka, pa i to sporadično, da bi do većih poremećaja došlo tek u XVIII i XIX, a na žalost do najvećih i sudbonosnih — u našem veku i našim danima.

Granica na zetsko-crnogorskom sektoru nije se ni u XVI veku ni kasnije bitno menjala. Raspored crnogorskih i malisorskih plemena utvrđen je sa teritorijalizacijom katuna, kao što smo videli, u XV veku. Albanske kolonizacije ovde nema u većoj meri, sem što je tokom vekova znatno smanjeno slovensko-srpsko stanovništvo u skadarskoj ravnici, do manjine koja se na neki način održava sve do najnovijih vremena. Nije se u XV i XVI veku pomerala ni etnička granica na makedonskom sektoru, južno od Kosova; slovenskog stanovništva ima još stolećima u debarskom kraju i zapadno od Crnog Drima, kao i južno od Ohridskog jezera. Tek sedamdesetih godina XVI veka oglašavaju se u istorijskim izvorima prvi ozbiljniji pljačkaški upadi Albanaca u okolinu Prizrena, Đakovice i Peći u Metohiji, nagoveštavajući sektor i pravac glavnog prodora na istok, ali još uvek bez naseljavanja.

II Organizacija i uloga obnovljene Pećke Patrijaršije

Položaj srpske crkve u zemljama koje su dospele pod tursku vlast, koliko god odražavao sudbinu srpskog naroda, toliko je i sam uticao na nju. To se pogotovu osećalo na širem području Kosova, u Staroj Srbiji, nekadašnjoj oblasti Vuka Brankovića, gde je sve do prvih decenija XV veka bilo sedište srpske patrijaršije. Sa turskim osvajanjima posle kosovske bitke patrijarsi se sve češće uklanjaju iz Peći; prateći srpske vladare toga doba, povlače se u severne krajeve Srbije, mada je njihova sudbina u to vreme, i u trenutku pada Smedereva 1459. godine prilično neizvesna.[1] Možda Arsenije II [1457-1463] i nije poslednji srpski patrijarh, ali se on u svakom slučaju više nije nalazio u Peći. Posle njega se pominje „arhiepiskop” Jovan, koji „drži presto svetog Save”, a krajem XV i u prvim decenijama XVI veka u fermanima koji su izdati bosanskim franjevcima — neki „sirf patrijarh” [srpski patrijarh] bez imena, ali je sasvim sporno pitanje da li je sa smrću patrijarha Arsenija II bila ukinuta i srpska [pećka] patrijaršija ili se to dogodilo tek krajem druge decenije XVI veka, ili čak nije ni bilo ukidanja. U svakom slučaju, ohridska arhiepiskopija je koristila širenje osmanlijske vlasti da povrati nekadašnje svoje područje [iz prvih godina XIII veka!] i da proširi svoju jurisdikciju na srpske eparhije, a pre svega na samu Peć. Čitava kosovska oblast se u drugoj polovini XV veka sigurno već našla u okviru jurisdikcije ohridske arhiepiskopije, te je presto pećkih patrijaraha, bar u tom smislu, bio „ukinut”. Ima, pak, indicija i da je samostalnost srpske patrijaršije zaista bila osporena u korist Ohrida još u drugoj polovini XV veka.

Studija jednog turskog dokumenta, deftera patrijaršija sa svim njihovim eparhijama u Osmanskom carstvu [Piskopos Mukataasi] za razdoblje od 1640. do 1655. godine, otkrila je u jednoj „piskopije”, zapravo, „arhiepiskopiji nahije Ostro Brdo u kadiluku Petruš”, trag poslednje relativno slobodne, autonomne srpske crkvene oblasti u drugoj polovini XV veka.[2] U to vreme se jyrisdikcija ohridske episkopije protezala i na ovaj teren, pa se sukob oko crkvene vlasti razgoreva u drugoj i trećoj deceniji XVI veka kao pokušaj restauracije nezavisne srpske patrijaršije. Na čelu tog pokreta je smederevski mitropolit odnosno arhiepiskop Pavle, 1528. Njegov odlazak u Peć nije urodio plodom; posle više godina borbe, na saborima u Ohridu 1540-1541. godine, Pavle je osuđen i anatemisan. „Smederevska arhiepiskopija” je verovatno tada podeljena, ali o tome nema vesti. Ima podataka koji upućuju na zaključak da je ohridska arhiepiskopija do pobune Pavla Smederevca smatrala smederevsku eparhiju produžetkom svoje stare braničevske episkopije.[3]

Verovatno je i dugogodišnja borba Pavla Smederevca doprinela da se šesnaest godina posle njegovog poraza srpska patrijaršija ipak obnovi. Godine 1557. izdat je berat o obnavljanju patrijaršije. Berat je izdao novom patrijarhu Makariju Sokoloviću veliki vezir Rustem-paša, carski zet i pašenog tada trećeg vezira Mehmed-paše Sokolovića, rodom iz Butmira u Sarajevskom polju, u literaturi poznat kao Opuković, Čigalić, Hrvat, Arnaut; Rustem je bio veliki vezir od 1555. do 1561. Tada je Mehmed-paša već drugi vezir, a od 1565. do smrti 1579. godine svemoćni veliki vezir. Za to vreme su se na prestolu pećke patrijaršije smenila trojica patrijaraha iz roda Sokolovića: posle smrti Makarija [1574] još Antonije [1574-1575] i Gerasim [1575-1587].

Obnova pećke patrijaršije je događaj od ogromnog značaja za srpski narod pod turskom vlašću, a posebno u Staroj Srbiji. Crkva je sa svim elementima etnarhije postala legalna organizacija srpskog naroda, njegov politički predvodnik i jemac. Bez obzira na sve teškoće, u sistemu koji je crkvi davao prednosti najkrupnijeg feudalca, pećka patrijaršija je ujedinila srpski pravoslavni narod. U njenim su se granicama našli svi krajevi gde u tom času žive Srbi, praktično gde Srbi žive najkasnije od XV veka, a to su ogromna prostranstva severno od linije: ušće Drima-sastav Crnog i Belog Drima-Šara-Jakupica-Štip-Osogov, čak do Komorana i Jegre na severu odnosno do Zagreba na zapadu. Oblast Kosova i Metohije našla se u duhovnom središtu crkvenog, kulturnog i političkog života srpskog naroda za sledeća dva veka. Sve do velikih seoba 1690. i 1737, i novog organizovanja crkve severno od Save i Dunava, pa i do samog ukidanja pećke patrijaršije 1766. godine, ovde je žarište duhovnog kretanja i političke borbe srpskog naroda za oslobođenje od turske vlasti.

Crkvena organizacija na teritoriji Kosova i Metohije u obnovljenoj pećkoj patrijaršiji nije pretrpela bitne promene. U navedenom dokumentu, defteru iz 1640-1655, pominju se južno od Šare skopska i tetovska eparhija, a na teritoriji severno od Šare — gračanička mitropolija [Novo Brdo, Priština, Janjevo]; raška mitropolija [podeljena u toku ovog razdoblja na rašku i vučitrnsku mitropoliju]; prizrenska mitropolija, iz koje se negde oko 1532. izdvojila budimska [„budimljanska”] mitropolija; tri mitropolije pećkoga užeg područja, tj. u Metohiji — „mitropolija manastira Studenice u kadiluku Peć” [očigledno, hvostanska episkopija], „mitropolija oblasti Peć” [koja je zamenila „mitropoliju nekih nahija u kadiluku Peć” 1584. godine]. Na osnovu samog naziva ove ranije eparhije „nekih nahija u kadiluku Peć” i nekih drugih vesti zaključuje se da je do njenog formiranja bilo došlo podelom hvostanske mitropolije oko 1506. godine.[4]

Obnovljena patrijaršija odigrala je veliku ulogu u povezivanju srpskog naroda, u XVI veku već uveliko rasturenog na širokom prostoru od Makedonije do Komorana i od Sofije do Zagreba. Kao nosilac jedinstvene tradicije i svesti ona je zaslužna što je u celome tom rasprostranjenom narodu, uprkos njegovim stalnim migracijama, hroničnom genocidu i pokušajima odnarođavanja, sačuvana, pa čak i osnažena svest o sopstvenom nacionalnom biću. Izvesna ekonomska moć koju je patrijaršija dobila svojim novim statusom u sklopu turskoga feudalnog društva omogućila joj je da razvije veliku graditeljsku i umetničku, a posebno književnu delatnost. Obnovljeni su mnogi stari hramovi, i podignuti novi manastiri,[5] organizovan je konzervatorski i prepisivački rad. Na samom području Kosova i Metohije obnova pećke patrijaršije značila je izuzetno mnogo za srpski narod, koji je ovde bio izložen naročitom pritisku, pogotovo u vremenu koje će nastati krajem XVII i početkom XVIII veka, posle velikih oslobodilačkih ustanaka. Prisustvo patrijaršije dalo je kosovskim Srbima novu snagu i rodilo nove nade. Ne manje nego u srednjem veku, ova se oblast pokazuje kao aktivna srpska zemlja naročito u XVI i XVII veku posle obnavljanja patrijaršije. Duhovni centri — manastiri Pećka patrijaršija, Dečani, Gračanica pa varoš Janjevo, ili drugi manji centri po kosovskoj oblasti, ostavili su iz ovog razdoblja značajna imena i dela. Tradicija srednjovekovne književnosti, u prepisivanju i originalnom stvaranju, održala se u čistom vidu i u svojoj staroj funkciji na matičnom području srpskog naroda — u Staroj Srbiji, u glavnim središtima srednjovekovne kulture, koji su sada postali centralno područje obnovljene pećke patrijaršije. Peć i Dečani, sa širokim gravitacionim područjem od Mileševe do Gračanice, dali su srpskoj književnosti ovog razdoblja dela dostojna nemanjićke tradicije.[6] Međutim, ima i novih pojava. Patrijarh Pajsije Janjevac [1614-1647] unosi u stare književne oblike nove sadržaje i novu svest, narodnu i istorijsku, te jasno doživljava tragediju srednjovekovne Srbije na način koji naslućuje i anticipira kasnija, romantičarska vremena.[7]

III Ratovi, ustanci i seobe Srba u XVII i XVIII veku

Tursku vlast srpski narod nije nikada priznao kao večnu, nikada nije prestajao da je mrzi i oseća kao tuđinsku, nasilničku, neprijateljsku. Ova se činjenica mora imati u vidu ako treba razumeti odnos naroda prema stanju stvorenom posle konačnog gubitka nezavisnosti, na Kosovu kao i u drugim oblastima širom srpskih zemalja. Sa Osmanlijama dolaze Srbima nesreće, pogibija, beda, potpuna obespravljenost i pljačka, bez obzira na to da li se radi o prvom ili drugom periodu turske vlasti, o razdoblju uspona i moćne, uređene osmanske administracije ili o vremenima opadanja i anarhije. Izvesna konsolidacija crkve, pa čak i njen relativni napredak, posle 1557, ne bi ni mogli ni smeli da zasene istinitu sliku ropstva, posvedočen u svim istorijskim izvorima i zadržanu u svesti srpskog naroda. Ne može se bez toga razumeti oslobodilačka borba Srba, koja u stvari kontinuirano traje sve do konačnog oslobođenja od Turaka 1912. godine. Osmanlijska vlast je unazadila srpski narod: oduzela mu nezavisnost i slobodu, lišila ga državnosti, razbila mu jedinstveno nacionalno područje, izmenila civilizacijski lik ovog prostora, dovodeći u pitanje njegov evropski karakter. Turska je uništila srpsku aristokratiju, oduzela narodu najbolju decu [nasilnom regrutacijom za janičare — „dankom u krvi”], prekinula prirodno kretanje srpskog naroda ka modernom društvu, osiromašila mu zemlju, a privredu, koja se čak i u poluzavisnoj Despotovini nalazila na liniji uspona, presekla i upropastila svojim pljačkaškim društveno-ekonomskim sistemom. Povrh svega toga, osmanlijska vlast je počivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim mogućnostima da se u praksi sprovodi nasilje, pojedinačno ili masovno, kao fizičko uništenje pojedinaca ili čitavih oblasti.

Izvanrednu, istoriografski besprekornu analizu uticaja društvenih i administrativnih institucija islama oličenih u turskoj vlasti na život nemuslimanskog stanovništva — izveo je Ivo Andrić u svojoj tek nedavno objavljenoj doktorskoj disertaciji pod naslovom Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine [1924].[1] On s pravom ističe da je u zemljama koje su Turci osvojili kao jedini regulator ličnog, društvenog, materijalnog i duhovnog života važio islam. „U uslovima koje je islam nametao razvijao se i duhovni život ne samo onih koji su ga bili prihvatili, već i svih ostalih turskih podanika, bez obzira na to kojoj su veri pripadali”.[2] Andrić navodi propise iz čuvene zbirke Kanun-i-raja [Zbirka zakona za raju], iz 635. godine, koji su, „iako u donekle izmenjenom i blažem obliku”, bili na snazi u svim pokrajinama turskog carstva; postoje mnogobrojni neoborivi dokazi da su glavne tačke kanuna, upravo one koje najdublje zadiru u moralni i privredni život hrišćana, u punoj meri bile na snazi, i to do kraja turske vlasti koja ih je primenjivala.[3] Po tome Kanunu hrišćani i Jevreji ne smeju u pokorenim zemljama podizati manastire, crkve i isposnice; ne smeju popravljati svoje crkve; oni koji stanuju u susedstvu muslimana, svoje kuće mogu popravljati jedino u slučaju preke potrebe; za potrebe putnika proširivaće se kapije manastira i crkava; svim strancima-namernicima ukazivaće tri dana gostoprimstvo; kod sebe neće primati uhode, a ukoliko takve prepoznaju, smesta će ih predati muslimanima; svoju decu ne smeju podučavati u koranu; među sobom nemaju pravo da izriču presude; nikoga iz svoje sredine ne smeju sprečavati da postane musliman; prema muslimanima ponašaće se sa poštovanjem, ustajaće prilikom njegovog ulaska i prepuštaće im počasno mesto bez gunđanja; u pogledu odeće i obuće ne smeju se nositi kao muslimani; ne smeju učiti arapski književni jezik; ne smeju jahati osedlanog konja, nositi sablju niti drugo oružje, ni u kući ni van nje; ne smeju prodavati vino niti nositi dugu kosu; ne smeju svoje ime utisnuti u prsten sa pečatom; ne smeju nositi širok pojas; izvan svojih kuća ne smeju javno nositi ni krst ni svoje sveto pismo; u svojim kućama ne smeju glasno i snažno zvoniti, već jedino umereno; u kućama mogu samo poluglasno da pevaju; smeju samo tiho da se mole za pokojnike; muslimani mogu da oru i da seju po hrišćanskim grobljima ako ona više ne služe za sahranjivanje; ni hrišćani ni Jevreji ne smeju držati robove; ne smeju da kupe zarobljene muslimane niti da zaviruju u kuće muslimana; najzad, ukoliko bi neki hrišćanin ili Jevrejin bio zlostavljen od muslimana, ovaj će za to platiti propisanu kaznu.[4] Na srpskom terenu i u razdoblju od XV do XIX veka status hrišćanske raje, obespravljene i potčinjene, u suštini se nije menjao, bez obzira na to što neki od navedenih propisa nisu primenjivani. Zapravo, nije primenjivan ovaj poslednji propis, koji je hrišćanima nudio izvesnu satisfakciju i pravnu zaštitu. Propisi o podizanju manastira i hramova u suštini su sprovođeni u život delimično — u načelu nije se moglo podizati novo crkveno zdanje, ali se opravka pa i fiktivna „restauracija” mogla postići posebnim sultanovim fermanom, uz ogromne troškove, teškoće i opasnosti.[5] No, raja je svuda već po osnovnim shvatanjima islama, a još više po načinu na koji su se ova u praksi sprovodila, dospela u privredno potčinjen i zavisan položaj. Uz redovne poreze i druge dažbine, ona je podnosila i sve vanredne izdatke u ratovima i pokretima trupa. Pod pritiskom ovih okolnosti, hrišćani napuštaju svoje kuće i zemljište u ravnici i duž drumova i povlače se u planine, preseljavajući se tako u više, nedostupne krajeve, dok su muslimani zauzimali njihove dotadašnje položaje. Poreze što su ih plaćali hrišćani ne samo što su bili srazmerno veće od onih koje su plaćali muslimani već su uterivane na nepravedan i nedostojan način. Društvena nejednakost i moralna zapostavljenost išle su ruku pod ruku sa privrednom potčinjenošću. Verska diskriminacija izražavala se na razne načine: osim strogih odredaba o nošnji i frizuri, berberi, na primer, nisu smeli da briju hrišćane istim nožem kojim su brijali muslimane; u kupatilima su hrišćani morali da imaju posebno naznačene pregače i peškire; pri susretu sa muslimanom morali su da sjašu i da ukraj puta sačekaju dok ovaj ne prođe, i tek tada su smeli ponovo da uzjašu i da nastave put.[6]

Nema, dakle, nikakvog osnova da se menja i ulepšava mračna slika o položaju srpskog naroda pod Turcima. Uticaj turske vladavine bio je „apsolutno negativan”.[7] Ova istorijska istina objašnjava ne samo specifičnu sudbinu srpskog naroda nego i korene, motive i tok njegove borbe za nacionalno oslobođenje i povratak evropskoj civilizaciji. Pokušaji da se istoriografija usmeri u jednom drugom pravcu, kojim bi se rehabilitovala epoha turske vlasti na Balkanu, u kojoj bi se „otkrile” i pozitivne strane i efekti na privrednom ili kulturnom planu, predstavljaju zamagljivanje suštine, sa veoma štetnim posledicama. Pomoću tako izmenjene i deformisane predstave o vladavini Turaka stvara se osnov za osporavanje oslobodilačkih motiva, napora i tekovina srpskog naroda u XIX i XX veku, posebno na teritorijama van one koju su evropske sile na Berlinskom kongresu 1878. godine priznale kao teritoriju države srpskog naroda.

Zapisi XVI-XVII veka rasuti po sačuvanim rukopisnim knjigama govore neposredno o stanju naroda i crkve u to vreme, o nevoljama kako ih je video i doživljavao pojedinac ili jedna društvena sredina. Knjiga Milorada Panića-Surepa Kad su živi zavideli mrtvima [1963] svoj naslov duguje upravo jednom takvom zapisu još iz vremena maričke bitke, 1371. Starac Isaija, Srbin sa Kosova i svetogorski monah i iguman, zapisuje svoje viđenje te bitke i njenih neposrednih posledica. Prevod čuvenoga vizantijskog spisa Dionisija Areopagita on počinje „u dobra vremena”, a završava ga „u najgore od svih vremena”, kada su se Turci prosuli i razleteli po celoj srpskoj zemlji kao ptice po vazduhu, sejući na sve strane smrt. „I ostade zemlja od svih dobara lišena, od ljudi, i stoke, i drugih plodova. Jer ne bejaše kneza, ni vožda, ni predvodnika u narodu, ni izbavitelja ni spasitelja ... I zaista tada živi zavideše mrtvima”.[8] Kroz sve zapise ovog doba provlači se tragično osećanje istorijske sudbine, svest o vremenu kao „poslednjem”, o ropstvu kao teškom i nepodnošljivom teretu. Podatak o nasilju porobljivača smenjuje se sa uzvikom kletve i jada. Svaki je zapis poruka, a čitava literatura zapisa u tome svom sadržaju skoro da dobija svojstvo jedne ilegalne političke lektire. Jednoglasno ponavljanje u ovoj književnosti ostavlja snažan, autentičan utisak jedne dugotrajne ljudske i narodne drame.[9]

Za nas su posebno važni zapisi sa područja Stare Srbije, jer se tu najbolje može osetiti atmosfera u kojoj je srpski narod živeo na teritoriji koja će tokom vremena biti preplavljena islamiziranim Albancima. „Beše tada zlo vreme i nasilje, braćo”, zapisuje pop Petar protopop Jovanu, duhovniku, posvetu na jednom rukopisnom mineju Pećke patrijaršije 26. marta 1511. godine.[10] Pedeset godina kasnije, 1562, u crkvi svetog Nikole u selu Ovčarevu „bliz reke Kline”, u domu starca Maksima i sina mu, popa Rajiča, piše dijak Simon jedno jevanđelje „u ta ljuta i žalosna vremena u dane sultana Selima, nad hrišćanima krvnika”.[11] Isti taj dijak Simon završava pisanje jedne knjige koja se danas čuva u svetogorskom manastiru Zografu, 31. januara 1567, u selu Prekaze [u hramu Uspenija Bogorodičinog], „u dane cara Selima, krvnika, bludnika, vinopije. Te godine je po celoj zemlji svojoj skupljao janičare [tj. decu za „danak u krvi” — D. B.], pa travninu i ljuto zlo ... I mnoga druga zla te godine u ljuta i teška vremena, te zbog toga ne mogadoh dobro pisati, oprostite, amin”.[12] Vladavina Selima II [1566-1574] ostala je na sve strane u teškoj uspomeni. Jedno jevanđelje u Dečanima pisao je 1571. godine dijak Simeon opet „u ta ljuta i teška vremena u dane sultana Selima. Oh! oh! zlo u ta vremena od Agarena, jad i beda velika narodu u dane ove, oh — nemiri”.[13] Iste godine se javlja i jedan drugi svedok sa Kosova, sveštenik Avakum, koji piše knjigu Sinaksar u Novom Brdu „u Svetog Stefana”, 21. septembra 1571: „I u to vreme beše tuga od Turaka i glad velika po svoj zemlji, čovek čoveka da istrebi. Od Soluna so prevožahu te menjahu za žito, po meri — koliko žita toliko soli; i ne htedoše primati so za žito”.[14] Godinu dana kasnije, 25. novembra 1572, piše jedno jevanđelje u tada srpskom selu Kalanjevci neki Pavle, u kući Petka dijaka, „u dane sultana Selima Drugog, cara turskog. Tada bi velika tuga na svetim i božastvenim crkvama”.[15] A kakva je bila „tuga”, može se zaključiti iz zapisa monaha Agatangela na fresci u manastiru Petra Koriškog kod Prizrena: „Va leto 1572. bist zapustenije obitelji sej”.[16] I godine 1575. zabeležena je „Jaka glad i nasilje ljuto i pogibija od Izmailćana, da jezik ne može iskazati takvo zlo i zlostavljanje” — piše monah Pahomije „u oblasti prizrenskoj” na knjizi manastira Svete Trojice [Rusinice].[17] Za vlade sultana Mehmeda, 1578, krenule su velike vojske na zapad i bila su „ljuta istezanija hristijanom i gorkoje plate”.[18] Kada je, pak, na presto pećke patrijaršije stupio arhiepiskop Filip, 15. jula 1591, „tada se mogla videti potpuna propast crkvama, kao nekada davno od onog što je ime zverinje poneo” [tj. od Lava Ikonoborca, 717-741, velikog progonitelja pravoslavne vere D B.].[19] Krajem tog veka ili početkom XVII sačuvano je i jedno dečansko viđenje srpskih neprilika, iz pera protokaligrafa pisarske radionice manastira Dečana [možda samoga igumana Jevstratija] „u teška i nevoljna vremena, koja su samo malo bolja od [vremena] prvih progona hrišćana; tada ljudi prizivahu smrt, a ne život”.[20] Ni prvih godina XVII veka nije bilo bolje. Sam patrijarh pećki Jovan svedoči 17. novembra 1602, u zapisu na jednoj knjizi koja se čuva u Hilandaru: „i u te nevoljne godine nigde hrišćanin miran ne beše, ni mi grešni, od nasilja tuđinaca Izmailćana”.[21] Pisale su se knjige i u šumi, krišom od Turaka: „i prostite, ašte bude gde što pogrešeno, krijah se ot Turak po šumi te pisah va leto 7143 [tj. 1635]”.[22]

Nepodnošljivo stanje, tereti i nasilja doveli su do toga da otpor naroda preraste u borbu protiv turske vlasti. Na čelo toga narodnog pokreta staje patrijarh pećki Jovan [1592-1614]. Rat između Austrije i Turske, 1593-1606, stvorio je izglede za oslobođenje; narodni pokret računa s tim sukobom kao sa prilikom za svoje otimanje ispod turskog jarma. Neće, zato, biti u pravu oni istoričari koji smatraju, sasvim shematski, da to „nisu narodno-oslobodilački pokreti, nego samo pokreti protiv turske države, kojim su, istina, seljačke mase davale udarnu snagu i stihiski izražavale u njima svoje oslobodilačke težnje”.[23] Naprotiv, u svim ovim pokretima od kraja XVI veka pa kroz XVII i XVIII vek provlači se više ili manje vidljiva ideja o zbacivanju tuđinskog jarma radi nacionalnog oslobođenja i obnove. Pogotovu crkva, u liku svojih patrijaraha i episkopa i ostalog sveštenstva i monaštva, nosi i neguje tu ideje. Ona, pre svega, u svojim kultovima i književnim tekstovima prenosi poruku i razvija svest o vremenima hrišćanske, slobodne nemanjićke države srpskog naroda. Oko svetih moštiju srpskih vladara i arhiepiskopa ona okuplja narod radi pomena ne samo tih svetih lica kao svetaca crkve nego kao vladara i crkvenih poglavara koji su duhovno i fizički prisutni u svakom istorijskom trenutku naroda. Dečanski i pećki kultovi, pa devički i koriški, i drugi na Kosovu; mileševski kult u Polimlju i Hercegovini; ravanički — u moravskoj Srbiji; sremski — u fruškogorskim manastirima već od prvih godina XVI veka — i svi drugi širom srpskih zemalja — nalaze se u službi održavanja i snaženja istorijske svesti. Ustanak Srba u južnom Banatu 1594. i surova reakcija Turaka spaljivanjem Mileševe i spaljivanjem moštiju svetog Save u Beogradu iste godine ukazali su rečito na tu vezu. Tada se i srpski narod oko Peći digao na ustanak. Ustanak u Hercegovini 1597, opet, pokazao je da se oslobodilački pokret naroda ni najsurovijim represalijama ne može ugušiti.

Patrijarh pećki Jovan organizovao je akciju protiv Turaka na veoma širokoj osnovi, povezujući se sa hrišćanskim silama Evrope u koaliciji koju je okupio papa Kliment VIII, ali bez uspeha. U manastiru Morači 1608. sa okupljenim narodnim glavarima radio je on na pokretanju ustanka u severnoj Albaniji i jednom delu Crne Gore. Ubijen je u Carigradu 1614. Sledeća prilika za preduzimanje oslobodilačkih akcija bio je kritski rat između Turske i Venecije 1645-1669; na tome se angažovao pećki patrijarh Gavrilo Rajić. Radi aktiviranja veza sa Rusijom bio je u Moskvi dve godine, ali ga po povratku u Peć Turci uhapse zbog delatnosti protiv turske države i udave u Brusi 1659. godine.

Konačno, veliki austrijsko-turski rat, koji je izbio 1683, aktivirao je sve balkanske hrišćane u nadi da će se konačno osloboditi od turske tiranije. Poraz Turaka pod Bečom te godine i uspešna protivofanziva Austrijanaca, sa dubokim prodorom moravskim pravcem sve do centralnih balkanskih oblasti 1689, podigli su i Srbe na ustanak, a s njima i katoličke Albance u severnoj Albaniji. Austrijski general Pikolomini je od Niša preko Prokuplja izbio na Kosovo, pa zajedno sa srpsko-albanskim ustanicima nastavio operacije iz Prištine preko Kačanika do Skoplja, koje je osvojio, ali ga je zbog kuge spalio i napustio. Da bi izbio na stari „zetski put” i preko Albanije dopro do Jadranskog mora, vratio se na Prištinu i uputio u Prizren; tu se sretne s patrijarhom pećkim Arsenijem III Čarnojevićem, koji se upravo vratio iz Crne Gore da bi osujetio planove Austrijanaca o promeni na prestolu patrijaršije. Pikolomini za kratko vreme umre od kuge u Prizrenu, a ratna sreća se okrene u januaru 1690, kada su Turci porazili austrijsku vojsku i srpsko-albanske ustanike kod Kačanika. Valja primetiti da su austrijske trupe loše postupale sa narodom tokom svoga boravka i operacije u Staroj Srbiji, tako da ih je narod počeo napuštati. Posle poraza kod Kačanika Austrijanci su se brzo povukli prema severu, ostavljajući nezaštićeni narod na milost i nemilost turskih, osobito tatarskih odreda; većina dobrovoljaca iz tih oblasti napustila je austrijsku vojsku.[24] U strahu od turske i tatarske odmazde, već u toku zime započele su velike skupine hrišćana napuštati svoje domove i povlačiti se prema severu, zajedno s austrijskim odredima ili odvojeno od njih. Glavna struja izbeglica išla je, u stvari, posebno, pravcem prema Beogradu preko Novog Pazara; na čelu te struje bio je patrijarh Arsenije III, koji je iz Peći poneo i mnoge svetinje i crkvene dragocenosti, u pratnji mnogobrojnog sveštenstva. Austrijanci su agitovali u narodu da se povuče, računajući na to da se ove mase stanovništva mogu iskoristiti kako za naseljavanje u ratom opustošenim krajevima Ugarske, tako i radi budućih oružanih akcija prema Turskoj. Veliki broj stanovnika Stare Srbije i Makedonije ostavio je svoj rodni kraj i prešao na sever. To su bili pretežno Srbi i samo nešto malo katoličkih Albanaca. Turci su, opet, pokušavali da zadrže ovaj talas izbeglica obećanjima da će im oprostiti sve, čak i danak za dve-tri godine, ali u tome nisu uspeli, jer je narod verovao da će se ionako uskoro vratiti kao pobednik.[25] Ovome talasu, koji se slio oko Beograda, pridružio se i drugi, moravski talas srpskih izbeglica, posle pada Niša i pokolja nad srpskim ustanicima koji su u tom gradu bili zarobljeni. Gubeći nadu da će se uskoro vratiti na svoja ognjišta, Srbi se sele na austrijsku [ugarsku] teritoriju između Tise i Dunava, zatim u Slavoniju i Baranju, ali je glavni tok s patrijarhom i moštima kneza Lazara iz Ravanice otišao do Baje, Budima, Sent-Andreje i Komorana u Severnoj Ugarskoj.

Time započinje nova, burna etapa u istoriji srpskog naroda preko Save i Dunava, u Podunavlju. Veoma je važno ne zaboraviti da je srpski narod naseljavao ove teritorije, pogotovo Srem i južni Banat, a delimično i Slavoniju, još od XV veka. To stanovništvo je obnavljano i ojačavano povremenim masovnim, a pogotovu stalnim pojedinačnim seobama iz zemalja južno od Save i Dunava. Otuda se i ova velika seoba Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem mora posmatrati samo kao još jedan, izuzetno velik talas tzv. „političke” migracije, koji je preplavio ranije slojeve srpskog stanovništva, ali je on bio usmeren pretežno ka daljim predelima, u srce ugarskih zemalja na prostoru Budim-Komoran-Jegra. Po najpouzdanijim istorijskim podacima tom prilikom je u Austriju prešlo oko 37.000 srpskih porodica, što znači najmanje 185.000 duša.[26]

Taj krupan istorijski događaj, u kome su se pokrenule i premestile velike mase naroda, otvarajući prostor za još sudbonosnije promene na etnografskoj karti Balkana, u poslednje vreme je bez osnova osporen od strane nekih albanskih autora. Po Skenderu Rizaju, na primer, seobe nije ni bilo: velike narodne mase nisu se iselile sa Kosova; Arsenije III nije se povlačio iz Peći sa narodnim masama, već sa nekoliko kaluđera, „krišom i maskiran”; u Prizrenu je Pikolominija dočekao samo Petar Bogdani [albanski biskup], a ne Arsenije III, koji navodno nije hteo da sarađuje sa Austrijancima i koji nije poveo sa sobom srpsko-albanske ustanike, nego su tih šest hiljada dobrovoljaca bili tobož samo Albanci iz Prizrena koji su prešli na stranu Austrijanaca.[27] Ovaj pokušaj da se ospori ili bar dovede u pitanje jedno pouzdano saznanje čitave srpske i svetske istoriografije kada je reč o seobi srpskog naroda u Austriju 1690. godine — zasnovano je na tendencioznoj i pogrešnoj interpretaciji jednoga mišljenja srpskog naučnika Jovana Tomića, na što je skrenuo pažnju Hasan Kaleši u polemici sa Rizajem.[28] Stvar je u tome što je Jovan Tomić, pišući 1913. godine O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandžaku, studiju namenjenu i svetskoj publici te prevedenu odmah na francuski jezik,[29] izneo tezu da seoba, koja se i po Tomiću dogodila, nije zahvatila čitavo područje Kosova i Metohije i nije stvorila prazan prostor u koji bi se onda ubacili muhamedanski Arbanasi, nego je srpski narod na toj teritoriji ipak ostao i potom nasiljem islamiziran i poarbanašen. Tomićeva teza zaslužuje pažnju i ne može se, po našem mišljenju, svesti samo na težnju da se dokaže „arnautaški” karakter današnjeg stanovništva u Metohiji — kako je mislio X. Kaleši; Tomić, pre svega, ne poriče zbivanje velike seobe, već samo pogrešno mišljenje „u nekim tačkama”, i to: da je iseljavanje ovom prilikom najjače zahvatilo jugozapadne krajeve srpske — predele Prizrena, Đakovice i Peći — i da su tada ti krajevi skoro opusteli.[30] To, zapravo, znači da Tomić osporava samo tvrdnju da je seobom pokrenuta i sva masa stanovništva iz „jugozapadnih srpskih krajeva”, tako da po njemu nije bilo seobe iz Metohije, ali jeste iz Sandžaka, Kosova sa gornjim Pomoravljem i iz cele Srbije u granicama do balkanskog rata.[31] Tomić navodi u prilog svoje teze više zanimljivih argumenata, ali je samo jedan među njima od prave istorijske težine: postojanje srpskog stanovništva u Metohiji sve do Tomićeva vremena i njegovo postupno opadanje od početka XVIII veka.[32] Kao što ćemo videti, antropogeografska istraživanja potvrđuju činjenicu velikog etničkog poremećaja krajem XVII veka, ali ne i pretpostavke o potpunom pražnjenju kosovsko-metohijskog područja. Iseljavanje srpskog naroda 1690. zahvatilo je samo one krajeve koji su se nalazili na udaru, a uz to bili kompromitovani učešćem u ustanku. U sledećim ratovima doći će do daljeg slabljenja i smanjivanja ove još nikako ne male etničke mase, ali Albanci ni tada ne silaze u ispražnjen, napušten prostor. Umesto toga kolonizacija Albanaca teći će u XVIII veku najpre sporo, infiltracijom u postojeća naselja i istiskivanjem srpskog stanovništva, a ne naseljavanjem praznog prostora. Tomić je u pravu i kada pridaje veći značaj islamizaciji i albanizaciji Srba na Kosovu i Metohiji nego velikoj seobi. „Taj srpski pravoslavni živalj nije ispraznio teren granični sa Arnautima nego je, podlegavši sili, bio podvrgnut bržem muhamedaniziranju i arnaućenju, što je za srpsku nacionalnu ideju značilo isto što i nestanak srpskog življa.[33]

Tako se argumentacija savremenih oponenata velike seobe okreće protiv njih samih kada to čine pozivajući se, bez osnova, na Jovana Tomića.[34] Velika seoba Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem 1690. mora se, dakle, smatrati nesumnjivom i neospornom istorijskom činjenicom. Složena i dramatična istorija srpsko-austrijskih, pa srpsko-mađarskih i konačno srpsko-hrvatskih odnosa počiva na činjenici novoga i masovnog naseljavanja Srba na teritorijama severno od Save i Dunava. Kako bez te činjenice objasniti Privilegije i dijasporu crkve, njenu novu organizaciju u Austrijskom carstvu, pa veliku borbu katoličke crkve za unijaćenje Srba? S druge strane, ne treba iz ove okolnosti izvući drugi pogrešan zaključak — da je velikom seobom nastala na Kosovu i Metohiji prava pustoš i da je srpski narod na čelu s patrijarhom napustio svoj zavičaj i prepustio ga drugome, koji bi, onda, po nekim trajnim načelima pravde i prava, bio „savesni posednik” i vlasnik napuštene zemlje.

Ima i drugih svedočanstava, onih sasvim neposrednih i savremenih, u kojima se austrijsko-turski rat i velika seoba, kao i potonja zbivanja na ovom području, pokazuju u svoj svojoj tragičnoj dimenziji. To su, opet, zapisi savremenika, očevidaca i učesnika u tome velikom komešanju srpskog naroda. Već uoči rata 1683. godine i pokušaja da se osvoji Beč, sam patrijarh Arsenije III veli da „tih godina beše veliko zlo po celoj zemlji od amira sultana Mehmeda, i velika nevolja pritiskaše hrišćanski rod, behu veliki sursati i nameti po celoj zemlji, i gredući po moru i po suhu sve sile izmalićanske lećahu kao zmajevi krilati na slavni grad Beč. Ali, Gospod se oholima protivi, te se [sultan — D. B.] vrati bez uspeha, a vojsku mu celu Ugri maču predadoše. I bi velika nevolja po celoj zemlji”.[35] U jednom rukopisu manastira Pakre govori se o godinama ovog rata: „I tih godina behu ljuti ratovi i krvoprolića i pljačke hrišćanskom rodu od prokletih Turaka i Nemaca, i raseja se po celoj zemlji srpski narod. I mi ovamo dođosmo”, završava bezimeni zapisivač, „na mesto ovo što se zove Sveti Andrej”.[36] Cetinjski mitropolit Visarion, opet, beleži u jednoj knjizi cetinjskog manastira kako mu je ta knjiga bila doneta iz Skadra 1689, „kada nam bi radost velika i veselje neizrecivo, jer se te godine po nekom Božjem proviđenju dogodi te dođoše vojnici i komandanti Rimskoga carstva sa silom velikom, i pleniše i proteraše bogomrski rod carstva Ismailova i pogani narod njegov iz mesta Kosova i iz drugih okolnih mesta. I dođoše do Velike crkve doma Spasova, koja se zove Peć, arhiepiskopija, opšta obitelj što luče zrači po celoj zemlji srpskoj. I bi im na kratko u vlasti. A potom”, nastavlja mitropolit, „podiže se s vojnicima svojim hristomrzitelj i domaći neprijatelj, paša Mahmut-Begović, iz mesta Ipeka [Peći — D. B.], i ponovo uze ovu svetu obitelj i otačastvu njegovu mesto što se zove Peć... I mnogo zla ovaj bogomrski varvarin pokaza ovoj svetoj obitelji, sve razgrabi i rasprši što od temelja beše stekla, samo što je ne sruši, ali imovinu svu uze”.[37]

Veoma je dragoceno svedočanstvo Atanasija Daskala Srbina iz 1691, koje navodimo prema izdanju i prevodu Đorđa Trifunovića u nedavno objavljenoj knjizi Očevici o velikoj seobi Srba [Kruševac, 1982]. Atanasije, pored, ostalog kaže: „Godine 1691. Turci pridobiše Francuze i dadoše im u Jerusalimu grob Hristov, a Francuzi im pomogoše. A cesar okrenu vojsku svoju na francuskog kralja, pa uze sa sobom i Srbe. Turci, pak, tada nađoše vreme i uzeše sve gradove do samoga Beograda i tako Beograd opsedoše. Tada bejaše u Beogradu general Francuz rodom, načini izdaju i predade Beograd Turcima. Svi Srbi uđoše u čamce, a čamaca je bilo do deset tisuća, i svi pobegoše rekom Dunavom uz vodu i dođoše pod grad Budim, koji je pod cesarem. Pod Turcima niko od Srba ne ostade, već se svi caru podčiniše i naseliše oko reke Dunava i po drugim gradovima”.[38] Drugo važno svedočanstvo je iz pera Ćirila Hopovca „Opet uzeše Turci Beograd i kada je bila ne baš mala uskomešanost, sva Srpska zemlja pobeže ka Budimu patrijarh srpski i svi arhijereji, inoci i svetovnjaci i sav narod hristoimenitih ljudi. Pred tolikim mnoštvom naroda išao je svetejši patrijarh gospodin Arsenije Čarnojević kao Mojsije pred Izrailjem kroz Crveno more. Onaj je nosio kosti Josifove, a svetejši patrijarh je vodio hristoimenite ljude preko slavnog Dunava i prenosio je svete ćivote sa svetiteljima. I stigoše do u svetu poznatog grada Sveti Andrej”.[39] Na drugom mestu isti hopovski monah piše o kratkotrajnoj slobodi i ponovnom padu srpskog naroda u ropstvo: „I tako velika radost bi u te dane oko sakupljanja i sjedinjenja srpskog naroda. I ovo bi tako meseca novembra, a meseca januara 6. i čitavog meseca [1690 — D. B.] udariše Turci i Tatari. A vojska srpska i nemačka pala na zimište od Beograda do Peći, od Peći do Skoplja. I tako sve pobeže ka Beogradu. I sam patrijarh uskoro pobeže u Beograd. A mnogi inoci i ekzarsi izgiboše blizu patrijarha. I Visarion što se zvao Veliki blizu patrijarha pogibe. Mnogi hrišćani tada izgiboše i u ropstvo odvedeni biše. Ovo bi tako i gore. I te zime opet presto srpski osta pust, niko u njemu ne ostade. Posle razbijanja bili su Tatari u Patrijaršiji na zimištu. I konje su u crkvu uvodili čitave zime. Avaj, avaj, ovo bi zbog grehova naših. Opet te godine dođoše Turci na Beograd i uzeše Beograd od Nemaca. A najsvetiji patrijarh pobeže Budimu sa svim pravoslavnim”.[40] Evo, pak, šta sam patrijarh Arsenije piše T. V. Golovinu o stradanju Srba u seobi: „Dan i noć bežeći sa svojim osirotelim narodom od mesta do mesta, kao lađa na pučini velikoga okeana brzamo, čekajući kada će zaći sunce i prekloniti se dan i proći tamna noć i zimska beda što nad nama leži... Tako svagda ridanje ridanju pridodajemo i niotkud pomoći ne možemo dobiti. Sa svim našim osirotelim narodom slovenosrpskih sinova, od prvih pa do poslednjih, kako duhovnih tako i svetovnih, naroda svakoga čina što postoji, smerno i pokorno i skrušeno suzno moljenje opšte svi činimo gospodstvu vašem”.[41]

O stradanju naroda i manastira u toku ovog rata navešćemo i jedno svedočanstvo iz samog manastira Dečana: „Godine 1690. bi rat veliki i pljačka po celoj srpskoj zemlji. I dođoše Nemci do Štipa, i Turci pobegoše i opet se vratiše, oteraše ih preko Dunava. Oh! oh! teško meni! ljuti strah i nesreća tada beše: matere od čeda razdvajahu, i od oca — sina, mlade robljahu, a stare klahu i davljahu. Tad ljudi smrt prizivahu, a ne život. Od prokletih Turaka i Tatara, teško meni, ljute li tuge! I pošto privatiše Agareni, tada se neki zmaj veliki diže na manastir, paša Gašli-paša, i opljačka igumana, jedva ga živa ostavi i u krajnjoj pustoši manastir ostavi. Iguman ne mogade ostati živ, treći dan prestavi se, iguman Zaharija”.[42] Stefan Ravaničanin, i sam — begunac, opisuje dijasporu srpskog naroda 1690: „U tome, pak, ratu bi velika pljačka i raseljavanje naroda hrišćanskog i opustošenje sve srpske zemlje: gradova, varoši i sela i manastira, od kojih neki opusteše, a neki u ognju izgoreše kao i naš manastir Ravanica. I opet velim da je naš manastir Ravanica potpuno opusteo. A malo naroda našeg dade se u bekstvo uz Dunav gore, jedni u čamcima, a drugi na konjima i kolima, treći peške kao i ja siromah. Četrdeset dana smo putovali i dođosmo do Budima grada. A tamo i svetejši patrijarh Arsenije Čarnojević i nekoliko vladika, i od mnogih manastira kaluđeri i ljudi mnogi iz cele zemlje srpske, muškarci i žene. Pa tako i mi žitelji manastira Ravanice sa moštima svetoga cara, kneza Lazara Srpskoga, i nastanismo se u jedno mesto više Budima, koje se zove Sent Andreja, dobro mesto za prebivalište strancima... I tu sagradismo kolibe, kako koji može, i crkvu podigosmo od drveta blizu obale dunavske, i tu položismo mošti svetoga cara Lazara Srpskog”.[43]

Nov sukob između Turske i Austrije, 1716-1718, završio se austrijskom okupacijom i aneksijom severnih delova Srbije [do Čačka zaključno], a u toku ratnih operacija u Pomoravlju učestvovalo je opet srpsko stanovništvo. Požarevački mir [1718], međutim, bio je kratkog veka. U novom ratu angažovale su se ponovo veće mase balkanskih hrišćana, pod vođstvom pećkog patrijarha Arsenija IV Jovanovića-Šakabente; skopski nadbiskup Mihailo Suma — po narodnosti Albanac — bio je takođe u zaveri, ali je, pošto je otkriven, morao bežati u Austriju, a ohridski arhiepiskop Joasaf se nije dao uvući u zaveru. Zajedno sa mitropolitom raškim i episkopima skopljanskim i štipskim, kao i nekim drugim srpskim crkvenim i svetovnim poglavarima, Arsenije IV je obavestio Austrijance o odluci da se digne ustanak čim se pojave carske trupe. Savetovali su da austrijska vojska prodre delom Morave i Laba u pravcu Kosova i molili su austrijskog zapovednika da se naredi vojsci neka ne pljačka narod kuda bude prolazila, a oni će joj davati sve što joj bude potrebno. Arsenije je uspeo da okupi i neka crnogorska i malisorska plemena za ustanak. Rat nije imao srećan ishod: austrijske i ustaničke trupe su potučene već kod Novog Pazara. Patrijarhov se odred raspao, a on sa pratnjom pobegne prema severu bojeći se turske osvete. Manji deo Brđana i Albanaca krenuo je takođe za austrijskom vojskom, dok se većina vratila svojim kućama, ali uz put napadajući Turke [1737]. Nesposobnost Austrijanaca se pokazala u njihovim odnosima prema Srbima i Albancima, koji su bili voljni da se bore i koji su se u znatnom broju bili odazvali njihovim pozivima na ustanak. Međutim, pošto nisu naišli na pomoć i saradnju kod Austrijanaca, jedni su se vratili na svoja ognjišta, dok se manji broj sa svojim porodicama iselio. Turci su odmah u jesen počeli da se okrutno svete onima koji su ostali u Staroj Srbiji i Brdima. Beogradski mir 1739. prepustio je srpski, a ovaj put i katolički albanski narod, na milost i nemilost Turcima.[44] Ovaj rat i narodni pokret u vezi s njim, kako primećuje Jovan Tomić, donose nove muke srpskom narodu. Srpski krajevi, iz kojih se povlači austrijska vojska, prvo su bili opljačkani i popaljeni. To su uradili Turci i Albanci muslimani, najveći neprijatelji hrišćana, još dok se nije znalo šta može doneti ratna sreća. Svi koji su pristali uz Austrijance, napustili su te krajeve i povukli se s carskom vojskom, imajući za to vremena, pošto se ona ovoga puta sporije povlačila i zadržavala na drugim objektima Jedan deo stanovništva je, međutim, ostao i taj je imao da primi, zaključuje Tomić, „udar arnautski” Tada su, naime, sve veće mase islamizovanih Albanaca na Kosovu angažovane u surovom obračunavanju sa pobunjenom srpskom rajom. Koliko se iselilo Srba iz Stare Srbije i drugih krajeva ovom prilikom u ovoj „drugoj seobi”, pod Arsenijem IV Jovanovićem, nije poznato. Zna se samo da je sa srpskim narodom dospeo u Srem i izvestan broj albanskih katoličkih porodica, iz plemena Klimenata, čiji su ostaci danas hrvatske narodnosti u selima Nikinci, Hrtkovci i Jarak [46]

Ponovljeno angažovanje pećke patrijaršije u oslobodilačkim pokretima Srba i drugih balkanskih hrišćana ubrzalo je odluku Porte da ukine ovu crkveno-političku instituciju srpskog naroda. Nekih pokušaja bilo je još za patrijarha Pajsija, 1641 ali je konačna odluka pala posle ovih austrijsko-turskih ratova i ustanaka. Patrijaršija je ukinuta 1766, a sledeće godine je isto učinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom [1767] Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela je carigradska [vaseljenska] patrijaršija.

Ukidanjem pećke patrijaršije razbijeno je jedinstveno telo srpske crkve i olakšana politika dezintegracije i slabljenja srpskog naroda. Ipak, uprkos tome, oslobodilački pokreti Srba u Turskoj nisu se gasili ni kroz preostale decenije XVIII veka, sve do ustanka 1804, samo što se kao nov i osoben činilac političke situacije srpskog naroda u Turskoj sada javlja islamizirani albanski elemenat. Taj se elemenat, zahvaljujući svome privilegovanom položaju u osmanlijskoj državi nezadrživo širi i surovim nasiljem svodi srpski narod na manjinu u srpskoj matičnoj oblasti.

IV Širenje Albanaca po jugoslovenskim zemljama u XVII i XVIII veku

1. Katolička crkva kao svedok i učesnik

Dragoceno svedočanstvo o zbivanjima i demografskim promenama u čitavoj srpsko albanskoj kontaktnoj zoni od Skadra do Prizrena sadrže izveštaji katoličkih misionara Kongregacije za propagandu vere kao i latinskih biskupa i nadbiskupa koji su se starali o katolicima srpske i albanske narodnosti na tom području.[1] Pažnju katoličke crkve i Venecije privlače ove oblasti naročito zbog mogućnosti da se oslobodilački pokreti pobune i ustanci iskoriste u planovima krstaškog rata protiv Turaka, ali Rimska kurija ima pri tome još jedan cilj da slabljenje pravoslavne crkve među Južnim Slovenima iskoristi za jačanje svoga uticaja za svoju „misiju” u Srbiji, Makedoniji i Bugarskoj dakle na terenu postojećih [Peć, Ohrid] ili bivših [Trnovo] autokefalnih crkava. Prodor latinske misije podstaknute i novom organizacijom u Rimu [Songregatio de Propaganda fide, osnovana 1622] išao je iz skadarskog primorja i zaleđa gde se latinska crkvena organizacija održavala među Albancima još od srednjeg veka pravcem staroga „zetskog puta” u Srbiju, zapravo na Kosovo i u severnu Makedoniju, a odatle u zapadnu Bugarsku, gde je u Čiprovcu stekla važno uporište. Očigledno je, prema tome, da je u propagandi katolicizma rimska Kongregacija videla u katoličkim Albancima važan oslonac; albanski katolici su upravo ona nit koja povezuje delatnost Kongregacije u centralnom Balkanu. S druge strane, najveća je prepreka širenju katolicizma na Balkanskom poluostrvu srpska pravoslavna crkva, pogotovu od 1557. kao obnovljena pećka patrijaršija sa prostranom teritorijom, koja je jednim delom pokrivala i stare katoličke zemlje na zapadu poluostrva i u Panonskoj niziji. Slabljenje srpske pravoslavne crkve, pa i srpskog naroda, ukoliko se nije dao asimilovati u verskom pogledu, bilo je prema tome, od prvorazrednog interesa za ostvarivanje dalekosežnog i dugoročnog programa katoličke crkve na području južnoslovenskog istočnog pravoslavlja. To se moglo videti i u pitanjima saradnje albanskih katolika sa pravoslavnim Srbima u borbi protiv Turaka: katolička misija podržavala je ove akcije samo kada je u njihovoj perspektivi videla neposredno snaženje ili čak zakoračivanje katoličke Austrije na teren pravoslavnog Balkana, i samo u očekivanju unije sa srpskom pravoslavnom crkvom. Ako toga nije bilo, ona je odvraćala Albance od zajedničkih akcija. Tako je barski nadbiskup Zmajević tokom leta 1711. godine odvratio katoličke Klimente od saradnje s crnogorskim ustanicima, zato što su „šizmatici veći protivnici katoličkoj veri od samih Turaka”.[2] Na terenu Stare Srbije i Makedonije katolička propaganda je nastojala da sačuva stara katolička [srpska i albanska] jezgra, da prati nove skupine doseljenih katolika i obezbedi ih od islamizacije, da stabilizuje crkvenu organizaciju, pri čemu su od najvećeg značaja bili upravo albanski misionarski punktovi u Prizrenu, Đakovici i Skoplju: sve ove punktove već od XVII veka drže Albanci. U veoma dalekoj, ali za Rimsku kuriju već tada sagledivoj perspektivi, stvarala se osnova za albanizaciju, i, preko ove, latinizaciju centralnog balkanskog prostora, razume se pod uslovom da se katolički Albanci sačuvaju od masovne islamizacije.

Izveštaji podnošeni Kongregaciji i sačuvani u Vatikanskom arhivu, o putovanjima u specijalnoj misiji ili prosto o kanonskim vizitacijama, odlikuju se veoma preciznim zapažanjem, srazmerno tačnim podacima, mada su krajnje pristrasni, pa i neprijateljski u stavu prema pravoslavnoj crkvi. Sa svim tim ogradama, koje se zbog toga moraju imati, oni su ipak veoma dragocen istorijski izvor, iz koga se može saznati kako su se srpske zemlje videle očima „Evrope” u XVII i XVIII veku, gde su međe ovih zemalja, i, naročito, kako teče proces albanizacije srpskih krajeva.

Za mletačke i latinske putnike granicu Albanije i Srbije u XVI i XVII veku čine „Beli i Crni Drim” odnosno „Drim”. Tako vele mletački poslanik Jakov Soranco 1575. i dvojica barskih nadbiskupa Marin Bici 1610. i Petar Masarek 1623. Na putu za Skoplje, Jakov Soranco 1575. godine prelazi Beli Drim iznad njegovog sastava sa Crnim Drimom, te tako ostavlja na jednoj strani Albaniju i narod albanskog jezika, a na drugoj strani Srbiju, gde se govori slovenskim jezikom.[3] Izveštaj nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine je znatno podrobniji. Za njega je Drim reka koja ističe iz Ohridskog jezera [Crni Drim] i prolazeći kroz Zadrimu stiže u Lješ [Alessio], što znači da pod Drimom podrazumeva čitav tok Crnog i Velikog Drima do ušća u Jadransko more. Takav Drim je, za njega, granica Albanije i Srbije: on „razdvaja severni deo Albanije od Srbije” [divide verso la parte settentrionale l' Albania dalla Servia].[4] Prvi veći grad na svom daljem putu po Srbiji on vidi u Prizrenu, sa 8600 kuća, od čega samo oko 30 latinskih [sa jednom crkvom]; u gradu je „mnogo šizmatika”, koji svojom većinom nadmašaju Latine, a imaju dve crkve — od 80, koliko su ranije imali. Važno je što Bici primećuje da se u ovim krajevima Srbije govori srpski jezik [„in questi paesi della Servia si parla la lingua Dalmata”], za razliku od albanskih provincija, koje imaju poseban jezik [„il suo idioma partisolare”]. Oko Janjeva su plodna polja sa mnogo šizmatičkih sela, kao i Kosovo polje, koje je dobro obrađeno i takođe puno šizmatičkih sela. U samom Janjevu on nalazi 120 domova latinskih, 200 „šizmatičkih” i 180 domova „Turaka”, iz čega se mora zaključiti da je početkom XVII veka vodeći elemenat u Janjevu još uvek srpski pravoslavni narod — kako se to vidi i iz drugih izvora kroz ceo XVI vek. Novo Brdo ima 40 latinskih, 60 pravoslavnih i 100 jevrejskih i turskih kuća; ovde je jedna divna crkva, zadužbina srpskih despota, pretvorena u džamiju. Trepča ima 500 ognjišta, od čega ima oko 40 latinskih domova i preko 200 pravoslavnih, koji imaju, veli, čak i svog episkopa sa rezidencijom van grada u jednom manastiru.[5]

U svojstvu papskog vizitatora [tek posle — prizrenskog biskupa i odmah potom barskog nadbiskupa i primasa Srbije], Albanac Petar Masarek obilazi latinske opštine po balkanskim zemljama 1623. i 1624. godine.[6] Iz njegovog izveštaja, podnetog 1624, proizlazi da Albanci katolici žive izmešano sa pravoslavnim Srbima u Zeti i severnoj Albaniji: Kosovo je, pak, puno „šizmatičkih” [pravoslavnih] sela. U Prizrenu i okolini žive katolici srpske i albanske narodnosti; u Prizrenskom polju ima Albanaca, ali ih je ipak najviše zapadno od Drima, koji i po njemu deli Albaniju od Srbije.[7] Nešto kasnije, 1628, biskup Lješa i Skadra obilazeći severnu Albaniju daje važne podatke o Pilotu, staroj srpskoj srednjovekovnoj oblasti oko Drima; on ovu oblast naziva Spanijom, po nekadašnjim gospodarima toga kraja, Spanima.[8] Ursini još veli da su pravoslavni u Pilotu prešli na katolicizam, a kaluđeri da su se razbežali.[9]

Naslednik Petra Masareka na nadbiskupskoj katedri u Baru, Đorđe Bianki, obišao je 1637/38. godine Srbiju. Po njemu Prizren je u Donjoj Srbiji [Servia inferiore], kao „najlepše mesto u celoj Srbiji”, koja, podeljena na Gornju i Donju, obuhvata čitavu teritoriju današnjeg Kosova, Toplicu i severnu Makedoniju. U Gornjoj Srbiji su Prokuplje, Novo Brdo, Trepča, Pustino [možda — Priština?], Janjevo, Skopska Crna gora, Skoplje i Kratovo; svega — 2505 katolika [ne kuća već duša!]. Za sve katolike u Gornjoj Srbiji on veli da govore srpski. U donjoj Srbiji je Prizren, Guri i Šegec [?], kao i Đakovica — svega [sa katolicima u Suvoj Reci] 1655 katolika. U obe Srbije, dakle, na pregledanoj teritoriji, ima svega 4160 katolika.[10] Prema izveštaju misionara i potprefekta Kongregacije, fra Kerubina, iz 1638, koji je propovedao u Đakovici, u okolini toga grada su isključivo Srbi, koji imaju „prelepi manastir sa prelepom crkvom” [un bellissimo monasterio son shiesa bellissima], gde se čuvaju mošti svetoga Kralja — očigledno manastir Dečani. Zanimljivo je da je među dečanskim monasima Kerubin našao jednoga koji je govorio albanski.[11]

Bianki beleži sveža doseljavanja. u prethodnom izveštaju u Suvoj Reci je evidentirano 15 katoličkih domova, izbeglih iz Dukađina [pravog Dukađina u severnoj Albaniji!], u strahu od krvne osvete,[12] a prilikom kasnije vizitacije [1641/42] on ih vidi u Kratovu, doseljene „iz albanskih planina”. I ovi su katolici, ali govore srpski i turski; sveštenik im je Albanac, ali govori srpski. U Đakovici je tada svega 26 katoličkih kuća, isključivo albanskih [što znači — oko 130 ljudi], prema 550 duša 1638. godine. Taj podatak govori rečito o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima još 16 srpskih, a „turskih” 250 domova.[13]

I za biskupa Benlića oko 1650. godine Prizren je „glavni grad Srbije” [sapo di Servia]. Katolika, po njemu, ima u Skoplju, Prizrenu, Prokuplju, Prištini, Janjevu, Novom Brdu, Jagodini, Vučitrnu, Nišu, Kruševcu, Novom Pazaru, Leskovcu, Kratovu, Letrnici [?], Ovčem polju, Kosovu i Skopskoj Crnoj gori.[14] Očigledno, u pitanju je trgovačko gradsko stanovništvo samo delimično albanskog porekla, većinom, verovatno, slovenskih trgovaca iz primorja. Prema nedatiranom izveštaju nadbiskupa skopskog Andrije Bogdanija [1651-1677], u kome je reč i o Albancima koji su se dobrovoljno ili po naređenju sandžaka preselili iz Albanije u Srbiju, broj Albanaca u Srbiji je veoma mali [„Albanesi di Servia sono in numero molto poshi”].[15]

Posebnu pažnju na katolike pravoslavnih balkanskih zemalja obraćao je sinovac Andrije Bogdanija — Petar Bogdani [1630-1689], rođenjem i smrću vezan za severnu Albaniju i za kosovsku oblast: rođen je u Guri i Hasit [Dukađin], a umro u Prištini od kuge kada i general Pikolomini u Prizrenu. Kao učenik franjevaca u latinskoj koloniji u Čiprovcu, a potom u Loretu [Ilirski kolegijum], istakao se svojom učenom revnošću i smislom za misionarski rad, te je postavljen za biskupa u Skadru, odakle je administrirao barskom nadbiskupijom [1656], a potom za nadbiskupa u Skoplju, odakle je kao administrator upravljao celom Srbijom [1677]. Jedno vreme je bio van svoje katedre, u Čiprovcu i potom u Italiji, ali se 1686. vratio u nadbiskupiju. Pisao je više izveštaja Kongregaciji za propagandu vere, a kao Albanac po narodnosti nikada nije bio slep za mane svojih sunarodnika. Albanskim katolicima je, međutim, posvećivao osobitu pažnju ne samo iz rodoljublja nego zbog činjenice da jezgro katolika u Srbiji, kako je to istakao još u jednome svom skadarskom izveštaju [1662], čine Albanci, te se i katolička vera u Srbiji naziva „albanska vera” [la fede albanese][16] U njegovim izveštajima ima traga o naseljavanju Albanaca u Metohiji: u izveštaje iz 1683 Bogdani pominje nekoga misionara don Andriju Đadrija u Đakovici, „koji ume da vlada divljim Arbanasima koji su se spustili u pitomu Metohiju”.[17]

Sa XVIII vekom situacija se ozbiljnije menja, a izveštaji dobijaju dramatične tonove, naročito od sredine toga stoleća. Uprkos svemu tome, u izveštajima katoličkih prelata i misionara, Srba ili Albanaca, održava se za sve to vreme svest o kosovskoj teritoriji kao srpskoj zemlji. Uostalom, popis katoličkih župa u oblasti skopske nadbiskupije iz 1726. godine i ne daje osnova za drukčiji odnos prema području Kosova: u Prizrenu je, na primer, samo 9 katoličkih kuća sa 55 duša, a u selima prizrenske misije — 95 katoličkih kuća sa 395 duša. Grad Đakovica [čiji je misionar, inače, Srbin — Đorđe Jovanović] ima 16 katoličkih kuća sa 75 duša, a u selima đakovičke misije 145 kuća sa 912 katolika.[18] Očigledno je svi ovi katolici nisu Albanci.

Nadbiskup barski Vićentije-Vicko Zmajević [1670-1745], imenovan 1701. godine za nadbiskupa barskog, primasa Srbije i apostolskog vizitatora za Srbiju, Albaniju, Makedoniju i Bugarsku, naročito je u tom pogledu važan izvor; čak i posle premeštanja na zadarsku nadbiskupiju on zadržava funkciju vizitatora za turski Balkan [1713].[19] U izveštaju od 1707. godine on Srbijom naziva zemlju u kojoj su sledeći gradovi: Skoplje, Prokuplje, Novo Brdo, Priština, Trepča, Prizren i Peć, odnosno tvrđave Kačanik, Tetovo, Janjevo, Vučitrn, Mitrovica, Đakovica i Novi Pazar. I za Zmajevića, kao i za Bicija, stotinu godina pre toga, granica između Srbije i Albanije ide rekom Drimom, tako da na albanskoj teritoriji ostaju dijeceze Drača, Lješa i Sape. Situacija kosovsko-metohijskog područja, po Zmajeviću, odražava u izvesnoj meri početni talas albanske kolonizacije i islamizacije. Đakovica je već ugledni muslimanski centar, u kome je i dalje katolička misija, ali sa malo vernika — svega 446. Ovaj grad je bio veoma poštovan kod Turaka, jer je uvek davao znatne ljude za upravu otomanskih provincija, kaže Zmajević. Okolina Đakovice je sada albanska [1638 — isključivo Srbi; 1683 — „divlji” Albanci], jer su ovde Turci naselili brđane Albance, da ne bi imali priliku za pljačku i da nasele zemlju „koja je bila razorena u ratu”. Pri tome su mnogi doseljeni Albanci ovde primili islam. Nije bolje ni u čitavom Hasu, ispod Paštrika, gde je 411 katolika, dok je u Prizrenu i okolnim selima samo 262 katolika. U Peći i okolini ima već albanskih kolonija, ali se broj katolika brzo smanjuje: u samoj Peći ima samo 11 katoličkih kuća sa 33 duše [znači, sa manjim prosekom stanovnika po domu!]. Okolna sela, međutim, čuvaju i u izveštaju Vicka Zmajevića svoju slovensku nomenklaturu.[20] Zmajević opširno govori i o nasilnoj kolonizaciji Peštera, 1702, gde su Turci naselili veći broj Klimenata iz Malesije odnosno iz Pilota; Klimenti se i sami opiru ovoj kolonizaciji.[21] Jednu drugu granu Klimenata, izbeglih u Srem 1737. godine u broju od preko 200 domova [nikako ne više od 1000 duša], prati potonji skopski nadbiskup, Albanac, Matija Masarek [1758-1807]. Albanski emigranti nastoje da se vrate, ali se njihov povratak u krajeve pod turskom vlašću završavao tragično: Masarek ih je viđao u Prištini nabijene na kolac. On evidentira albansko naseljavanje oko Janjeva 1768: nedavno se tu naselilo 100 albanskih porodica, kaže on, „ponosnih, krvoločnih i razbojničkih više nego druge, a tvrdih u veri”.[22] O stalnoj kolonizaciji Albanaca po Srbiji Masarek govori i u izveštajima 1760, 1764, 1772, 1800. godine. Pošto je Srbija vrlo plodna zemlja, pokušava da objasni ovu pojavu nadbiskup Masarek, stalno je naseljavaju mnoge katoličke albanske porodice iz planinskih krajeva. Poturčene, one postaju najveći neprijatelji hrišćanskog stanovništva, pa i svojih sunarodnika: upravo katolički Albanci najviše od njih stradaju, tako da je to jedan od razloga što je broj katolika u Srbiji tako naglo opao. Kraj svega toga, katolički Albanci su ostali još uvek značajan faktor u severnoj Albaniji i u okolini Peći, Đakovice i Prizrena, tako da je misionar u Peći, Skadranin don Jovan Logoreci, bio sekretar pećkog paše za prepisku s katoličkim Albancima.[23] Prilikom svoje kanonske vizitacije 1764. Matija Masarek u okolini Đakovice vidi sveže kolonije Albanaca katolika, koji su zbog gladi napustili svoje vrleti i naselili se u pitomoj Metohiji. Godine 1767. [godinu dana posle ukidanja pećke patrijaršije, iste godine kada je ukinuta ohridska arhiepiskopija] Masarek primećuje da se „za poslednjih dvadeset godina Srbija potpuno izmenila”. Ranije je u svim srbijanskim varošima bilo malo Turaka, koji su bili pitomiji, a u selima bili su pravoslavni i katolici. Sada, pak, varoši su prepune, po rečima Masareka, Makedonaca ili muhamedanskih Arbanasa, a u selima se retko vide pravoslavni i katolici, jer su se razbežali po Nemačkoj, Sofiji, Vlaškoj i drugde. Danas, nastavlja nadbiskup 1767, svaki je zakutak prepun „prokletih poturčenih Arbanasa, razbojnika i ubica, koji se među sobom krvave i katolicima čine nasilja”; on strahuje da će se i ono malo preostalih katolika rasturiti na sve strane. Nije davno, kaže, kako su Arbanasi radi pljačke pobili više od 30 katolika. „Čak i Turci pribojavaju ih se, jer oni nikoga ne štede, tražeći krv za krv”. Pet godina kasnije, 1772, Masarek ipak konstatuje da bez obzira na to što i pravoslavni stradaju, i što ih je mnogo istrebljeno, „još ih je uvek vrlo mnogo”.[24]

2. Islamizacija i albanizacija

Izveštaji katoličkih vizitatora iz XVII i XVIII veka pokazuju veoma jasno neke stvari. Najpre, očigledno je da se etnička granica srpskog i albanskog naroda krajem XVI veka još uvek nalazila tamo gde je identifikovana stotinu i više godina ranije, „na stavama Crnog i Belog Drima”,[1], ili tačnije — na liniji današnje državne granice sa „džepovima” na obe strane: srpskim, u Altinu na današnjoj teritoriji Albanije, i albanskim, u oblasti Paštrika i Ribnice [kasnije — Has] na jugoslovenskoj strani. To znači, dalje, da se tek u XVII veku etnička granica između Srba i Albanaca počela na ovom sektoru lagano pomerati na istok, ali i to, prema ovim izveštajima, ne prelazi obim jačih infiltracija u kompaktnoj masi srpskog stanovništva, niti menja srpski karakter ove oblasti. Veoma je značajno što izveštaji saglasno govore o ovoj zemlji kao o Srbiji, u kojoj je ogromna većina i dalje srpska; ili, sa užim razgraničenjem, u zapadnom delu oblasti etno-lingvističko stanje se menja i postaje mešovito, dok u istočnom i jugoistočnom delu nema ni tolikih promena i oblast ostaje homogena. Prizren je „glavni grad Srbije” u celom ovom periodu, sve do kraja XVIII veka. Isto tako, izveštaji evidentiraju albansku kolonizaciju u svim njenim glavnim vidovima, makar ona još i ne bila onako masovna kakva će postati, videćemo, tek u XIX i XX veku. Najzad, oni otkrivaju i jednu važnu okolnost, koja će za čitav problem kolonizacije Albanaca i iseljavanja Srba biti skoro do naših dana, a sigurno sve do 1912. godine, od bitnog značaja. To je islamizacija u službi kolonizacije. Razume se, primećeno je i preseljavanje katoličkog albanskog stanovništva, ali je njegova dalja sudbina, dalji opstanak u oblasti kolonizacije presudno uslovljen njegovim primanjem islama. Islam je, dakle, bio odlučan činilac za opseg i trajnost albanske kolonizacije u jugoslovenskim zemljama — i u Staroj Srbiji i u Makedoniji. Islamizacijom je preseljeni elemenat učvršćen na novoj zemlji, a time je dat podsticaj i zamah čitavoj kolonizaciji — čak i kad se, za momenat, zanemari politički faktor [plansko naseljavanje voljom i silom državne vlasti]. S druge strane, islamizacijom je ne samo albanski elemenat doveden i utvrđen u jugoslovenskim zemljama nego je i slovenski elemenat odnarođen, albanizovan. Na kraju, islamizacija je dala čitav lik albanskoj kolonizaciji, uslovila joj je izgled i tok. Kako su se Albanci naseljavali na Kosovu i u Makedoniji, kako su Srbi i Makedonci oterani sa svoje zemlje i kako su umesto homogenih srpskih i makedonskih krajeva dobijeni, u krajnjem ishodu, kompaktni albanski krajevi — može se razumeti samo uz pomoć ovoga društvenog i istorijskog fenomena. Sukob između albanskog i srpskog naroda, zapravo, i nije nužno nacionalni sukob: ta dva etnikuma živela su zajedno bez ikakvog uopštenog konflikta kroz mnoga stoleća srednjeg veka. Sukob nastaje u novoj versko-društvenoj diferencijaciji turskoga, otomanskog feudalnog poretka.

Đakovica sa okolinom, prema izveštaju Đorđa Biankija, tek malo pre 1638. godine [„pre kratkog vremena”] ulazi u proces islamizacije albanskih katolika; Bianki, kao i drugi katolički izveštači, ne pominje islamizaciju pravoslavnih što ne znači da je u to vreme uopšte nije bilo, no verovatno je da pravoslavni još nisu u situaciji da u većoj meri primaju islam, jer ih štiti i obnovljena crkvena organizacija u ulozi legitimne etnarhije To su ujedno prvi određeniji istorijski podaci o islamizaciji Albanaca na ovom terenu: islamizacija je masovna, ali je još ograničena na muški deo populacije, a žene i ženska deca ostaju katolici.[2] Tri do četiri godine kasnije, 1641/42, Bianki u Đakovici zatiče svega 26 katoličkih domova [oko 130 duša], prema 550 katoličkih stanovnika iz 1638. taj podatak rečito govori o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima još 16 pravoslavnih, a „turskih” [verovatno i albanskih islamiziranih] domova je 250.[3] Vicko Zmajević 1707. godine konstatuje iste prilike u đakovičkom kraju. Albanci, koje su Turci naselili, primaju islam, ali žene ostaju hrišćanke.[4] Kolonizacija Peštera, kao centralne strategijske zone na „bosanskom putu”, koju je turska vlast silom izvela, imala je smisla samo ako bude propraćena islamizacijom. Tako se ovde i stvorilo jezgro islamizacije, a do izvesne mere i albanizacije Novopazarskog sandžaka.[5]

Najžešći je u osudi albanskog poturčavanja nadbiskup Matija Masarek: u dragovoljnoj islamizaciji klimentaških izbeglica-povratnika iz Srema, 1761, on vidi samo nečasne motive, on će čak reći, uvredljivo i pristrasno, da je turčenje Albanaca plod „njihove izopačene i ohole prirode”. No važno je i tačno zapažanje Masarekovo da islamski prozeliti među Albancima naročito mrze svoje katoličke sunarodnike te da ih, po dolasku na vlast, kao paše, nemilice tamane.[6] Masarek podrobno opisuje tok i metod islamizacije. Katolički Albanci iz Malesije ne trpe da ih Turci gaze i tlače, kaže on, niti da ih pritiskuju dažbinama i nametima, ubijaju Turke, beže u Srbiju s promenjenim imenom u želji da ostanu katolici. Međutim, Turci šalju za njima svoje hodže, koji ih gone da decu obrezuju, da ruže hrišćansku veru i da petkom odlaze u džamije. Pošto se poturče, utiču na žene i decu da i oni prime islam skoro svi, izuzev malog broja starica, koje nikako neće da napuste katoličku veru. Njihovo dalje ponašanje je [Masarek to piše 1760] razbojničko otimaju jaganjce, škopce, kokoši, med i maslo, seno za konje, tako da ionako siromašan katolički narod ostaje bez ičega. Nadbiskup se boji da će katolici zbog tih patnji i muka najzad preveriti. Uostalom, i sam je imao priliku da upozna razbojnike na delu: iz Skopske Crne gore nije smeo da nastavi put u pravcu Kratova, jer su šume pune razbojnika. Zato je sačekao jesen, pa je onda s jakom pratnjom i jednim naoružanim janičarem krenuo na taj put, ali ih napadne 15 albanskih „kesedžija” [drumskih razbojnika]. Samo zahvaljujući seljacima iz okolnih sela, koji su priskočili u pomoć, odbranili su se bez gubitaka.[7] Sa vizitacije 1764. godine Masarek nosi još mračnije utiske. Albanski došljaci u Srbiji, kaže on, ne slušaju naredbe Hristovog jevanđelja. Umesto da su ponizni, skromni i strpljivi, oni, uvređeni, odmah kao iz inata primaju islam, te potiskuju pravoslavne i katolike iz njihovih sela i zauzimaju njihova imanja. Katolici u Srbiji [Albanci] još više bi stradali od ovih poturčenih Albanaca da ih ne brane i ne štite njihovi bratstvenici muhamedanske vere. Nadbiskup je nesrećan zbog ovih silnih krađa, otimačina i ubistava. Njemu se srce steže kada ugleda po šumarcima i gajevima silne grobove pravoslavnih i drugih koje su oni pobili. Masarek, najzad, ističe jednu odliku u ponašanju islamiziranih Albanaca, koja će zaista, i tada i kasnije, biti ključ za razumevanje ove stravične kolonizacije: muhamedanski Albanci su naročito opasni, kaže on, „jer su Turci [tj. muslimani — D. B] i mogu da čine svako zlo koje im se svidi”.[8]

Zanimljivo je da potpuno isti sud kao Masarek ima i patrijarh pećki Vasilije Brkić u memoaru za grofa Orlova, od 29. marta 1771, gde veli da se od muslimanskih Albanaca pribojavaju čak i sami Turci, jer je „albanskaja poroda žestoka, dosaditelna, grabitelna, nespokojna, krvoprolivatelna i visokoumna”. U prizrenskoj oblasti je, po Vasiliju, za vreme austrijsko-turskih ratova, hrišćana skoro nestalo, „a potom su se naselili Albanci i postali Turci i napunili mesta i sela, poseli zemlju i mnogo se obogatili”.[9]

Islamizacija Albanaca nije počela sa njihovim naseljavanjem srpskih zemalja. Prva etapa poturčivanja pada još u poslednje decenije XV veka, naročito posle likvidacije Skenderbegove Albanije. Jedan deo Albanaca pobegao je u južnu Italiju, ali je ostatak počeo da prima islam, dobijajući sa islamizacijom ne samo garantiju daljeg opstanka nego i mogućnost za napredovanje. Islamizacija je zahvatila prvo feudalce, pa gradsko i, najzad, seosko stanovništvo. Turska vlast se naročito starala da ubrza taj proces, dajući posebne, naročito finansijske olakšice, tako da je cela srednja Albanija bila primila islam uglavnom već u XVI veku.[10] Islamizirano stanovništvo je menjalo svoj socijalni status i ekonomski položaj, oslobađalo se raznih dažbina i tereta, od potlačene raje postajalo u svakom pogledu povlašćeni sloj, kome su se otvarali svi putevi ka vlasti u sistemu turske feudalne uprave. S druge strane, postizala se puna zaštita i, koliko je to bilo mogućno u Turskoj, sigurnost lična i kolektivna. Pri tome nikako ne treba zaboraviti na opštu versku motivaciju islamizacije: svaka tolerancija u islamu je uslovnog i u krajnjoj liniji privremenog karaktera. Funkcija islamske države, prema tome i Otomanskog carstva, sastojala se u rasprostiranju i pobedi „prave vere”, sa ciljem da sav svet, a pogotovu svi podanici ovakve države, prime islam. Najzad, muslimanski elemenat je u načelu za islamsku državu pouzdaniji elemenat. U razdobljima veće spoljne opasnosti i unutrašnjeg previranja bilo je, dakle, dovoljno razloga čak i za militantnu islamizaciju, kakva je sprovođena prema balkanskim hrišćanima.

Islamizirani Albanci postali su najsnažnije i najsurovije oruđe za islamizaciju i pokoravanje hrišćanske raje. Nije stvar samo narodnog predanja, već se utvrđuje i mnogobrojnim istorijskim svedočanstvima da se nad srpskim narodom, kao i nad drugim hrišćanskim narodima Balkana, stolećima pokušavalo i sprovodilo nasilno poturčivanje, sa različitim dejstvom: sa stvarnim islamiziranjem pojedinih delova naroda, grupa ili pojedinaca, ili bez uspeha, ali po cenu velikih žrtava u ljudskim životima, imovini ili zemlji. Da bi se izbeglo nasilno poturčivanje, hrišćansko stanovništvo je često moralo da napušta svoju zemlju, svoj kraj, da se otiskuje u bližu ili dalju seobu. Pri tome je, opet, pored svega ostalog igrao važnu ulogu i verski momenat, pa i nacionalna svest.[11]

Ustanovljeno je da je, ako se izuzme specifična islamizacija bosanskog stanovništva, kao i zanatlijsko-trgovačke populacije gradova, sve ostalo pravoslavno srpsko i makedonsko stanovništvo koje je podleglo islamizaciji poturčeno u zoni izloženoj albanskoj ekspanziji — od Skadra do Ohrida. To su tzv. „Arnautaši”, čiji je broj vrlo veliki. Pošto su preko Albanaca, i zbog njih, a ne od Turaka Osmanlija, primili islam, ovi su se poturčeni Srbi i Makedonci za srazmerno kratko vreme i albanizovali, primivši ime, albanski jezik, običaje, a konačno i svest. Stoga je „taj procenat naše krvi potpuno izgubljen za našu narodnu celinu”, zaključuje s pravom Jovan Hadži-Vasiljević, koji je ovom pitanju posvetio 1925. godine posebnu raspravu, bogatu pouzdanom građom.[12] On je posebno izučavao pojas naselja od Ohridskog jezera do iza Prizrena, koji, po njegovom mišljenju, ima svoj veliki značaj „za istraživanje opštih i glavnih uzroka poturčivanja ovoga dela našega naroda”.[13] Po njegovim proračunima, od oko 100.000 Arnautaša u celoj „Južnoj Srbiji” [tj. Makedoniji i delovima Stare Srbije] u ovom pojasu ih je bilo oko 35.000, dok Jastrebov i Todor Stanković tvrde čak i to da veliki procenat kosovsko-metohijskih Albanaca „čine poturčenjaci i poarnaućeni Srbi”.[14]

Postojanje izvesne mase muslimanskih Albanaca srpskog porekla na Kosovu i u Makedoniji ne može se argumentovano osporiti. Razume se, bilo bi preterivanje tvrditi da su svi kosovski Albanci „Arnautaši”, tj. poarbanašeni Srbi, jer to zaista ne odgovara stvarnosti. Međutim, isto tako je neosnovano apriorno osporavanje ove nesumnjive antropogeografske i etnološke činjenice, jer nisu u pitanju „retki” primeri „etničke simbioze u oba pravca”, nego jedna viševekovna tragedija srpskog naroda, koji je i na taj način gubio svoj identitet.[15]

Na pitanje o vremenu islamizacije i albanizacije kosovskih Srba i Makedonaca u zapadnoj Makedoniji ne može se odgovoriti jedinstveno. Pošto je i širenje Albanaca, kako će se videti u sledećem poglavlju ove knjige, teklo u etapama, pa se dosta jasno mogu ograničiti i etapne zone njihove kolonizacije, to se i vreme islamizacije Srba razlikuje od jedne etapne zone do druge. U načelu, prve su grupe Srba islamizirane i albanizovane u prvoj, zapadnoj ili pograničnoj etapnoj zoni, a poslednje — u krajnjoj zoni na istoku.[16]

Glavno poturčivanje u zapadnoj zoni pada krajem XVII veka. Ta konstatacija Jovana Hadži-Vasiljevića slaže se kako sa tradicijama u narodu o tome, tako i sa istorijskim podacima. Svuda poturčenjaci pamte 200 godina [prvih godina XX veka, što znači — od vremena oko 1700. godine].[17] U istočnijim predelima početni impulsi islamizacije Srba javljaju se nešto kasnije, a sam proces ima produženo trajanje. Na primer, u Gornjoj Moravi i Izmorniku prva islamizacija datira oko 1735, ili nešto kasnije, a najmlađa oko 1870. godine.[18] Albansko stanovništvo Rugova oko 1780-1810. bilo je katoličko; prešlo je u islam početkom XIX veka. Iz vremena oko 1870. postoji već pisani podatak da su Rugovci muslimanske vere.[19] Srpsko stanovništvo Rožaja i Štavice bilo je po izveštaju turskih istoriografa u XVII veku još pravoslavno, što se vidi i iz pomenika manastira Šudikove, pisanog pre 1738. godine.[20] Na ovaj ili onaj način, vreme prvih snažnijih talasa islamizacije pada u deceniji posle austrijsko-turskih ratova, tj. posle velikih seoba Srba 1690. i 1737. godine, što znači da je islamizaciji i albanizaciji srpskog naroda veoma pogodovala opšta pometnja i nesigurnost koja je od tada pa kroz sledeća dva stoleća trajala na celom području Stare Srbije i Makedonije. Još pre toga, posle poljskih pobeda nad Turcima, 1631-1634, prvi su na udaru ovog terora katolici — Srbi i Albanci, koji se silom islamizuju naročito u prizrenskoj nahiji i Metohiji. Pravoslavni su došli na red posle neuspelih pokušaja pokreta za oslobođenje 1630-1656. Nastaju nasilja usled kojih jedan deo Srba već tada beži, a u islam prelaze oni koji su ostali. Posle 1688-1690. islamizovanje i arbanašenje Srba postalo je brže, ali nije tada počelo. Od 1737. godine procesi islamizovanja i arbanašenja Srba još su ubrzani; tek tada je nastalo jače islamizovanje u okolini Đakovice.[21]

Islamizovanje, dakle, teče sukcesivno, ali se ipak zapažaju izvesna vremena u koja je islamizacija vršena u većoj meri, kao da su u tim vremenima, kako veli Atanasije Urošević, nastajali čitavi pokreti za prelaženje našega življa u islam.

Za proučavanje islamizacije i albanizacije srpskog naroda na Kosovu veoma je poučan primer prizrenskih župa Gore i Opolja. Tu je čitav proces ne samo trajao srazmerno dugo nego su u njemu upleteni mnogi činioci, a rezultat nije ni jedinstven ni konačan. Gora je danas naseljena „Muslimanima”, zapravo Srbima muslimanske vere, a Opolje stanovništvom albanskog jezika. U Gori je održan etnički kontinuitet od srednjeg veka do danas, i to se vidi iz istorijskih izvora, toponomastike, turskog deftera iz 1455, kao i pomenika manastira svete Trojice kod Prizrena. Gora to ima da zahvali geografskom položaju i izuzetnoj kompaktnosti stanovništva, koje se međusobno orođavalo. Ali, kada su u Podrimlju i Opolju nastale etničke promene, a stanovništvo Ljume [delom srpsko, a delom katoličko albansko] primilo islam, oko Gore se postepeno stezao obruč, te se srpsko stanovništvo ove oblasti najpre iz perifernih sela počelo iseljavati ili turčiti. To se počelo događati posle velike seobe 1690, no prelazak u islam bio je postepen. Najpre su prešla u islam najugroženija i najmanja sela, kao Krstac, a naposletku najzabačenije, najveće i najbogatije naselje Brod, u kome je poslednja hrišćanka, Božana, umrla 1856. godine. I u drugim selima je tu i tamo bio ostao po koji hrišćanin: u Vraništu su Milisavu Lutovcu, savesnom istraživaču ove oblasti, pričali da je početkom ovog veka živela Todorica [Todorova žena], kojoj su sinovi u uglu sobe odredili gde će na svoj način obavljati verske molitve. Sem pojedinačnog, bilo je i masovnog prelaska u islam, što se posredno vidi iz tradicije koja je sačuvana kod Gorana [slučaj sela Zlog Potoka i Šištevca]; neki su, pak, Gorani promenili veru dok su išli za stokom u druge turske oblasti da bi se lakše kretali pod plaštom islama. Bilo je slučajeva da su prvi primali islam stariji ljudi pa su oni „poturčili” sve po kući; to su činili stočarski trgovci koji su samo kao muslimani mogli dobro prolaziti po Epiru, kuda su gonili stoku.[22] Gora se, međutim, mada već potpuno islamizovana, nije albanizovala. U stvari, Gora u prvobitnom širem smislu reči, gde je etnički spadalo i Opolje, delimično jeste albanizovana, ali tamo gde je preplavljena već islamiziranim došljacima. Osobenost ovoga užeg područja Gore je u tome što ogromnu većinu njegovog stanovništva čine starosedeoci, a samo je nešto doseljenika, pa i to starijih, iz Hasa, Makedonije i Albanije.[23] S druge strane, u mijačkoj oblasti, u Makedoniji, islamizacijom je obrazovana hibridna etnička grupa Torbeši, koja takođe nije albanizovana, ali je od sredine XIX veka bila izložena obratnom procesu, procesu deislamizacije: tako je nestalo muslimana u Tresonču, Galičniku i Dolnom Malničanu;: mijački muslimani su ostali „raja”, pa su se i oni morali seliti ispred zuluma, a muslimanska Gorna Reka je i sama trpela velika nasilja tokom novije istorije.[24]

Navešćemo nekoliko posebnih primera islamizacije i albanizacije iz makedonske Kičevije. Selo Crvivci je islamizovano, po tradiciji, na 175 godina pre istraživanja, tj. oko 1760: Arbanasi su udarili od strane Zajasa na Uskrs, kada je igralo kolo, pobili su mnoge ljude, a žene zarobili i uselili se kao u svoje kuće. Pravoslavni su se razbegli u Kičevo, Lazarovce i u Raštane.[25] Selo Berikovo, sada muslimansko, sa napuštenim pravoslavnim grobljem, bilo je pravoslavno do na 150 godina pre istraživanja, tj. oko 1785. Posle borbe s Arbanasima kod Tujina neki su se ustanici sklonili u Berikovo; tada su napali na selo Arbanasi, pa pomuslimanili žene i decu, pošto su im „muži” bili na pečalbi. Starinci su zaista svi albanizovani.[26] Sam Zajas, sada izrazito albansko mesto, bio je staro pravoslavno selo, islamizirano oko 1740. godine: muslimani pamte svoje muslimanske pretke, ustanovio je Toma Smiljanić, do sedmog kolena, a iz ovih imena nastavljaju se imena njihovih pravoslavnih predaka. Pravoslavni starinci bili su „Šopke”, pa su Arbanasi jedne od njih istisli, a druge preveli u islam i poarbanašili. U Zajasu su česta hrišćanska prezimena. Fandi, doseljeni u Zajas, bili su još u postojbini islamizovani, pa su ih usled toga gonili njihovi katolički saplemenici i primorali da se isele — oko 1735-1785. godine.[27] Veoma je interesantan slučaj sela Kolari, gde je na mestu Mirovcima bilo naselje odakle su se navodno iselili i zasnovali Mirijevo kod Beograda. Jedan deo stanovništva se, po narodnom kazivanju, iselio pod patrijarsima prema Dunavu, a drugi je ostao i poarbanašen je.[28]

Uzroci islamizacije mogu biti različiti, ali uglavnom gotovo svi potiču od „jakog” dodira s Albancima. Najčešće se navodi da se u islam prelazilo pošto su im se u selo doselili Arbanasi. Tu se svakako podleglo nagovaranjima i privoljavanju, pa u pojedinim slučajevima i ugledanju na same Arbanase, ali je, bez sumnje, bilo prelaza u islam da bi se tako, stupanjem na istu nogu sa pojedinim arbanaškim susedima, spasli njihovog nasrtanja ili bar uspešnije branili od njega. U ta nasrtanja spada i direktno prisiljavanje na prelaženje u islam, kao što to otvoreno kažu Albanci u Niki na Kosovu polju, da su njihovi preci, kako navodi A. Urošević, prisilili na „turčenje” pretke sadašnjeg roda Potura u njihovom selu.[29] Do istog zaključka se došlo i u proučavanju drugih krajeva Kosova i Metohije: glavni je motiv islamizacije — „zaštita protiv arbanaških besomučnika i otimača”, a islamizacija žena se vršila da bi se sprečilo otimanje devojaka i žena — mada, priznaje se, ima i dobrovoljnog odbegavanja žena za muslimane.

Posledica islamizacije, po pravilu, na celom ovom području albanske ekspanzije u XVII i XVIII veku, a pogotovu kasnije u XIX veku, jeste albanizacija srpskog stanovništva. Primanjem islama ulazilo se u zajednicu fisa, primao albanski jezik i običaj, gubila svoja narodnost. Štaviše, kao što je čest slučaj sa konvertitima, čin primanja islama stvarao je novo neprijateljstvo prema svojoj staroj sredini; islamizovani i albanizovani Srbi bili su potom najborbeniji, udarni deo albanske narodnosti.[30]

3. Vreme i prostor albanske kolonizacije

Hronologiju albanske kolonizacije dosta je teško ustanoviti u svim njenim pojedinostima, pogotovu ako se želi dobiti jedna dinamična demografska slika po istorijskim etapama ovoga važnog zbivanja. Prema istorijskim podacima i antropogeografskim rekonstrukcijama počeci kolonizacije padaju još u XVI vek, ali taj prvi period nije obeležen masovnošću niti uspeva da poremeti etnografsku situaciju ni kroz sledeća dva stoleća. Prvi masovni talasi kolonizacije nailaze na samom kraju XVII veka, kada se koriste teške prilike na celom području ratnih operacija iz 1689. Tada su pokrenute veće srpske mase, a, s druge strane, prodor islamizovanih Albanaca od tada bitno menja svoju prirodu: sada je to nasilno potiskivanje i proterivanje srpskog naroda sa njegove zemlje. Tokom XVIII veka oseća se već na jednom opštem planu namera da se ovaj srpski prostor u celini posedne i prisvoji. Ta namera u sudaru sa oslobodilačkim pokretima srpskog naroda na Balkanu, kako ćemo videti, dobija u XIX veku i svoje prve programske izraze. Tek ovim naseljavanjem Albanaca u poslednja dva ili tri veka bitno se menja etnografska slika ovog prostora. Doduše, naseljavanje Albanaca započeto na prelasku iz XVII u XVIII vek nije tada i završeno; etnografska slika koju vidimo danas nije stvorena u to vreme. Prema tome, nije mogućno tvrditi ne samo to da je Kosovo od iskona albanska zemlja, već ni da je to zemlja koju albanski narod drži u celosti i potpuno poslednjih dvesta godina. Umesto toga, bilo bi tačnije reći da je Kosovo sa zapadnom Makedonijom zemlja koju albanski narod postepeno i nasilno poseda i oduzima od njenih slovenskih stanovnika. Nedovršenost toga procesa ogleda se u istorijskoj činjenici da nikada albanska kolonizacija nije tekla bez otpora i borbe, te da se mora govoriti i o neprekidnosti oslobodilačkih napora srpskog naroda da se održi ili vrati na zemlju koja mu je oteta. To je bez sumnje važna, jedna od najvažnijih komponenata celoga ovog pitanja, koja istoriji srpsko-albanskih odnosa pridaje obeležje aktuelnosti čak i kada se radi o zbivanjima od pre sto, dvesta ili više godina.

U trenutku kada se Srbija mogla otisnuti u prvi rat za oslobođenje, 1876, etnografske granice albanskog prodora na istok dostigle su svoje najdalje tačke, svoj najširi geografski okvir. Nepuna dva veka posle zametanja toga velikog talasa, znači, albanske su se naseobine nalazile u Toplici, na domaku Niša; u prostoru Jablanice i Veternice bližile su se Leskovcu, a Vranje je već bilo okruženo albanskim naseljima. Štaviše, u neposrednoj blizini Vranja, kod Grdeličke klisure, albanska je bujica presekla Južnu Moravu i preplavila Masuricu. Zauzevši Vardenik [pobivši čobane raselili su ovo selo], Albanci su počeli ugrožavati Vlasinu i nadirati u Krajište, na današnjoj bugarsko-jugoslovenskoj granici. Južno od Vranja, zauzevši Gornju Moravu, prešli su bili i Moravicu, držali preševsko razvođe moravskog i vardarskog sliva, presekavši na taj način glavnu balkansku komunikaciju, i nadirali ka Pčinji. Isto tako, od Tetova, Gostivara i Kičeva širili su se prema Vardaru, u pravcu Kaldrma Bogaza i Suhodolice ka Skoplju, a od Kičeva ka Poreču i dalje na Vardar.[1] Po zapadnoj Makedoniji bile su već rasute veće ili manje albanske enklave, sa jasnim usmeravanjem ka Tikvešu i dalje, preko Vardara, u istočnu Makedoniju. Na severu ugroženi su bili — zapadno od Toplice — krajevi oko Ibra i naročito Novopazarski sandžak, gde se albanska struja susretala sa bosansko-muslimanskom odnosno srpskom islamizovanom strujom.

Valja napomenuti da je južno od velikih makedonskih jezera etnografska granica albanskog naroda posle masovne kolonizacije u drugoj polovini XIV veka uglavnom bila stabilizovana i da se ni na krajnjem severozapadu, prema Staroj Crnoj Gori i Brdima, ta granica nije bitno pomerala sa svoje linije iz XV veka. Njena pokretljivost se ispoljila na širokom sektoru od Prokletija do Ohridskog jezera, pa i to pretežno na pravcu Prizren-Niš, gde su se Albanci i našli najdalje, preko 200 km, od svoje matične oblasti.[2] S obzirom na to da se migracija Albanaca nikada nije prirodno zaustavljala, nego je pokazivala težnju da se nastavi, može se sa mnogo verovatnoće govoriti i o njenim daljim, neostvarenim pravcima. Glavni objekti ove ekspanzije nalazi li su se u centralnim balkanskim oblastima na glavnom pravcu — Niš, i dalje prema Dunavu niz Moravu, možda i niz Timok ka Vidinu, a u svakom slučaju i prema Sofiji — nešto južnijim pravcem preko Krajišta i Znepolja; na južnom sektoru prostor Skoplja bio je važan objekat albanske ekspanzije [uključujući i sam grad Skoplje], a potom i cela vardarska dolina ka Solunu. To sve znači da je potencijalni prostor albanske ekspanzije bila cela Makedonija i cela Srbija, verovatno i zapadna Bugarska, a na drugoj strani čitav koridor Stare Raške, preko koga bi se ostvario neposredan dodir sa bosanskim muslimanima. No kada se pogleda ono što je zaista ostvareno do 1878. godine, najdublje promene sa najtežim posledicama za odnos između srpskog i albanskog naroda, i za sudbinu Srbije uopšte, odigrale su se na Kosovu i Metohiji, na „niškom” pravcu.

Kosovo, Metohija i prizrenska kotlina, kako veli Cvijić, spadaju u oblast raznovrsnog i najviše izmešanog stanovništva; severno od planine Rogozne su etnografske prilike mnogo jednostavnije. Zato je Cvijić i započeo 1900. godine „skupljati podatke o etnografskom sastavu svakog sela na prostoru između Šar-planine i Rogozne”,[3] i time pokrenuo sistematska antropogeografska istraživanja čitavog južnoslovenskog prostora, s obzirom na fenomen i značaj velikih dinarskih migracija: „počevši od kraja XIV veka pa kroz tursko vreme do naših dana, ispremeštano je skoro sve stanovništvo na prostoru od Veleške klisure na Vardaru pa do Zagrebačke gore”, a „glavnu masu tih što se kreću i naseljavaju čini dinarsko stanovništvo, čiji su, opet, glavni deo stari Rašani, narod srpske srednjovekovne države. Usled tih seoba je znatno izmenjen raspored naroda na Balkanskom poluostrvu”.[4]

Značaj ovoga opšteg Cvijićevog zaključka je i u tome što se na celom ovom južnoslovenskom prostoru u svetlu stalnih i opsežnih migracija teško može govoriti o dugotrajnijem generacijskom kontinuitetu stanovništva na jednom geografskom području. Drugim rečima, ni u jednoj oblasti, bila ona etnički homogena ili heterogena, ne može se očekivati visok procenat staroga stanovništva, malo je „starinaca”. Nije, pak, svejedno da li je reč o stanovništvu jednoga istog naroda koje se obnavlja i podmlađuje novim generacijama svojih doseljenika, ili o doseljenicima drugog naroda: u prvom slučaju, ne samo što se ne menja etnički i nacionalni lik jedne oblasti nego se on utvrđuje i čini još snažnijim. U drugom slučaju, kada su doseljenici drugog naroda, može se promeniti etnički karakter oblasti i ova može da bude izgubljena. Upravo to se dešavalo na Kosovu. Srpsko stanovništvo koje danas tamo živi samo je jednim malim procentom „starinačko”, onih starih raških, nemanjićkih srpskih rodova bez sumnje tamo više nema. Srpsko stanovništvo se menjalo i obnavljalo zahvaćeno selidbenim strujama još od kraja XIV veka, a pogotovu u velikim ratnim i socijalnim krizama počev od kraja XVII veka. Srpski narod se na Kosovo stalno i doseljavao, a ne samo iseljavao, pa je tako i došlo do pojave da se vrlo stari srpski doseljenici smatraju već starincima.[5] Ipak, postoji i u ovom slučaju etnički, a posebno jezički kontinuitet u kojem se čuvaju sve bitnije osobine govora starijih slojeva ili prethodnika mlađega, doseljeničkog sloja srpskog naroda.[6] Održavanjem prastarih rodova, ali još više doseljavanjem mlađih, održavao se kontinuitet srpskog naroda na ovoj teritoriji. Prema tome, ta istorijska i etnološka činjenica da su se Srbi i doseljavali u oblast Stare Srbije, ili su se kretali po njoj [u tzv. „unutrašnjem seljakanju”, kako kažu antropogeografi], nikako ne može imati istu vrednost i težinu kao fenomen naseljavanja Albanaca u ovoj oblasti. Naseljavanjem Albanaca oblast je postepeno i na mahove sve više gubila svoje srpsko obeležje, doseljavanjem Srba iz drugih krajeva ona je makar donekle odolevala kao srpska zemlja, u prirodnoj cirkulaciji stanovništva

Prvi srpski doseljenici na Kosovu, i oni u Makedoniji, ti „vrlo stari došljaci”, pokrenuti su upravo iz Albanije, tamo je, kao što znamo, još od ranoga srednjeg veka bilo dosta slovenskog stanovništva.[7] Tako se prva zona albanske ekspanzije otkriva i kao prva etapna zona slovenskih migracija iz Albanije ka istoku i severu. Kako je ustanovljeno istraživanjem Pologa, slovenske doseljenike su u toj oblasti dali uglavnom razni krajevi severne Albanije [Ljuma, Piškopeja, Mati itd.]. Ti su doseljenici izbijali u Polog „nošeni arbanaškim potiskom”. Zbog istiskivanja iz starog kraja doselili su se u Polog mnogi slovenski rodovi poreklom iz pojedinih, danas albanskih sela i oblasti stare Srbije i same Makedonije. Ovi doseljenici sa zapada i severozapada bežali su od zuluma.[8] Za Mijake, isprva stočarsko pleme bez stalnih naseobina, pretpostavlja se da su se kretali po srednjoj Albaniji kod Elbasana, u Buljčizi, na Golom brdu i na planini Jablanici. Da li su Mijaci preko Drima bili u kompaktnoj masi ili samo u pojedinim naseobinama, danas nije mogućno utvrditi. U svakom slučaju, potvrđuje se zaključak da „u prvo doba imamo migracije srpskog stanovništva iz arbanskih predela i sa leve obale Crnog Drima na istok i desnu obalu ove reke”.[9] Kada je, pak, reč o Staroj Srbiji, mora se misliti ne samo na slovenske doseljenike iz Albanije nego i na doseljenike iz drugih, ugroženih južnoslovenskih oblasti. Srpsko stanovništvo je posle naglog i jakog albanskog doseljavanja u Gornju Moravu, na primer, bežalo u okolne, nekad i u dalje oblasti, ali je u naknadu za to pristizalo ovde drugo srpsko stanovništvo, uzdrmano sličnim ili drugim uzrocima u svome zavičaju.[10] Inače se za srpsko stanovništvo Gornje Morave smatra da se doselilo sa juga, iz prilepskog kraja, tek u XVI i XVII veku, ali predanje ovih Srba zna da prilikom doseljavanja njihovih predaka u oblasti nije bilo turskog i albanskog življa. Intenzivno doseljavanje u Gornju Moravu i Izmornik nastaje tek od kraja XVII veka; tokom XVIII veka je uz albanske doseljenike dospeo do ovih oblasti talas srpskog stanovništva iz raznih krajeva, pa čak i katolika iz Bosne. Razume se, najjače je doseljavanje Srba u ovaj kraj bilo iz bliskih zapadnih krajeva, odakle su se oni, pokrenuti albanskim migracijama, iseljavali na istok i zaustavljali u ovim oblastima, dok je u njima albanski živalj bio još slabo zastupljen. Zajedno s Albancima doseljavali su se i Srbi čak iz Malesije i Ljume.[11]

Četiri su toka ili „struje” albanskog iseljavanja iz matične zemlje i širenja po susednim oblastima. Na jugu je „struja Toska” obuhvatala uglavnom pravoslavne Albance, te se počev od druge polovine XIV veka kao verovatno „najjača arbanaška migracija” kretala uzdužnim epirskim putem u srednju Grčku sve do Atike i Peloponeza; Jovan Cvijić ih posle prvoga svetskog rata broji u Grčkoj na 250.000. To je sad dosta prostrana zona Epira, koju Albanci zovu „Ćamerija”, i koja u izvesnom smislu predstavlja prelaznu pa i mešovitu grčko-albansku oblast. [Na teritoriji Albanije sačuvalo se, tako, i grčko stanovništvo, a u Grčkoj ima etničkih slojeva albanskog porekla. Na obe strane su ove etničke grupe izložene dejstvu spontane ili planske asimilacije i denacionalizacije]. Ostale tri struje udaraju na južnoslovensko stanovništvo: „struja Škumbije”, „dukađinska struja” i „malisorska struja”. Prva od njih obuhvatala je stanovništvo srednje Albanije, koje se kretalo jednim delom starim rimskim putem Via Egnatia, a većim delom nešto severnije od Struge i Ohrida, preko visokih planinskih prelaza. Rezultati ove migracije su srazmerno skromni, mada su, i takvi kakvi su, ugrozili malobrojno slovensko stanovništvo Makedonije. Prilično razbijene grupe Albanaca nisu se mogle lako objedinjavati zbog jakog otpora makedonskih Mijaka i Brsjaka.[12] Severnije od ove struje tekla je tzv. „dukađinska struja”, koja je obuhvatala albansko stanovništvo oko Drima sa Miriditima i stanovništvo iz oblasti Mata i Lurje. To je ona struja koja je prodrla najdalje na istok, do Masurice i Leskovca. Idući poprečnim putevima, naročito zetskim, Albanci su prevladali najpre u Ljumi, a zatim i u drugim šarplaninskim župama u okolini Prizrena, u Metohiji i na Kosovu. U novim zemljama većina katoličkih Miridita primila je islam. Najzad, na krajnjem severu je „malisorska struja”, koja obuhvata malisorska plemena mahom mešovitog srpsko-albanskog porekla, nastanjena u dolinama Prokletija između Skadra i Metohije. Ova se struja račvala u dve grane, od kojih je jedna išla metohijskoj i kosovskoj kotlini, a druga je preko prevoja na Prokletijama prešla u dolinu gornjega Lima oko Gusinja i Plava [poglavito Klimenti] i u dolinu gornjega Ibra između Rožaja i Ribarića, pa se odatle razlivala na zapad od Novog Pazara i Sjenice i asimilovala se sa islamiziranim srpskim stanovništvom. Osim na sever, Malisori i Miriditi su se, najzad, poslednjih vekova selili u primorje, od Ulcinja do Lješa, i u zaleđe ovog pojasa.[13]

Težište „metanastazičkog” [preseljeničkog] širenja Albanaca nalazilo se, dakle, na kosovskom pravcu, koji je od značaja i za albanski prodor u Makedoniju: najozbiljnija kolonizacija Albanaca u Makedoniji pogodila je upravo oblasti južno odnosno jugoistočno od Šar-planine, a tu se dospevalo iz prizrenskog kraja. Neku vrstu strategijskog ključa predstavljala je stara srpska župa Opolje, na udaru glavne, matične struje albanskih doseljenika. To je ujedno i jedna od prvih srpskih islamizovanih i albanizovanih oblasti. Ne može biti sporan raniji srpski karakter Opolja, ali je ono daleko siromašnije ostacima hrišćanske prošlosti u odnosu na susednu župu Goru, jer su ovde rano izvršene etničke i druge promene. Staro srpsko stanovništvo je još pod pritiskom Kukli-bega [umro 1537] primilo islam, a delom se, zbog terora, iselilo; docniji doseljenici, muslimani iz Ljume i ostalih krajeva severne Albanije, dokrajčili su i poslednje ostatke iz hrišćanske prošlosti.[14] Među ostatke Srba hrišćana odmah po njihovom islamizovanju naglo su se utisnuli novi doseljenici Albanci i albanizovani Srbi, oslonjeni na jako zaleđe oblasti iz kojih su dolazili. Taj proces stapanja razvijao se brzo, jer nije bilo verske razlike između doseljenika i starosedelaca, koji su bili primili islam. Najzad, i povlašćen položaj Albanaca muslimana doprineo je tom izjednačavanju i stapanju u jednu etničku grupu.[15]

Učvršćivanje Albanaca u prizrenskom kraju omogućilo im je da prodru u severozapadnu Makedoniju, u Polog. Pritisak dukađinskih fisova u ovom pravcu ogleda se najpre u stalnim pljačkaškim pohodima. Još krajem XVI veka u jednom turskom dokumentu [iz 1595] navodi se neka arnautska tajfa, razbojnička družina, koja je u više mahova upadala u pološka makedonska sela, gde je opljačkala, poubijala ili ranila mnoge seljake.[16] Planine Korab, Šara, kao i venac koji dalje na severu odvaja Kosovo polje od Metohije, nazivali su se „aramijskim planinama” [razbojničkim planinama]. Organizovani po tri stotine njih sa svojim barjaktarima, kako to opisuje R. Nikolić, prelazili su oni preko ovih planina dalje na istok i otimali po 5000 brava, vodeći pravu borbu u slučaju potere. Time su pripremali teren za naseljavanje. Za ove akcije, kao i za potonje selidbe, koristili su prevoje i doline u ovom planinskoj kompleksu; po Korabu je još 1914. godine bilo tragova aramijskih busija.[17] Ipak, tek od druge polovine XVIII veka hrišćansko stanovništvo Pologa i njegova naselja počeli su da trpe najkrupnije promene, čije se posledice i danas osećaju. U periodu dugom oko 150 godina doseljeni su mnogi muslimani Albanci, čije je prodiranje naročito bilo intenzivno u toku XIX veka. Zatim je nastupilo izvesno naseljavanje hrišćanskog slovenskog stanovništva iz Makedonije, Srbije i Albanije, pa veliko pregrupisavanje stanovništva po naseljima, uzmicanje našeg življa, prelaženje u islam [celih rodova i mnogo žena i devojaka], albanizovanje i drugo, o čemu sada ima dosta podataka u predanjima pojedinih rodova. U svemu tome ovde su presudnu ulogu odigrali politički, a ne ekonomski ili socijalni faktori [tetovske albanske paše i zulum]. Sukcesivnim doseljavanjem i prirodnim priraštajem u ovom razdoblju Albanci su se u Pologu veoma raširili i brojno jako narasli, tako da su oni izvršili veliku etničku i versku promenu u oblasti.[18] Do tih promena došlo je ne samo naseljavanjem odnosno razmnožavanjem Albanaca nego i postepenim a u krajnjem zbiru masovnim iseljavanjem slovenskog stanovništva. Etnički sastav Pologa, dakle, izmenjen je korenito tek u novije vreme: do početka XIX veka ovde su u većini hrišćani Sloveni, a danas „su u većem broju poloških sela Makedonci svedeni na uspomene koje potpuno blede”. Istraživač ovoga kraja, Jovan Trifunoski, veli da se u nekim selima prilikom ispitivanja osećao „kao kod samrtnika koji već izdiše”, jer je u mnogim pološkim selima sve ugašeno i izgleda „kao da u njima nikada nije ni bilo Makedonaca”.[19] Islamizovanih i albanizovanih Makedonaca u seoskom stanovništvu Pologa je najmanje 7,71% od ukupnog broja Albanaca u ovoj oblasti, a sigurno ih ima još, jer se svi ne mogu sa sigurnošću utvrditi, pošto su neki relativno davno poarbanašeni, pa su njihovi današnji potomci zaboravili svoje poreklo, a ima i takvih koji o poarbanašavanju ne pričaju i kada znaju. Iz severne Albanije vodi poreklo 88,72% svih poloških Albanaca. Početak doseljavanja sada postojećeg albanskog stanovništva u Polog pada oko sredine XVIII veka. Drugu grupu čine oni rodovi [oko 30 %] čiji su se preci doseljavali u toku druge polovine XVIII veka, a treći period čine prva polovina XIX veka, kada Pologom vlada Abduraman-paša, Albanac, i kada se doseljava najveći broj albanskih rodova [oko 50%].[20]

Podrobnim istorijsko-antropogeografskim proučavanjem Pologa odlično je razjašnjen model čitave kolonizacije. Čak ni u šarplaninskoj župi Sirinić [u slivu Lepenca], tridesetak kilometara istočno od Prizrena, Albanaca nije bilo sve do sredine XVIII veka; oni se u Sirinić naseljavaju u najvećem procentu u toku druge polovine XVIII i početkom XIX veka.[21] Krupne etničke promene izvršene su i u Kačaničkoj klisuri i susednom Skopskom Dervenu tek od druge polovine XVIII i u XIX veku.[22] U Skopsko polje Albanci se spuštaju tek u prvoj polovini XIX veka, uglavnom za uprave Hamzi-paše, Albanca, koji je pomagao doseljavanje muslimanskih Albanaca iz Albanije odnosno iz etapnih oblasti njihovog preseljavanja, koji su dopirali u sva sela čineći zulum hrišćanskom stanovništvu. Svi Albanci u Skopskom polju su doseljenici.[23]

Za metohijski kraj Has pod Paštrikom ustanovljeno je da je u njemu u toku XVII i XVIII veka „izvršena potpuna etnička smena: dotada čisto srpski kraj, postao je arbanaški”.[24] Postepenim naseljavanjem Albanaca i poarbanašivanjem islamizovanih Srba u krajnjoj liniji došlo je u drugoj polovini XIX veka [ne ranije!] do potpune izmene etničkog stanja u Xasy. Današnje albansko stanovništvo većinom je poreklom od srazmerno skorašnjih doseljenika iz prave Albanije, a malo je rodova koji su nesumnjivo ili vrlo verovatno starosedeoci i srpskog porekla, ili stariji doseljenici.[25]

U svojoj monografiji o Metohiji Milisav Lutovac je sa mnogo razloga zaključio da je ta oblast bila još od srednjeg veka, ali i u XVI veku, „sa etničkog stanovišta, jedna od najhomogenijih srpskih pokrajina”.[26] Bitne promene se događaju tek u XVII veku, i to krajem tog veka, sa opštim poremećajem usled ratova. Doduše, nije beznačajno da se u samom Prizrenu i bližoj okolini etnički odnos bitno menja i srpsko stanovništvo izlaže najvećem pritisku tek u XIX veku. Tada su, na primer, katoličke pa islamizovane Fande iz Miridita naselile posede manastira svetog Marka i svetog Petra Koriškog kod Prizrena, a potom proterale i Srbe iz tih sela.[27] I ovde je glavni talas albanskih kolonista prodirao iz Dukađina i Ljume, uz Drim i Beli Drim; čitava oblast južne Metohije bila je potom „odskočna daska” za dalji prodor i širenje na istok i jugoistok, u mnogo većoj meri nego onaj stari, srednjovekovni albanski „džep” oko Erenika [Ribnice], između Junika i Đakovice, severno od župe Has.

Tridesetih godina XIX veka je u Metohiji, u svakom slučaju, stanovništvo bilo izmešano. Statistike iz toga perioda su prilično nepouzdane, ali je sigurno da su osnovne etničke grupe Srbi i Albanci, i da se Albanci javlja ju kao većina samo u jednom delu ove oblasti, dok su „na ostaloj teritoriji pećkog, prizrenskog i prištinskog pašaluka masu stanovništva predstavljali Srbi; većih albanskih oaza van Metohije bilo je tada u Kačaniku, planinskom predelu Golaka, u Labu i jugozapadnoj podgorini Kopaonika [„Mitrovačka Šalja”], u Gornjoj Toplici sa centrom u Kuršumliji, i u Pešteru”.[28] Zaslužuju pažnju brojke iz statističko-etnografskog pregleda koji daje Jozef Miler, prema stanju u 1838. godini. On daje podatke za tri varoši — Peć, Prizren i Đakovicu, ali su mu glavna statistička obeležja verska i jezička pripadnost.[29] U Peći je od ukupnog stanovništva 92,09% Srba, ali od toga je 2108 kuća muslimanskih [srpskog maternjeg jezika, dakle islamizovanih ali još ne i albanizovanih Srba!], prema 102 hrišćanske srpske kuće [tj. 95,4% prema 4,6%]. Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, u Peći je svega 4,17%. Miler dodaje da je Peć pre pada Despotovine [1459] bila mnogo veća varoš, ali je potom broj stanovnika opao usled višekratnog iseljavanja Srba — 1459, 1481, 1690, i 1740. godine. U Prizrenu je Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, svega jedna šestina [4150 Albanaca od 24.950 stanovnika], Srba hrišćana i muslimana oko 4/5, tj. 18.385 stanovnika; Cincara je 1/12, a Turaka Osmanlija svega 1/60. Ukupno je 6000 kuća, 24.950 stanovnika. Jevtu Dedijera, koji 1913. godine piše o Novoj Srbiji, iznenađuje veliki broj prizrenskih Srba, ali dodaje da nema razloga ne verovati Mileru, koji je u svojoj statistici upotrebio turske haračke spiskove. Zanimljivo je da među prizrenskim Srbima ima malo starinaca: većinom su to doseljenici iz obližnjih sela i varoši, zatim iz Tetova, Debra, Crne Gore i Tikveša.[30] Đakovica je tada pretežno albanska varoš: Albanaca muslimana i katolika je 80,76% [17.000], a Srba hrišćana i nealbanizovanih muslimana, tj. muslimana srpskog jezika, 18,05% [3800]. Dok je u Peći, Prizrenu i Đakovici živelo oko 58.000 varoškog stanovništva, dotle je u sva tri okruga bilo ukupno 195.000 lica [pećki — 65.000, prizrenski — 78.000, đakovički — 52.000]; od toga je hrišćana [Slovena, Arbanasa i Cincara] 81.000 [pećki — 31.000, prizrenski — 29.000, đakovički — 21.000]. U pećkom i prizrenskom pašaluku hrišćani su prema muslimanima u odnosu 81.000 prema 114.000, tj. 41,54% prema 58,46%. Svakako da je i po selima, slično slučaju u Peći, primećuje V. Stojančević, bilo Srba muslimana. Po etničkom poreklu, po govornoj osnovi, velika većina stanovništva govorila je srpskim jezikom, pošto islamizacija tada još nije dovela i do albanizacije. Zanimljivi se odnosi dobijaju dubljom analizom: u pećkom okrugu, kada se oduzme broj varoškog stanovništva [oko 11.000 muslimana prema 1000 hrišćana, ukupno oko 12.000], u unutrašnjosti sandžaka živi oko 30.000 hrišćana i samo 23.000 muslimana, što znači da Srbi 1838. godine čine većinu seoskog stanovništva u pećkom okrugu [56,6%]. Albanska većina dobija se u đakovičkom okrugu, gde se naročito oseća prisustvo katoličkih Albanaca, ali je tu bilo i islamizovanih Srba: svih 300 muslimanskih stanovnika sela Zlokuće su, po Mileru, islamizovani Srbi. U prizrenskom okrugu je situacija najmanje povoljna za hrišćane: dok u samoj varoši Srba ima oko 4/5 [zajedno s malim brojem islamizovanih, to su uglavnom pravoslavni hrišćani], dotle u selima na 45.000 muslimana dolazi samo oko 8000 hrišćana, tj, skoro 85:15. Stojančević zaključuje ispravno da su ovde raniji procesi islamizacije ostavili najveće posledice. Osnovnu masu muslimana u prizrenskom okrugu činili su islamizovani Srbi i albanski doseljenici uglavnom iz susednih krajeva, ali i iz Albanije. Glavno područje islamizovanih Srba ovde je, svakako, Gora, zatim Sredska i predeo oko Orahovca u Metohiji. Jedan deo ranije islamizovanih Srba s kraja XVIII i početka XIX veka pretopio se u Arbanase, o čemu svedoči Ami Bue oko 1840. godine. No ipak, ukupna analiza Milerovih i drugih podataka pokazuje da je, „kako po svemu izgleda”, krajem prve polovine XIX veka srpski etnički elemenat bio pretežniji od albanskog, premda se procesom islamizacije i albanizacije smanjivao u korist ovog drugog.

Takvo je stanje metohijskog područja, gde se, bez obzira na pogranični karakter ove oblasti i njenu neposrednu blizinu maticama albanskog migracionog talasa, održava kakva-takva etnička ravnoteža, čak mestimice i sa srpskom većinom, čitavih 150 godina posle velike seobe. Albanska kolonizacija tekla je dalje na istok u ovom razdoblju sa još slabijim demografskim efektom. U tom pogledu je veoma značajna situacija oblasti Kosova u užem smislu reči, koja je u odnosu prema metohijskoj oblasti bila sledeća etapna zona širenja i naseljavanja albanskog naroda. Seosku masu stanovništva su na Kosovu za prvih vekova turske vladavine činili hrišćani, Srbi. Albanaca, i to ne samo muslimana nego i hrišćana, praktično nije bilo na Kosovu ni početkom XVI veka ni docnije u XVII veku.[31] Najveći broj Albanaca doseljen je na Kosovo od sredine XVIII veka pa do četvrte decenije prošlog veka.[32] Presudan poremećaj ravnoteže dogodiće se još kasnije, sa pristizanjem i naseljavanjem u ovim krajevima albanskih izbeglica [„muhadžira”] iz oslobođenih krajeva Srbije posle 1878, o čemu će posebno biti reči.

Kosovo je, inače, ključna oblast za dalje nastupanje Albanaca prema istoku i severoistoku. Iz južnog dela Kosova plavila je albanska naseljenička reka oblast Gornje Morave i Izmornik, tzv. „Kosovsko Pomoravlje”. Intenzivno doseljavanje nastaje tek od kraja XVII veka i traje blizu sto pedeset godina, sukcesivno, u etapama.[33] Severno od Gornje Morave se prostire Novobrdska Kriva reka, značajna srednjovekovna srpska oblast. I ovde do naseljavanja Albanaca dolazi najranije krajem XVII i početkom XVIII veka, a ne sa dolaskom Turaka. Pre kraja XVII veka Albanaca nikako nije ni bilo u Krivoj reci, sem nešto rudara u Novom Brdu; presudna promena u etničkom odnosu je tek 1878. godine.[34] Istočno od Gornje Morave i Izmornika je široka oblast Kumanovsko-preševska Crna gora. Tu su Albanci počeli da se doseljavaju tek u drugoj polovini XVIII veka, u vidu sitnih seoba, „čiji je krajnji iznos vrlo znatan, i koje se odmah ne zapažaju”; prema zaključcima Jovana Cvijića sitnije dugotrajne migracije, koje prolaze neopaženo, najviše menjaju etnički sastav pojedinih oblasti.[35] Još kasnije su se Albanci muslimani naselili u Moravici.[36] Kumanovska oblast je, takođe, oblast izmešanog stanovništva, uglavnom od XVIII veka. Prema proučavanju J. Hadži-Vasiljevića, Albanci su 1909. godine činili jednu četvrtinu kaze [sreza]. Tridesetih godina XIX veka oni su prešli liniju današnje železničke pruge i ispeli se na sam venac Rujna [selo Suševo], ali do Kozjaka nisu dospeli. Pretopili su znatan procenat srpskoga elementa.[37] Preševska oblast, u osnovnim crtama, pruža sličnu etnografsku sliku kao kumanovska oblast. Srbi su u vreme Hadži-Vasiljevićevih istraživanja [u oči balkanskog rata] sačinjavali dve trećine stanovništva; srpski elemenat zauzimao je istočne, a albanski zapadne krajeve oblasti. Kompaktna masa albanskog stanovništva je u podnožju Karadaga i u Moravici. Srpsko-albanska etnička granica je početkom ovog veka dolina Moravice i zapadno podnožje Rujna. Od 35 mesta tada su već 24 čisto albanska; no velik je i broj albanizovanih Srba.[38]

Sa Kosova je albanska kolonizacija zahvatila Lab odnosno Malo Kosovo,[39] a preko ove oblasti i prevoja na Prepolcu spustila se ova struja u Toplicu. Toplički grad Prokuplje bio je sve do 1878. mešovito naselje Albanaca, Srba, Čerkeza, Cigana i Jevreja, sa znatnom albanskom većinom.[40] U drugoj polovini XIX veka krajnji albanski izdanci preko Toplice bili su već na domaku Niša. Najudaljenija srpska sela u pravcu Niša u koja su Albanci prodrli bila su: Novo Selo, Gornja Devča, Donja Devča, Klisurica, Džigolj, Kordinci, Lukomir i Vlahovo. Ekspanzija je po svom rezultatu bila brza, mada je njen tok bio postepen. Na primer, u popisu knezova srpskih sela prokupačke nahije iz 1743. većina je sigurno srpska, ali već pred rat 1876. u mnogim ovim selima nije više bilo nijednog Srbina. Centar Toplice u toku njene albanizacije bio je u stvari varoš Kuršumlija.[41]

U Poljanicu i veterničku Klisuru Albanci su se počeli doseljavati tek od druge polovine XVIII veka, kada su te oblasti bile naseljene srpskim narodom, kao i sva sela zapadno od Poljanice, otkuda su Albanci nadirali. Do 1878. godine u Poljanici i Klisuri bilo je nekih 18 albanskih sela. U blizini oblasti Vinogošte [starom Inogoštu] Albanaca je tada bilo u selu Lepenici, a u neposrednoj blizini Vranja nalazilo se 8 albanskih sela. Ranije nego u Poljanici Albanci su se naselili u Masurici. Izgleda da su u ovu oblast oko današnje Surdulice, na desnoj strani Južne Morave, došli kao katolici, pa su potom primili islam, verovatno još u drugoj polovini XVII ili početkom XVIII veka.[42]

Pokret Malisora prema severu, bez obzira na izvesnu sputanost i ograničeni efekat tih migracija, nije od manjeg značaja nego prodor širokog snažnog talasa dukađinske struje ka Moravi i Sofiji. On zaslužuje punu pažnju, ne samo zato što se odvijao u prostoru tzv. „bosanskog puta”, koji će kao jedan od glavnih strategijskih pravaca na Balkanu biti predmet sporova i borbe velikih sila, nego i zbog toga što je u pitanju oblast u najneospornijem smislu srpska — oblast Stare Raške. To je, kako se zna iz istorije srednjeg veka, onaj pravi, etnički i civilizacijski najplodniji zametak srpske države i kulture. Oblast se prostire u slivovima Lima, Ibra i Tare. Čitavim svojim južnim pojasom ona se naslanja na zonu izuzetno snažne albanske kolonizacije, na Kosovo i Metohiju, ali i na matične severnoalbanske oblasti Velike Malesije. Otuda je i ona postala objekat albanske ekspanzije, pre svega kao izrazito stočarska oblast, a potom i kao zona važnih balkanskih komunikacija. No, treba načiniti razliku između mirnih seoba, koje su se nastavile na nekadašnja srednjovekovna stočarska kretanja albanskih, crnogorskih i vlaških plemena, i militantnog, osvajačkog posedanja ili planske kolonizacije, koju je vršila ili štitila turska vlast. Prvi je slučaj Rugova, u srednjem veku srpske oblasti.[43] Prvi pomen Albanaca u Rugovu je iz 1737, kada je patrijarh Arsenije IV Jovanović prebegao iz Peći preko Rugova u Vasojeviće; patrijarh je gostoljubivo primljen u arbanaškim „stanovima”, privremenim letnjim stočarskim naseobinama u planini. Tradicija Rugovaca zna da su njihovi preci najpre ovamo dolazili sa stokom samo leti, te da su oni za pašu koristili ne samo današnje rugovske planine već i Murgaš, Smiljevicu, Hailu, Glođiju, Štedin i Nićinat. Vremenom su počeli pojedinci da ostaju i da se tu stalno naseljavaju. Danas u Rugovu žive isključivo Albanci muslimanske vere, poreklom iz malisorskog katoličkog plemena Klimenata, u izvorištu Cijevne u Prokletijama, koji su se doselili verovatno u prvoj polovini XVIII veka.[44]

Jugozapadno od Rugova, u gornjem Polimlju, nalazi se Plavsko-gusinjska oblast, srednjovekovna župa Plav, u to doba prilično gusto naseljena samo Srbima. To se vidi iz Skadarskog deftera [1485], ali i iz popisa Skadarskog sandžaka od Marjana Bolice, sto trideset godina kasnije [1614]. Od sredine XVII veka počinju se samovoljno naseljavati po ovoj kotlini albanski Klimenti i Kuči, konkurišući drugim srpskim i albanskim doseljenicima iz Malesije i Crne Gore koji su bili muslimanske vere, ali pretežno srpskog jezika. Obe varošice, Plav i Gusinje, bile su takođe sa mešovitim stanovništvom, čiji je maternji jezik bio srpski. U oblasti se održalo pored srpskog stanovništva u manjoj meri i muslimansko stanovništvo srpskog porekla i jezika, kao i albansko stanovništvo. Srpske su ostale oblasti Zla Rijeka [oko današnje Andrijevice] i naročito Budimlja [oko Berana-Ivangrada], koja je bila velika i nesavladljiva prepreka za albansko i srpsko muslimansko stanovništvo župe Bihor [oko Bijelog Polja]. Srpske porodice iz crnogorskih Brda, doseljene ovamo, primale su islam, a dovođene su i muslimanske porodice srpskog jezika iz udaljenih krajeva [neki čak iz Osijeka, posle pada Slavonije u austrijske ruke]. Nekoliko je slojeva stanovništva od srednjeg veka do danas, ali ogromnu većinu sačinjavaju brđanski doseljenici posle 1690. godine.[45] Istočno od Bihora i Korita su župe Rožaje i Štavica u izvorištu Ibra, gde je preovladalo muslimansko i srpsko-albansko stanovništvo [pravoslavni Kuči i latinski Klimenti]. Međutim, albanski se etnikum ovde nije održao: obe zajednice, bez obzira na veru i poreklo, govore samo srpski, jedino četiri mala sela govore albanski.[46] Najveći etnički poremećaj desio se kasno, tek posle 1878, kada su planski kolonizovani muslimani srpskog porekla. Oblast Ibarski Kolašin, niz Ibar do njegovog skretanja na sever, smenjuje svoje srpsko stanovništvo krajem XVII veka, no svi pokušaji Albanaca iz Metohijskog Podgora da se prošire na sever prema Novom Pazaru lomili su se o kolašinski otpor, naročito naroda sela Brnjaci. Oni su za poslednjih sto godina bili bedem prema albanskom nadiranju iz Metohije i niz Ibar.[47] Novopazarska kotlina, između Rogozne, Golije i Pešterske visoravni, politički je i duhovni centar najstarije srpske države. Gusto naseljena Srbima do velikih seoba, ona ni tada nije potpuno zapustela. Jedan deo Srba je islamizovan; to su muslimani srpskog govornog jezika, oblast ka kojoj je naročito gravitirala malisorska struja iz Albanije, odnosno iz Metohije i sa Kosova, ali bez uspeha. Međutim, u samom geografskom centru oblasti Stare Raške nalazi se Pešter, „tranzitno-etapna oblast u kretanju stanovništva”. Njeno naseljavanje nesrpskim elementom plod je planske kolonizacije od strane turske vlasti, a ne spontanog preseljavanja stanovništva. Posle učešća Klimenata u austrijskom ratu protiv Turske skadarski vezir Hodaverdi-paša Mahmudbegović, u nameri da se oslobodi njihovog pritiska na Skadar, silom preseljava jedan deo katoličkih Klimenata iz Malesije na Pešter 1700. godine, pa je to ujedno i „prva strana etnička grupacija doseljena sa strane u oblast Stare Raške, koju su u svojim radovima zabeležili Jovan Cvijić i Jovan Tomić”. Njihova je dalja sudbina veoma složena: izloženi pritisku da prime islam neki se vraćaju boreći se u Malesiju [1700, 1711], tako da od prve kolonizacije ostaje malo kuća na Pešteru — od 274 kuće samo 50. No taj ostatak je ipak jezgro oko kojeg se potom okupljaju novi doseljenici iz Malesije, pa i crnogorskih Brda.

Posle srpskih ustanaka početkom XIX veka, primećuje Milisav Lutovac, Turci počinju da poklanjaju veću pažnju ranije zabačenim i sporednim krajevima, obnavljaju stara i podižu nova uporišta za odbranu i širenje islama. Tako nastaju, pored Novog Pazara i Prijepolja, Bijelo Polje, Rožaje, Kolašin, Plav itd. Podstiče se islamizacija, kao i aglomeracija muslimanskog stanovništva sa raznih strana na ovom području, koje time dobija karakter vojne krajine. Najsudbonosnije promene dogodiće se, ipak, tek posle 1878, kada se ovde naseljavaju muhadžiri iz okolnih krajeva Crne Gore i Bosne, čime se otvara proces svojevrsne heterogenizacije cele oblasti. U svemu tome Albanci nisu uspeli da uhvate dubljeg korena, ali je ova oblast — od 1878. poznata kao Novopazarski sandžak — zbog svoje nove muslimanske koncentracije postala izuzetno značajna za srpski narod, presecajući prirodnu vezu između Crne Gore i oslobođene Srbije na veoma sličan način kao što je kosovsko-metohijski albanski „klin” presekao prirodnu i društvenu vezu srpskog naroda Moravske Srbije sa Makedonijom.[48]

4. Način albanske kolonizacije i iseljavanja Srba

Naseljavanje Albanaca u srpskim zemljama od XVII veka do našeg doba ostavilo je u istorijskoj svesti srpskog naroda krvavi trag nasilja. Za dolazak i prisustvo albanskih doseljenika vezuju se mnoga predanja o masovnom i pojedinačnom zulumu, o pljački, pogromu i proterivanju Srba sa svoje zemlje. Iako su lični odnosi među ljudima i susedima razne narodnosti mogli da budu, pa su i bivali dobri, ukupna slika albanske kolonizacije je mračna, i tu zaista nikakva ulepšavanja nisu mogućna niti umesna. Istorijska svest naroda se opravdava masom činjenica, veoma određenih i nimalo legendarnih. Ne može se o tome, dakle, govoriti kao o „preterivanju”; nije u skladu sa istorijskom istinom priča o „prirodnom” silasku prenaseljenih pastira sa gladne planine u plodnu, tobož napuštenu ravnicu. Postoji u naše vreme i takva težnja da se istorija albanskih seoba podvrgne izvesnom „kozmetičkom tretmanu”. Tako, na primer, u drugom izdanju Enciklopedije Jugoslavije o albanskim seobama kaže redakcija tek ovoliko: „novo naseljavanje Albanaca u opustošena područja mijenjalo [je] narodnosnu sliku stanovništva. Albanske seobe nisu bile samo dio smišljena plana turske države da napuči opustjele krajeve radi svojih poreznih i vojnih potreba, kako su to činile sve države, nego i posljedica teških životnih prilika brđana i stočara, neizbježan gospodarski proces nadiranja prema plodnim dolinama na Kosovu i u Makedoniji, uzrokovan glađu za zemljom i potenciran time što su nakon ratova i seoba ostajala rijetko naseljena ili pusta područja”.[1] Ovakvim se tumačenjem albanskih seoba sasvim olako prelazi preko činjenice da su ta „pastirska” kretanja značila, u stvari, i u krajnjem svom rezultatu, osvajanje i otimanje tuđe zemlje i uništavanje srpskog naroda na njegovom matičnom istorijskom području. Isto tako, time se prećutkuje okolnost da su nasilje nad srpskim narodom albanski brđani i stočari vršili pod okriljem tuđinske, osmanlijske vlasti, koristeći sve prednosti koje je islamski poredak davao muslimanima u odnosu na obespravljenu hrišćansku raju. Time se, najzad, potpuno zataškava jedna bitna činjenica — da su albanskom kolonizacijom tokom poslednja dva veka naterane na iseljavanje i prognane ogromne mase srpskog naroda, i da to nikako nije naseljavanje „retko naseljenih i pustih” područja, već upravo infiltracija, razbijanje i denacionalizacija kompaktnih i gusto naseljenih oblasti.

Potiskivanje makedonskih Mijaka iz debarskog kraja, na primer, rečito ilustruje taj proces. Krajem XVIII veka, pretvaranjem varoši Debra u centar albanskih begova i spahija, bez obzira na to da li su to odmetnici ili štićenici sultanovi, nasilje nad Mijacima postaje nepodnošljivo, te se raseljavaju čitava sela. U Starom Selu između Galičnika i Sušice ljudi su zbog velikog zuluma morali po svršenom poslu zakopavati „sač” i „čerepna” da ne bi dali dokaza da imaju hleba, jer im je od usta otiman; najzad su morali da se rasele.[2] Pogotovu u razdobljima većeg osamostaljivanja albanskih begova na području Debra početkom XIX veka kolonizacija je dobila razmere genocida. Neki Dalib-beg u Debru sistematski je naseljavao Albance iz srednje i severne Albanije u Gornjoj Reci. Slao je Albance tamo kao svoje poverenike i čuvare, preko njih prikupljao porezu i desetak, pa su za ovima mnogi drugi Albanci došli u Gornju Reku kao ovčari, kozari i sluge. No, kao muslimani, oni su povlašćeni među hrišćanima, i niko im nije mogao stati na put da ne čine bezakonja. Albanci su tako zauzimali zemljište hrišćana u selima Vrbjanu, Dubovu, Trnici, Štirovici itd. U Tanušu zbog ovih zuluma takođe nije ostalo hrišćana. U ostalim selima Gornje Reke stare hrišćanske porodice održavale su se na taj način što su se neke poturčile. Pod pritiskom Albanaca u Gornjoj Reci došlo je i do pomeranja mijačkih porodica na istok.[3] Središte nasilnika je Trnica i Štirovica. U blizini Trnice postoji pećina zvana Špela Amet Šereta, gde je ovaj zlikovac umorio preko sto ljudi. Tu je bačen i stari učitelj srpski, poslednji od stare škole, Hadži-Jermontović iz Vrbena. Ubiti hrišćanina nije značilo ništa. Kad ubiju hrišćanina, veli istraživač ove oblasti Toma Smiljanić, govorili bi Arnauti jedni drugima: „Ska nurdžon! je vrau nji Škin!” [Nije ništa! Ubijen je jedan Sloven!].[4]

Kičevija pruža masu primera brutalnog nasilja i genocida. Kod crkve iz XIV veka u selu Lazarovci nalazi se groblje sa natpisima, po kojima se vidi da je retko ko od domaćina umro prirodnom smrću, već su ih Albanci nemilice ubijali. „Mije sme pađale od of na lele!”, kažu ljudi. Kada je neki Arbanas ubio sina jednoj Srpkinji, priča T. Smiljanić, niko nije smeo da joj priđe i da je teši. Prišao joj je ubica i rekao: „Ćuti! ćuti! Ete mu bilo pisano ja da ga ubijam!” — na šta mu je majka ubijenoga odgovorila: „Hvala ti, kada se bar ti nađe da me utešiš”.[5] Starinačko stanovništvo pravoslavnog sela Trajčevog Dola [sada Trapči Dol] bilo je brsjačko, ali se razbeglo prema Kičevu osamdesetih godina XVIII veka, kada su na njih napali Albanci iz Zajasa.[6] Ima, pak, i primera odlučnog i uspešnog otpora. Selo Tajmišta, nastalo u zbegu, pružalo je organizovan otpor; selo su kačaci palili više puta, ali se ono ipak održalo prkoseći svim nedaćama.[7]

Istorija albanskog naseljavanja Pologa ima u svom središtu upravo uzdizanje u vlasti tetovskih paša albanskog porekla. Okruženi albanskim „tajfama”, koje su zalazile u sva sela čineći zulum hrišćanskom stanovništvu, oni su najviše doprineli da se etnički lik Pologa toliko izmeni. Zbog albanskih zuluma narod je bežao iz svojih starih naselja i prikupljao se u drugim većim selima ili varošicama, ili se iseljavao iz oblasti, pa su se u tako ispražnjena sela uvlačili i preovladavali doseljeni muslimani Albanci [Katranje, Gornje Fališe, Jarebino itd.]. Masovno razbojništvo kačaka [odmetnika] još od XVIII veka predstavlja, sa druge strane, izvor trajne nesigurnosti i iseljavanja Položana: poznata su mnogobrojna jatačka sela, oslonac kačaka u ovoj oblasti [Đurđevište, Kalište, Pršovce, Simnjica i dr.]. Najdalje do sredine XIX veka Albanci su uspeli da pobiju sve narodne glavare koji su sa manje ili više uspeha štitili sela i organizovali oružani otpor naroda.[8]

Podaci o iseljenicima u Pologu ukazuju da je pravoslavnog stanovništva ranije bilo skoro u svim današnjim selima [137 sela], a takođe i u nekim danas raseljenim selima. Sada od postojećih poloških sela u 65 njih nema više nijednog pravoslavnog žitelja; vidi se, isto tako, da je naš svet napuštao Polog samo kada više u njemu nije mogao opstati: neke je isteralo to što su im zemlju oduzeli doseljeni muslimani, drugi su bežali zbog ubistva, iz straha od osvete, zbog siromaštva i sličnog.[9] Pošto bi se pojedini Albanci naselili u pološka sela, njihove porodice su i dalje održavale veze sa svojim krajem u severnoj Albaniji. Na taj način su stalno privlačili rođake i poznanike, čim bi se iz matične oblasti iselio jedan član, sa njim su se i drugi selili onamo gde već imaju saplemenika.[10] Doseljavanje Albanaca mahom se vršilo u manjim grupama, ponekad i pojedinačno. U početku je taj proces, ako izuzmemo grupna nasilja organizovanih kačačkih družina, tekao nešto mirnije, jer su novi doseljenici bili malobrojni prema starijem zatečenom stanovništvu. Osim toga, doseljenici su živeli samo po pojedinim mestima, a zemlje i paše bilo je u obilju, tako da starinci nisu odmah ni uvideli opasnost koja im preti od doseljenika. Priraštajem prošireni posle naseljavanja, Albanci zahvataju mnogo zemlje i razmnožavaju više stoke, tako da je sukob između njih i starinaca postao neminovan. Ishod je po pravilu bio porazan za starince, pri čemu su u ovoj borbi Albanci, kao povlašćen elemenat, ispoljili veću energiju nego starinci i punu bezobzirnost prema ovima. U mnogim pološkim selima mogu se prikupiti podaci i uspomene o sukobima i borbama između doseljenika i starinaca. Ovi su se znatnim delom iseljavali, ali su jednim delom i satirani. Održali su se samo mestimično, po ivicama svoje stare oblasti, u bednim prilikama.[11] Vredi navesti nekoliko primera iz Pologa. Od kako su u selo Forino počeli da se doseljavaju muslimani Albanci, makedonski stanovnici u toku XIX veka postepeno su se iseljavali, dok se nisu sasvim iselili [tek početkom XX veka]. Neki Manasija sa decom bio je poslednji Makedonac pravoslavne vere u Forinu. Njega su zajedno sa sinom Stojkom ubili seoski Albanci oko 1936; poslednja kuća Makedonaca u ovom selu razorena je posle ovoga rata.[12] Selo Korito bilo je makedonsko, a sada je albansko. Albanci su se doselili u vreme tetovskih paša početkom XIX veka; paša je precima današnjih rodova najpre nudio da se nasele na kotlinskom dnu kod sela Tenova, ali su ovi imali dosta stoke, naročito ovaca, te su zbog podesne paše izabrali Korito na Suhoj gori.[13] U Lopušnik su se krajem XVIII veka doselila braća Musli, Islam i Uko, iz albanskog sela Srbinova, a po pozivu Makedonaca iz Belovišta da im budu „sejmeni” [čuvari]. Posle doseljenja oni su „so zulum” kupili zemljište u Lopušniku, plativši vlasnicima samo 60 groša, i tako su na tom zemljištu Albanci osnovali posebno naselje.[14] Zabačeno selo Železno Rečane bilo je naročito od početka XIX veka često napadano i pljačkano, a ljudi mu za sitnice ubijani [„trgan narod”, kako vele meštani].[15] Seljake iz Gornje Đonovice su ubijali na paši, u šumi, na njivama, grabili im stoku itd.[16] Stara Simnjica i njen pravoslavni manastir potpuno su propali u jednom od austrijsko-turskih ratova. Za vreme tih događaja u Simnjicu su došle tri albanske porodice iz Mata u Albaniji. One su pozvale u pomoć Albance iz Padališta i Srbinova i sa njima napali na Simnjicu i na manastir. Od kaluđera ostao je u životu jedan, koji se prilikom napada nije desio u manastiru, a ostali su bili pobijeni; iguman je bio zapaljen. Albanci koji su raselili staro selo i razorili manastir ostali su u Simnjici. Da ne bi bili malobrojni, oni su kasnije pozivali i druge saplemenike iz Albanije da dođu u njihovo naselje, pa je tako Simnjica postala muslimansko-albansko selo.[17] U selu Džepčištu nalazio se manastir sv. Bogorodice. Jednom, kada je narod bio skupljen u manastiru, došli su „Turci” [muslimanski Albanci] i zapalili manastir zajedno s narodom.[18]

Potpuno ista slika dobija se i proučavanjem oblasti na glavnom udaru albanske ekspanzije tokom XVIII-XIX veka, od Metohije do Toplice i Masurice. Kolonizacija Albanaca je od samog početka praćena nepodnošljivim terorom, koji je, uzet u svojoj ukupnosti, uzrok masovnom iseljavanju Srba. Na Kosovu u užem smislu, na primer, proučavanje uzroka za iseljavanje Srba iz njihovog zavičaja ili iz etapne oblasti njihovog povlačenja pred albanskim valom otkriva upravo te činioce Navešćemo samo nekoliko primera. Dogandžići u donjoj Gušterici su izbegli od Tetova zato što su poubijali aramije [albanske razbojnike] u svojoj kući. I Karalići u Konjuhu napustili su pećki kraj pošto su ubili nekog Albanca itd. Ova ubistva su dolazila u odbrani časti ili imanja. Neki su zbog tih nasilja napuštali kuće i imanja i selili se i bez „padanja na krv”. Sojevci u Topličanu iselili su se iz Sojeva u Gornjoj Moravi zato što kao kovači nisu hteli Albancima da kuju motike preko reda, a Boškovići u Babinom Mostu su napustili svoje selo Borčane „u Karađorđevo vreme”, jer su, kako im predanje veli, Arbanasi tada na planini zbog bune u Srbiji činili veliki zulum. Iseljavali su se Srbi i da izbegnu prisilno poturčivanje.[19] U zauzimanju zemlje za svoja naselja Albanci su vrlo često bili bezobzirni, a kada su nailazili na otpor u tome, njihova je agresivnost bila još bezobzirnija.[20] Srpsko stanovništvo dobeglo u oblast Gornje Morave napustilo je svoj zavičaj uglavnom zbog zuluma, u koje spadaju ubistva, pljačke, otimanje imanja i žena i slično.[21] Velika albanska nasilja, u različitim oblicima, glavni su uzrok i seljakanju srpskog naroda u samoj oblasti Gornje Morave. Vrbičani su u Komanac pobegli „od gađanje”, tj. od pokušaja ubistva od strane Albanaca. Jancići su iz Žegre prešli u Donju Budrigu, jer su im tamo Albanci ugrabili dve devojke, pa hteli i treću. Reč „zulum” označava ovde sva nasilja i nečoveštva, pod njom se podrazumeva ucena [„rabuš”], ubistvo, proterivanje sa imanja i otimanje imanja, „pečenje” užeženim vršnikom, „udaranje na obraz” [silovanje], rad na poturčivanju itd. Zulum je bio toliko neizdržljiv da se mahom bežalo ispred Albanaca. Ovo seljakanje nije vršeno na mahove, već neosetno i postepeno, tako da je usled njegova sukcesivnog trajanja dolazilo i do toga da u nekom selu ne ostane nijedan srpski dom. U ovim slučajevima nije dolazilo do toga da selo potpuno zapusti, nego je samo vršena smena stanovništva, jer su se Albanci u ovakva sela, ako ne pre a ono početkom njihova raseljavanja, uvek lako uvlačili i time potpomagali započeti proces. Upadljiva je činjenica da su se Albanci manje seljakali, a to ne stoga što su mlađi u ovim oblastima, već zato što ih na ovo niko nije primoravao. To što je rečeno za Albance važi i za islamizovane i albanizovane Srbe [22]

U oblasti Kumanova Albanci su se naseljavali uglavnom na dva načina: planskom kolonizacijom od strane turskih vlasti posle velikih srpskih seoba na sever od kraja XVII veka, i drugo, ubacivanjem u naseljena srpska sela, postupnim naseljavanjem iz susednih severnih i zapadnih predela. O prodiranju Albanaca u srpska sela u XIX veku ima i pisanih dokumenata. Oni najpre kao samci osvoje koji srpski dom i imanje i proteraju Srbe, pa onda dovedu i svoju porodicu. Jovan Hadži-Vasiljević navodi slučaj sela Dumanovce, kao primer postupnog uvlačenja Albanaca u srpsko selo, i nasilja „iznutra”: „Ubivav gi, paliv gi, pljačkav gi, ali oni ne ostaljav svoje kuće i selo; i ostalja li se onaj krasoća” — navode se reči meštana.[23] Ispitivanjem porekla pojedinih porodica vidi se kako su Albanci potiskivali ispred sebe Srbe i kako su se ovi postupno uklanjali ispred Albanaca Tako se, na primer, zna da je vranjska porodica Mašutkovići starinom svojom iz sela Vrbana u kome odavno nema nijedne srpske duše, pa da se, bežeći ispred Albanaca, prese lila iz sela Vrbana u selo Reljan, kad su se Albanci jače počeli širiti i u Reljanu, ona se odatle preselila u selo Leosoje, dok se nije, najzad, preselila u grad Vranje. Ovakva je bila sudbina mnogih srpskih porodica koje su potiskivali Albanci.[24] Cela Gornja Pčinja je, u stvari, utočište begunaca koji su se ovde sklanjali od albanskog zuluma — iz okoline Preševa, Kumanova, Vranja, Gnjilana, Kosova, Poljanice, Puste Reke i iz drugih krajeva koji leže jugozapadno, zapadno i severozapadno od Gornje Pčinje.[25]

Metod albanske infiltracije opisao je R. Nikolić prema izučavanjima Poljanice. Prvi su se Albanci, kaže on, naseljavali mahom na prevaru, i tek posle su se nasilnički širili, otimajući imanja stanovnicima. Kada su se doseljavali, bili su jadni i žalosni. Najpre bi obično dolazili sami, a posle su im stizale porodice. Kukali bi i preklinjali da ih stanovnici u selima, gde su naišli, prime na konak. Ovi su ih iz sažaljenja primali u svoju kuću, ali se Arnautin nije više udaljavao iz kuće. Čim mu stigne porodica, smesti se u kući, izbaci sve što mu ne treba, pa će onda reći onome koji ga je primio na konak: „Ja idem čak iz Malesije, sad idi ti!”. Tako su se zaselili prvi doseljenici Arnauti gotovo u svima, naročito pograničnim selima Poljanice. Kada su se tako nastanili, počeli su potom nasilnički da se šire u ostalim selima. Tako su se nasilnički zaseljavali i Arnauti iz bliskih golačkih sela Najpre su ubijali čobane, a potom su se vodile prave borbe prilikom kosidbe livada, stanovnici su ih u prvi mah uvek odbijali [Dobroševo, Drenovac, Roždace], ali su ih ovi najposle ipak raseljavali.[26] Isto tako, svuda se mogao evidentirati još jedan način zloupotreba službe čuvara i zaštitnika [„derudekdžije”]. U Masurici su se prvi doseljenici Albanci u prvi mah naselili radi zaštite stanovnika u selu. Kada su potom ekonomski ojačali i namnožili se, počeli su se dojučerašnji čuvari nasilnički širiti. Najpre su počeli ubistvima raseljavati stanovnike sela Masurice, a potom i ostale. U selu Masurici ubili su dva deteta i prinudili stanovnike da se sele. U Surdulici su nasilnički pritisli neka imanja, ubili Stevana Pusulju i naselili se. Potom su počeli otimačine u Alakincu, Dlugojnici, Lmenči i redom po svom Masuričkom polju. U Alakincu imali su najpre košare, pa su se potom stalno nastanili. U Dlugojnici su držali u prvi mah trmke [pčele], pa su potom prešli i tamo se naselili. Tako su redom zahvatali selo za selom. Stanovnici su uzmicali u bliska planinska sela. Na osamdeset do devedeset godina pre Nikolićevog istraživanja [tj. 1824-1834] nasilnički su zauzeli i Vardenik, pošto su ubistvima raselili to selo.[27]

Nasilje kao glavno obeležje albanske kolonizacije i osnovni uzrok velikih iseljavanja južnoslovenskog stanovništva u Makedoniji i Staroj Srbiji ističe i Jovan Cvijić još u svom kapitalnom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije [1911] „Kao u Debar i Golemu Reku, i u Kučevo, Zajas, Kopač i Poreč sve više prodiru Arbanasi. Gde još nisu prodrli i nastanili se, javljaju se u četama kao zulumćari, pljačkaju stoku i odvode u Debar, odvode i ucenjuju decu, napadaju na sela, time učine najpre nemogućnim rad i život u selima, jer se najpre napusti stočarstvo po planinama i obrađivanje zemljišta, koje je dalje od sela. Opasno je i goru seći za građu i alatke, to se može samo još oko sela raditi. Stanovništvu se, dakle, takvim zulumćarstvom oduzmu svi životni uslovi i ono mora ići u pečalbu. Prema tome pečalba stanovnika iz Kičeva i Poreča nije znak ni neplodnosti zemljišta ni guste naseljenosti, već nesigurnosti, kao što je slučaj i u Maloj Reci. Poznato je, dalje, da mnogi pečalbari ostanu u zemljama u koje idu. Ovako gotovo opustela sela moraju imati arnautske najamnike ili derudendžije, koji ih čuvaju. Oni ili neko od njihovih najpre se nasele u slovenskim selima, i mesto po šumama zulumćari su sada u selu. Oni drže vezu sa svojim saplemenicima u Debru i ovi ih pomažu. Nastaju otmice imanja, ubijanja, i slovenskog stanovništva postepeno nestaje i iseljava se. Tako je u Kopaču selo Drugovo strah za svoju okolinu. Tim načinom je i malo selo Brakjan u Poreču opasno za okolna sela postalo”.[28] Cvijić opisuje i metod naseljavanja Albanaca u tetovskoj oblasti [Donji Polog], u suštini na isti način kao i znatno kasnije Jovan Trifunoski: „Najpre su [Albanci — D. B.] zauzeli planinska sela oko Šara a zatim se postepeno spuštali u tetovsku kotlinu, koju, pomenuto je, još nisu ni u pola osvojili. Kao prethodnici i vesnici migracije došle su najpre arnautske aramijske čete, koje su otimale stoku, razvaljivale bačila i onemogućile šarskom stanovništvu opstanak; uporedo s tim išlo je naseljavanje po nekoliko arnautskih kuća u selima. One su posle dozivale svoje plemenske i bratstvene srodnike ili zbog toga što su ovo bolje i prostranije paše ili po jednoj arbanaškoj osobini: Arnauti istog bratstva i plemena vole se i pomažu i jedan bi drugome došli u pomoć i na velike daljine i pored velike opasnosti; tim arnautskim grupama od kuća po srpskim selima bila je potrebna takva pomoć”.[29]

5. Uzroci albanskih migracija

Prinudnim iseljavanjem Srba iz Stare Srbije učvršćivali su se poslednjih dvesta do trista godina rezultati jednoga od izuzetno dramatičnih osvajanja u istoriji Evrope novijih vremena. Postavilo se zato pitanje o uzrocima i prirodi ovoga složenog istorijskog, etnološkog i sociološkog procesa. Kako je i zašto došlo do pokretanja ove velike albanske seobe na istok, i zašto je ona dovela do tako krupnih posledica?

Jovan Cvijić je prvi posvetio svu potrebnu pažnju ovom pitanju, ne zadovoljavajući se tradicionalnim predstavama. Te su se predstave o ovom zbivanju svodile na sledeću shemu: Srbi u velikim seobama s kraja XVII i početka XVIII veka napuštaju Kosovo; na „ispražnjenu zemlju” naseljavaju se albanski brđani i šire po njoj, razgoneći nasiljem „mali ostatak” srpskog stanovništva. Cvijić je, međutim, uočio da se albanske seobe iz Albanije, kao i srpske sa Kosova, javljaju u sklopu jednoga daleko šireg zbivanja, kojim je zahvaćeno čitavo dinarsko stanovništvo od Veleške klisure do Zagrebačke gore; ono je obeleženo postepenim, ali u krajnjem rezultatu masovnim preseljavanjem i premeštanjem naroda na ovako označenoj teritoriji. U različitom ritmu, sva ova kretanja, koja je Cvijić nazvao „metanastazičkim”, počinju još krajem XIV veka i traju do naših dana. Albanski narod je jednim svojim delom zahvaćen ovim procesom i učestvujući u njemu utiče na njegov razvoj i tok. Moraju se zato videti svi uzroci metanastazičkih kretanja na Balkanskom poluostrvu, zaključio je Cvijić, da bi se odgovorilo i na pitanje kako je i zašto došlo da iseljavanja Srba i do albanske kolonizacije srpskih zemalja.

Najpre su uočeni i na prvo mesto stavljeni istorijski i psihološki uzroci.[1] Početni impuls pokretanju masa dalo je tursko osvajanje: to su seobe prouzrokovane turskom najezdom krajem XIV i tokom XV veka; to bi bio prvi metanastazički talas, kojim su pokrenute južnoslovenske mase Makedonije i Srbije, a potom i Bosne, i bacane u etapama na sever i u zapadne krajeve. Tokom prvog razdoblja turske vladavine dolazi do izražaja i uticaj janičara na raseljavanja, zapravo „danka u krvi”, kojim se sve do 1676, kada je ukinut, svake četvrte godine oduzimala petina dece od šest do devet godina radi islamizacije i regrutovanja. Da bi to izbegli, ljudi su bežali u šume i u planinske oblasti ili se iseljavali na teritoriju Austrije ili Venecije. Uostalom, „ovo uzimanje dece u toku dva i po veka imalo je ista dejstva kao da je svake četvrte godine bila po jedna migracija”.[2] Seobe su prouzrokovane i austrijsko-turskim ratovima, najpre u razdoblju XV i XVI veka, a potom do kraja XVII i u XVIII veku. Velike seobe se događaju, prema tome, u nizu drugih, pokrenutih iz istih uzroka, u sklopu ili usled vojnih operacija, turskih prema severu ili austrijskih prema jugu: i u jednom i u drugom slučaju premeštane su srazmerno velike mase srpskog stanovništva. Ulogu uzroka metanastazičkih kretanja imaju zato i bune, uglavnom u toku XVII i XVIII veka; posle svakog ustanka, redovno bezuspešnog, pokretao se pobunjeni narod sa svoga ognjišta da se spase od turskog pogroma. Cvijić navodi i krdžalijske horde kao uzrok raseljavanju, a pošto ih sastavljaju uglavnom Albanci muslimani, vredi navesti šta tačno Cvijić o tome kaže: „Krajem XVIII i u početku XIX veka formirala su se u evropskoj Turskoj mnogobrojne krdžalijske horde. Ovim imenom su nazvane”, objašnjava Cvijić, „pljačkaške čete. Među njima su bile najpoznatije one koje su se skupljale oko Ali-paše janjinskog i Pazvan-Oglu vidinskog. Bilo je i drugih, manje poznatih. U ove čete su stupali ljudi raznih narodnosti, poglavito Arbanasi. Bez vere i zakona, krdžalije su živele na račun hrišćana i bili su njihovi najsuroviji ugnjetači. Pustošili su sela i čitave oblasti, naročito u šopskoj zoni i u centralnim i pindskim delovima Poluostrva. Stanovništvo se povlačilo pred njima i rasturalo u svima pravcima”.[3]

Svi ovi istorijski uzroci, nazvani tako zato što su im neposredan povod istorijski događaji, prepliću se sa psihološkim i moralnim motivima. Cvijić to odlično objašnjava: „Najvažnija je ona unutrašnja uzbuna koju oseća potčinjeno stanovništvo prema zavojevaču, naročito kad je ono razvijene nacionalne svesti; slične su vrste i psihološka stanja, koja se razvijaju usled pritiska i surovosti zavojevača”. Pri tome bi se valjalo osloboditi zablude, smatra Cvijić, da su bežanje pred zavojevačkom vojskom glavne seobe, tim pre što se tada svet odjedanput u masama krene. „Postoje i druge, po svome demografskom rezultatu kud i kamo masovnije seobe, a one su izazvane ekonomskim ili psihološkim uzrocima, najčešće u kombinaciji; iako se pri ovim seobama retko kad u jedanput krenu velike grupe stanovništva, već su to mahom manje grupe, najčešće pojedine porodice, pa su im i kretanja spora. One su stalne, traju vekovima, prolaze mirno, mahom neopaženo, i njima se u stvari najviše izmeni etnički sastav stanovništva pojedinih oblasti. Tek kad se uzmu u obzir ekonomski i psihološki uzroci”, kaže Cvijić, „onda je jasno zašto su najmnogobrojnije migracije poticale iz Dinarske sisteme, naročito iz njenih karsnih oblasti”.[4]

Šta je, dakle glavna karakteristika seoba izazvanih ekonomskim uzrocima.[5] To je „iseljavanje stanovništva iz zemalja koje su privredno slabe u zemlje koje su ekonomski snažne; konstatuje se, dakle, uvek znatna razlika između zemlje matice, koja je osrednjih i slabih sredstava za život, i zemlje naseljavanja, koja se redovno odlikuje većom plodnošću i raznovrsnim izvorima za ljudski život”. Najveća razlika između zemlje matice i zemlje kolonizacije na Balkanskom poluostrvu je između karsnih oblasti i planinskih krajeva dinarskog sistema, s jedne, i Šumadije, severne Bosne, Slavonije, Srema, Banata i Bačke, s druge strane. To je, po mišljenju Cvijića, glavni uzrok što su iz Crne Gore, Stare Raške i Hercegovine vekovima tekle migracione struje prema pomenutim zemljama. Stvar je u tome što u karsnim zonama dinarskog područja ima malo ziratne zemlje, a priraštaj stanovništva je veliki. I u normalnim godinama postoji nesrazmera između izvora za život i broja stanovništva, pa se tako jedan deo stanovništva mora iseljavati da bi se drugi deo ishranio i održao. Tu se stiču uslovi za „prirodnu i stalnu” migraciju. Cvijić zapaža i postojanje celoga jednog „ciklusa razvijanja”, ali od turskog osvajanja ka našem dobu: stanovništvo se povlači u planine, u povoljnim klimatskim uslovima i „zdravom patrijarhalnom” režimu tako doseljeno [odnosno izbeglo] stanovništvo se uveća znatnim priraštajem; oblast postaje mala i pojedina plemena i grupe ulaze u „ljute borbe, do istrebljenja, radi proširivanja teritorije za pašu”; pobeđena plemena i grupe se iseljavaju, najpre u bliže, a potom i u dalje oblasti dinarskog gorja; stočarima postaje tesno, pa docnije, izgleda tek od XVII veka, u masama počinju da se iseljavaju u udaljene niske i plodne krajeve, u kojima su raznovrsnija sredstva za život, za raznim olakšicama za rad i življenje. Prenaseljenost u oblasti kolonizacije, opet, izvodi stanovništvo ponovo u planine, pa se ceo krug tima zatvara i ciklus ponavlja. Uz to se moraju uzeti u obzir i klimatska kolebanja. Gladne godine su naročito pokretale narod na preseljavanje. „U severnoj Albaniji, severno od reke Maće, u planinskoj oblasti Miridita i Malisora, koja i u najboljim godinama ne može svojim žetvama ishraniti stanovništvo, često su se u rano proleće sretali izgladneli ljudi i žene koji silaze u Metohiju, u Zabojanu i Zadrimu. Zato su iz ovih oblasti stalno polazile metanastazičke struje u pomenute krajeve i Kosovsku kotlinu, a nerodne godine su ih samo ojačale”.

Cvijić posmatra i naročite društveno-ekonomske uzroke, kmetski režim i čifčijski sistem, koji je osobito podsticao mnogobrojne unutrašnje migracije, u granicama jednog vilajeta, kada je zavisan seljak — najamnik [čifčija] prelazio iz jednog čitluka u drugi, da bi kod drugog bega [čitluk-sahibije] našao bolje uslove za život.

Cvijić, dakle, pridaje ekonomskim uzrocima metanastazičkih kretanja na južnoslovenskom području veliki značaj, ali napominje da je i ekonomskim i psihološkim migracijama „služio kao kvasac koji izaziva vrenje turska vladavina i moralno i ekonomsko stanje njome stvoreno”.[6] Razume se, objašnjenje ne bi smelo da bude pojednostavljeno niti u jednom niti u drugom pravcu ne može se svesti na ekonomske uzroke,[7] kao što nije mogućno ove velike pokrete masa objasniti ni samo istorijsko-političkim okolnostima. Do seoba, onih „velikih” na mahove, kao i drugih, postepenih no trajnih, dolazi očigledno kada se steknu raznovrsni uslovi. Ekonomski uslovi su podloga na kojoj je bilo mogućno da se pokrene i razvije veliki pohod albanskog naroda na istok, ali će tek u naročitim istorijskim i društvenim okolnostima ovo preseljavanje „stočara” i „brđana” postići efekat prisvajanja i denacionalizacije srpskih teritorija i genocida nad srpskim narodom. Postoji, naime, kvalitativna, bitna razlika između albanskih i drugih dinarskih migracija, bez obzira na to što su im ishodišta, ekonomski i geografski, ista.

Sigurno je da su „česte gladne godine u prenaseljenim Brdima gonile ljude da traže izvore za život”, kako veli Lutovac govoreći o poreklu stanovništva u Rožajama i Štavici. „Jedni su ga nalazili istiskujući slabije iz svoje sredine, koji su se morali nekud seliti. Kad nije bilo više prostora i jači rodovi se odlučuju na seobu, pošto su prethodno četovanjem upoznali i osigurali mesto gde će se naseliti”.[8] To mišljenje, koje se zasniva na navedenim pretpostavkama o demografskoj eksploziji u planinskim oblastima dinarskog sistema, preovlađuje u jednom delu srpske antropogeografske literature. Atanasije Urošević, na primer, govoreći o Novobrdskoj Krivoj reci, kaže da se kod Albanaca kao uzrok iseljavanja iz ranijeg zavičaja najčešće navodi „teskoba zemljišta”: nije bilo mesta za život, što će reći da se u njihovoj zemlji matici u XVII veku počela javljati prenaseljenost stanovništva, pa se suvišak morao iseljavati.[9] Svoja istraživanja Kosova isti autor zaključuje konstatacijom da su uzroci doseljavanja albanskog stanovništva na Kosovo razni, ali su među njima „svakako najvažniji i najopštiji privredni uzroci”. Relativna prenaseljenost u severnoj Albaniji tražila je, navodno, oduške, a ona joj se ukazala delimičnom ispražnjenošću Metohije, Kosova i susednih oblasti po iseljavanju jednog dela Srba iz njih prema severu u austrijsko-turskim ratovima krajem XVII i u prvoj polovini XVIII veka.[10] Uzroci albanskom prodiranju prema kosovsko-metohijskoj oblasti, uopšteno je na drugom mestu, uglavnom su ekonomske prirode: slabo zemljište u planinskoj i krševitoj severnoj Albaniji bilo je faktor za iseljavanje stanovništva, ali je taj faktor i po turskom osvojenju Stare Srbije i Albanije slabo dolazio do izražaja sve do kraja XVII veka — zbog relativno guste naseljenosti srpskoga življa na Kosovu i u Metohiji i njegovog otpora prema samovlasnom albanskom prodiranju. Ovo je bilo omogućeno tek istorijskim događajima s kraja XVII i u prvoj polovini XVIII veka, kada su srpska naselja i srpski živalj u kosovsko-metohijskoj oblasti postali „razređeni”. Tada je počela jača struja albanskog doseljavanja.[11]

Neka su druga istraživanja, međutim, stavila u sumnju opštu vrednost ove „ekonomsko-socijalne” teorije o uzrocima naseljavanja Albanaca. Još je R. Nikolić u svom značajnom radu o širenju Albanaca, govoreći o njihovom naseljavanju krajnjih severoistočnih oblasti u Pomoravlju od kraja XVII veka, primetio da sve govori u prilog tome da se oni nisu ovamo širili zbog kakve prenaseljenosti u svojoj domovini, već su ih na ovu stranu naročito upućivali i naseljavali; postojao je izgleda kod Turaka naročiti sistem naseljavanja, čiji je cilj bio slabljenje i rasparčavanje srpskog življa i približavanje ka granicama tadašnje Srbije.[12] On se pita zašto su Albanci došli čak ovde [u Toplicu i leskovački kraj, odn. u Poljanicu i Klisuru] kada je kraj bio naseljen, a prema zapadu je bilo još krajeva ređe naseljenih ili i bez naselja. Objašnjenje za ovo nalazi u tome što su Albanci u te „daleke severo-istočne oblasti” naročito bili upućivani, kako bi zauzimanjem Veterničke i Grdeličke klisure prekinuli vezu između srpskih zemalja severno i južno od tih klisura, i da u slučaju rata smetaju srpsko prodiranje uz Moravu, kao što se doista i dogodilo 1878. godine.[13] U presudnost ekonomskih motiva u svim oblastima severne i zapadne Makedonije, posumnjao je Jovan Trifunoski, koji je podrobno istraživao ove oblasti. On izričito veli, na primer, za Polog: „Ispitao sam poreklo svih arbanaških rodova koji danas žive u pološkim selima, ali ni od jednog nisam čuo da su im se preci tu naselili zato što su tu došli na prehranu. Takvog doseljavanja ima samo kod nekoliko poarbanašenih, ranije srpskih rodova poreklom iz prizrenske Gore”.[14] Relativno siromaštvo prethodne oblasti kao ekonomski uzrok doseljavanja Albanaca identifikovano je u radovima ovog istraživača samo u Kumanovsko-preševskoj Crnoj gori.[15] Inače se na celom ovom području iza doseljavanja Albanaca može prepoznati politički faktor, turska vlast i politički interes. Turska država je sama podsticala albansku kolonizaciju: Albanci su doseljeni uglavnom kao muslimani, to jest glavni nosioci i oslonac turske vlasti. Štaviše, osporena je teza o demografskoj eksploziji u matičnoj oblasti i ispražnjenosti oblasti kolonizacije: „Njihova matična oblast za vreme Turaka nije bila prenaseljena i Arbanasi su ulazili u pološka sela čije je stanovništvo hrišćansko i slovensko”.[16] Primećeno je sasvim tačno da je, na primer, Kačanička klisura svojim prirodnim i privrednim osobinama dosta slična predelima u severnoj Albaniji, i da zbog toga muslimanski doseljenici poreklom iz Albanije „nisu dolazili privučeni jakim ekonomskim uzrocima, već što su njihovu migraciju u ovu važnu strategijsku i središnju balkansku oblast Turci naročito upućivali”.[17] To važi i za Skopski Derven, koji „nije povoljniji od mnogih predela u Arbaniji”.[18] U svim ovim slučajevima, po mišljenju J. Trifunoskog, radi se o planskom naseljavanju Albanaca sa ciljem da se razbije kompaktni slovenski živalj u oblastima koje su se od kraja XVII veka dizale na ustanak; da se pomoću muslimansko-albanskih kolonista prekine dodir između Jugoslovena na severu i jugu; da novi stanovnici budu smetnja oslobođenju hrišćana, i da turska država ima više stanovnika muslimanske vere duž pojedinih važnih strategijskih komunikacija. Stoga su Albanci, u Pologu, na primer, zaposeli sve izlazne i ulazne tačke na pološkim saobraćajnicama, pa je na taj način slovensko stanovništvo Pološke kotline odsečeno i zagrađeno Albancima sa svih strana. Ovakva planska naseljavanja muslimanskih Albanaca i drugih neosmanlijskih muslimana [prema tome i muslimana srpskog jezika] vršila je turska državna vlast sve do 1912. godine i u drugim našim krajevima [Metohija, Kosovo, okolina Skoplja, Kumanova, Vranja, Pelagonija, Ovče polje itd.]. Upravo je glavna dužnost albanskih kolonista bila da se bore zajedno s turskom vojskom protiv svake opasnosti spolja i iznutra, da drže pod kontrolom slovensko-hrišćansko stanovništvo [raju] te da olakšaju eksploataciju ovog podvlašćenog stanovništva. Oni su zato, pored znatnih povlastica [besplatna zemlja, šume, pasišta], imali i svoju vojnu organizaciju na čelu s barjaktarima. Istorijski je potvrđeno da su tetovske paše, svi albanskog porekla, uslovili i pomagali doseljavanje mnogih poloških Albanaca, omogućavajući im da besplatno [i bez kazne] zahvataju čitave atare starijih slovenskih sela.[19]

Albanija i pogranične južnoslovenske oblasti, za razliku od ovih, udaljenih oblasti Makedonije, još su predstavljale ređe naseljene krajeve.

Da je bilo plana u naseljavanju proizlazi i iz pojave što se prvobitni malobrojni muslimanski doseljenici iz Albanije ovde nisu naseljavali grupisano u jedno selo ili u manji broj sela, već su raspoređivani obično od jedne do pet porodica u svim selima. Čest je slučaj da su se radi raspoređivanja po oblasti još pri samom doseljavanju isti rodovi i porodice cepali dajući malobrojne albanske stanovnike za po više naselja.[20] Ustanovljeno je, pored ostalog, da se bekstvo pojedinih Albanaca od krvne osvete ne može uzeti kao uzrok od većeg značaja, jer je to mahom pojedinačno naseljavanje, koje bez pomenutih drugih pobuda ne bi moglo dovesti do velikih albanskih migracija.[21]

Opravdano je, dakle, govoriti i o političkim uzrocima albanskih seoba. Kako je to dobro primetio Vasa Čubrilović, „raseljavanje i naseljavanje stanovništva od uvek je bilo važno sredstvo raznim državama u razna vremena kad su htele da osiguraju svoju premoć u pojedinim balkanskim zemljama”, a posledica svega je „da balkanske zemlje često menjaju etnografsku sliku, osobito posle ratova i ustanaka”.[22] Dolazeći iz Azije, doneli su Turci iz nje i jedan od najstrašnijih ali i najsigurnijih načina da se ukroti jedan narod ili osigura posed jedne zemlje, poznat još starim Asircima i Vaviloncima: uništiti ili prorediti raseljavanjem nesigurno stanovništvo i zameniti ga novim pouzdanijim. Turska ga je često upotrebljavala na Balkanu.[23]

Prema tome, dva su osnovna činioca albanske kolonizacije: ekonomske prilike i turska politika. Ako zanemarimo do sada nepotvrđenu teoriju o prenaseljenosti planinskih područja kao cikličnom uzroku siromaštva i metanastičkog kretanja brđana prema ravnici, ostaje kao sigurno da je opšte osiromašavanje planinskog stanovništva i nemogućnost da se opstane na svojoj zemlji primarni impuls za iseljavanje iz nje, bilo ono privremeno ili trajno. Osiromašenim stočarima u planinama Albanije plodne ravnice i župe Metohije, Kosova, Pomoravlja i zapadne Makedonije postaju osobito privlačne u doba opšteg ekonomskog propadanja i krize turskog feudalizma na Balkanu. Usmeravanje ovih migracionih tokova uglavnom prema srpskim zemljama istočno od albanskih planina samo donekle je uslovljeno „razređivanjem” srpskog naroda u razdobljima velikih ratova i ustanaka na toj teritoriji, ali to nije bio ni glavni razlog ni bitna okolnost koja je albansku kolonizaciju navukla na ove zemlje. Ključna je okolnost — islamizacija Albanaca, otuda i njihovo povlašćeno mesto i odbrambena funkcija u turskom sistemu, od kraja XVII veka sve više ugroženom planovima evropskih sila da reše Istočno pitanje, kao i težnjom samih balkanskih hrišćana da ponovo dođu do svoje slobode i državnosti. Turci su, dakle, naročito od početka XVIII veka iz političkih i strategijskih razloga pomagali kolonizaciju muslimana na osetljivim tačkama i pravcima Tako je albanska kolonizacija srpskih zemalja i delimično Makedonije bila izvedena podsticanjem i uz podršku turskih vlasti, propraćena islamizacijom, asimilacijom i surovim nasiljem nad srpskim i makedonskim narodom tokom čitavog XVIII i XIX veka.

No, bez obzira na sve uzroke koji dovode albanske koloniste u Metohiju, na Kosovo, u Toplicu i Pomoravlje, u severnu i zapadnu Makedoniju, svi se istraživači slažu u tome da je glavni uzrok iseljavanju srpskog i makedonskog stanovništva, i u lokalnim i u širim dimenzijama, upravo albanska kolonizacija i nasilje kao njen vid i metod. Pogotovu je srpski narod žrtva ne samo jedne stihije nego i plana o njegovom fizičkom uništenju na jednom veoma širokom prostoru.

Uglavnom u XVIII i XIX veku stvorio se albanski klin, koji se, po rečima V Čubrilovića, „oslanjajući se osnovicom Debar-Rogozna na svoje etnografsko zaleđe, duboko zario u naše zemlje, dopro do kapije samog Niša i razdvojio naše severne zemlje od južnih. Ovaj albanski klin je od velike važnosti za političke i kulturne veze naših zemalja sa severa i zapada sa oblastima oko Vardara. On je bio ona prečaga, koja je tokom celog XIX veka smetala Srbiji i Crnoj Gori da razviju onako jaku akciju u Južnoj Srbiji kako su želele”.[24] Širokim pojasom pravca zapad-istok, tj. od Kosova preko Kačanika, Kumanova i Bujanovca, sve do Pčinje, „albanski naseljenici kao živi bedem razdvojili su jugoslovensko stanovništvo na severu od onog na jugu. Tako su bila presečena međusobna seljenja i međusobni uticaji između jugoslovenskih pokrajina na jugu i severu. Svima oblastima južno od ovog albanskog pojasa bile su presečene i kulturne veze i sva mešanja sa ostalim jugoslovenskim područjima na severu. Ove naše pokrajine postale su udaljene jedne od drugih više nego da su ih razdvajale stotine kilometara”.[25]

V Oslobodilački pokreti Srba u XIX veku

1. Srpski ustanci i položaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilačkog rata 1876.

Prvi srpski ustanak 1804. godine ne može se posmatrati samo kao revolucionarni pokret naroda beogradskog pašaluka; njegov domet i program daleko su širi. Nije se oslobađao samo beogradski pašaluk, već srpski narod širom Turske: Karađorđeva Srbija je imala da bude nacionalno-revolucionarno jezgro svesrpskog oslobodilačkog pokreta, a ovaj, opet, okosnica oslobodilačkog pokreta svih balkanskih hrišćana. Stoga se već u toku ustanka zapažaju koraci da se njegovo dejstvo proširi, da se šumadijski pokret poveže sa drugim aktivnim ili pritajenim centrima otpora i bune, te da se postigne jedinstvo akcije. Karađorđe je 1804. godine pokušao da ustanak proširi i na delove Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a 1806. godine operacije ustaničke vojske usmerene su ka Starom Vlahu, Bosni i Metohiji. U Starom Vlahu je izbio opšti ustanak, kao i u Drobnjacima [1805], Rovcima i Morači. Ustanci su izbili još u Pirotu, Nišu, Leskovcu, bosanskom Podrinju [1807], Bosanskoj krajini [1809] i zapadnoj Bugarskoj [Vidin i Sofijski sandžak]. Ustanici pod komandom Milana Obrenovića izbili su na liniju Višegrad-Nova Varoš, a Radič Petrović prodire dolinom Ibra preko Raške do Novog Pazara. Istovremeno šire se operacije i preko granice beogradskog pašaluka — u Toplicu i prema Nišu, dakle u južnomoravski basen i prema Kosovu. Još energičnije se srpski ustanak širi u ovim pravcima 1809. godine. Savez sa Rusijom, koja se tada nalazila u ratu protiv Turske, Karađorđe je nastojao da iskoristi za širenje ustanka i operacije prema Bosni i Hercegovini [Sjenica 5. maja, a Novi Pazar 18. juna 1809].

Neuspeh prvog srpskog ustanka 1813. godine nije zaustavio ovaj široki oslobodilački pokret: iz beogradskog pašaluka, delimično oslobođenog u drugom srpskom ustanku 1815, uporedo sa strpljivom diplomatskom borbom za autonomiju i nezavisnost traje i borba za proširivanje oslobodilačkog pokreta na druge, još porobljene delove srpskog naroda, pa i drugih hrišćana na Balkanskom poluostrvu. Granice beogradskog pašaluka konačno su savladane 1833, kada je autonomnoj Srbiji priznato i „šest nahija” na južnim i istočnim granicama pašaluka, do linije koja je preko Tare, Golije i Raške, Kopaonika i Jastrepca prelazila Južnu Moravu ispod Niša, a onda preko Gramade i Pandirala izbijala na Staru planinu. To je upravo ona osnovica sa koje će Srbija poći u prvi oslobodilački rat protiv Turske 1876. godine.

Četrdesetih godina formulisan je i potpuni nacionalni program oslobođenja srpskog naroda i uloga koju oslobođena Srbija ima da odigra u tome. To je Načertanije Ilije Garašanina [1844]. Oslobođenje svih Južnih Slovena je glavni cilj Srbije, ali u okviru oslobođenja svih neosmanlijskih naroda i zajedno s njima. Srbija mora obezbediti slobodan trgovinski put do Jadranskog mora, kako bi se oslobodila austrijske stege, a to je upućuje na rešavanje albanskog pitanja. Garašanin je računao na saradnju sa katoličkim Albancima i on još 1844. uspostavlja vezu s njima. Najpre šalje Stefana Verkovića 1844. godine u severnu Albaniju, a od 1846. je u vezi sa miriditskim opatom Gasparom Krasnikom, zahvaljujući kome je došlo i do sporazuma o zajedničkoj akciji sa miriditskim knezom Bib Dodom 1849. godine.

Garašanin je i kasnije pridavao veliki značaj pridobijanju Albanaca za jednu široku akciju protiv Turske. U jednom memoaru knezu Mihailu krajem 1860. on ukazuje na potrebu da se radi na odvajanju Albanaca od Turaka, da ne bi oni u slučaju ustanka otežali dejstvo srpsko-grčkog saveza. Privredna nerazvijenost, kulturna zaostalost i odsustvo bilo kakvog nacionalnog centra kod Albanaca predstavljali su veliku teškoću. Garašanin tada još nije za nezavisnu Albaniju. U razgovorima sa Grčkom 1860. godine usvojeno je načelo podele Albanije: Srbiji severna Albanija sa okruzima Drač i Elbasan, a Grcima Berat i Korča, no taj ugovor nije potpisan. Nešto kasnije Garašanin zaključuje da je bolje stvoriti od Albanije nezavisnu državu, te u novim pregovorima sa Grčkom predviđa da rad na zadobijanju Albanaca bude zajednički, a posle pobede će im se ostaviti sloboda da odluče hoće li se organizovati u zasebnu državu između Vojuše i Drima ili će se pripojiti Srbiji i Grčkoj. Konačni tekst ugovora od 14. avgusta 1866. predvideo je pravo svih naroda koji uzmu učešća u borbi za svoje oslobođenje da biraju između prisajedinjenja Srbiji ili Grčkoj i nezavisne države, „članice balkanske konfederacije”.[1]

Pitanje o budućnosti Albanaca u perspektivi oslobodilačke borbe balkanskih naroda protiv Turaka bilo je naročito složeno zbog toga što je putem islamizacije velika većina albanskog naroda bila svrstana u redove neprijatelja i tlačitelja, čija se vlast imala rušiti. Računa se da je tokom XIX veka već oko 70% Albanaca bilo islamizovano.[2] Islamizovani Albanci su bili najuporniji branitelji staroga poretka i osmanlijskog legitimiteta na Balkanskom poluostrvu. Udarne jedinice u suzbijanju nacionalnih pokreta i ustanaka, od srpskog 1804. do grčkog 1821, činili su albanski muslimani. Lepold Ranke u svojoj Srpskoj revoluciji [1829] pominje Albance koji u toku ustaničke 1815. godine u dolini i na brdima s južne strane Zapadne Morave idu u pljačku i u lov na ljude.[3] Još u prvom srpskom ustanku Srbi su se sudarali sa Albancima kod Karanovca [Kraljeva], Niša i Sjenice, a 1813. Karađorđe preduzima izvesne korake da spreči podizanje Albanaca protiv Srbije, angažujući na tome Crnu Goru. Vuk Karadžić je zabeležio kako je još Kučuk-Alija, jedan od četvorice beogradskih dahija, 1804. godine pokušao da se probije „kroz Šumadiju k Arnautskoj, i tamo da kupi vojsku pod platu i da dovede u Biograd da se brane od raje”.[4] Srpski napori bili su, znači, usmereni ka neutralizaciji islamske mase Albanaca, s jedne strane, a s druge, ka pridobijanju katoličkih Albanaca [Malisora i Miridita], bilo u direktnom kontaktu ili preko Crnogoraca. U samoj Srbiji, tj. u beogradskom pašaluku, a onda u ustaničkoj kneževini, jedan deo muslimanskog stanovništva po varošima činili su Albanci, pored Bosanaca-muslimana, koji su sačinjavali većinu srbijanskih „Turaka”. Arhivska istraživanja su pokazala da je u Srbiji za prve vlade kneza Miloša [1815-1839] bilo više Albanaca nego što bi se u prvi mah moglo pomisliti. „Ona masa Turaka”, kaže Tihomir Đorđević u jednoj posebnoj studiji o tome, „što se u Srbiji u vreme kneza Miloša pominje, nije bila turskog porekla, već su to bili, većim delom, Srbi muhamedanske vere i, manjim delom, Arnauti. Njih je bilo nešto i među onim janičarima, koji su se posle smrti Bećir-paše u Srbiju doselili”.[5]

Najsuroviju osvetu za oba srpska ustanka i za konačni gubitak beogradskog pašaluka imali su da podnesu Srbi na Kosovu i Metohiji, pre svega zbog toga što su i sami učestvovali u oslobodilačkom pokretu, boreći se u redovima ustaničkih vojski, a potom i kao veliki revolucionarni potencijal koji bi Srbija i Crna Gora mogle iskoristiti u svojim daljim oslobodilačkim akcijama. Proganjan i raseljavan već stotinu godina pre toga, srpski narod je u vreme svojih ustanaka 1804. i 1815, i neposredno posle njih, na Kosovu i Metohiji, u Staroj Srbiji, bio podvrgnut sistematskom istrebljenju. „Istorijski položaj srpskog naroda na širem području ... Kosova, naročito u prištinskom, prizrenskom, pećkom, pa i u susednim krajevima novopazarskog, vranjskog i skopskog pašaluka u prvim decenijama XIX veka bio je izuzetno nepovoljan i težak. Teški oblici ekonomske vezanosti srpskog seljaka u sistemu turskog feudalizma, velikim delom i zbog grubog političkog pritiska na hrišćansko stanovništvo uopšte u carevini, što je od kraja XVIII veka uzelo veoma široke razmere, ovde su dobijali vid sistematskih i stravičnih racija i pljačke sa ciljem da se čitava jedna već duboko podjarmljena, potpuno obespravljena i u svakom pogledu sputana populacija od nekoliko stotina hiljada ljudi, nasilno primora da promeni etnička obeležja i da se odrekne svoje verske i nacionalno-kulturne osobenosti kao dela srpskog naroda”.[6]

Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka upravljao je prištinskim pašalukom Jašar-paša, Albanac. To je vreme velikih progona i zlostavljanja Srba na Kosovu. Kaže se za njega da je „utamanio” 79 srpskih sela, što znači da su seljaci pobijeni, raseljeni ili proterani zbog otpora turčenju i čitlučenju, i da je još isto toliko sela bilo naterano da većim delom pređe u islam. Sva srpska sela sa naslednim baštinama, na bivšim spahilucima, pretvorena su u čitluke; razorena je društvena običajna organizacija, uništena opštinska narodna samouprava, razbijena etnička homogenost srpskih seoskih naselja, a običajno pravo kojim su uređivani unutrašnji odnosi među srpskim seljacima [oko sporova, potrica i dr.] bilo je zamenjeno turskim sudom i subašama kao predstavnicima neposredne turske vlasti u srpskim selima. Crkvena organizacija, konstatovano je dalje, takođe je napadnuta: sveštenici su ganjani i ubijani, crkve rušene, manifestacije verskog života zabranjene. „Od Jašar-pašinog vremena, verski život Srba bio je za nekoliko decenija unapred tako snažno potiskivan da se nalazio na putu da gotovo sasvim zamre. Tada je na primer Gračanica, najveći spomenik graditeljstva srpske kulture i etničkog prisustva Srba na Kosovu, bila potpuno zapuštena, a bogosluženje u njoj zabranjeno”.[7]

Isto stanje je bilo i van prištinskog pašaluka, na čitavom području albanske ekspanzije. U borbi protiv grčkih ustanika [1821-1829] zapamćene su po zlu albanske muslimanske jedinice. Svetogorski zapisi svedoče o zulumu koji „jersovski Arnauti” [tj. Albanci stacionirani u Jerisosu, na prilazu Svete Gore] čine atonskim manastirima i posebno Hilandaru.[8] Pošto je ustanak bio okončan, Albanci su se odmetnuli od vlasti te su napadali na mirno stanovništvo, pljačkali i ubijali. Tada su naročito stradale makedonske oblasti Marijovo i Tikveš, kao i drugi krajevi zapadno od Vardara, gde se tada i „poduže osetilo kretanje arnautskih pljačkaša u većoj meri no ranijih vremena”. Stanje potpune anarhije u srednjoj Albaniji do 1830. godine, a potom u severnoj, odrazilo se i na povećanom broju slovenskih izbeglica iz Albanije u zapadnoj Makedoniji i Povardarju [„zapadna metanastazička struja”].[9]

Veliku nevolju pričinjavali su srpskom i makedonskom narodu i svi pokreti albanskih paša u to vreme. Nastojanja Porte da krajem XVIII veka i posle srpskih ustanaka sprovede reformu vojske i državnog aparata, te da stane na put anarhiji i raspadu carstva, naišla su na žestok otpor upravo u Albaniji. Pašaluci u severnoj i južnoj Albaniji praktično su se odmetnuli od centralne turske vlasti: Bušati u Skadru, Tepeleni u Janjini. Skadarskom Mustafa-paši Bušati [„Škodra-paša”] nisu bile tuđe ni težnje za eventualnim otcepljenjem od Porte radi osnivanja samostalne albanske države, mada ni njegov pokret, kao ni drugi, nije dobio širinu jednoga albanskog nacionalnog oslobodilačkog pokreta. Vojska Mustafa-paše, po njegovom konačnom raskidu s Portom 1830, osvojila je čitavu severnu i zapadnu Makedoniju, kao i zapadnu Bugarsku do linije Sofija-Samokov-Dupnica-Ćustendil-Veles-Debar, ali je pretrpela poraz na Babuni 21. aprila 1831. godine.[10]

Od 1839. godine i dalje kroz XIX vek ponašanje Albanaca muslimana u južnoslovenskim zemljama, kao i u samoj Albaniji, određeno je stavom prema reformama koje su pod pritiskom evropskih sila zavođene u turskoj državi. Te godine je donet tzv. Tanzimat [Gilhanski hatišerif], kojim se prvi put u Turskoj pokušao uvesti pravni poredak evropskog tipa, umesto staroga šerijatskog poretka. Proklamovana je neprikosnovenost ljudskog života, časti i imanja; ravnopravnost u načinu razrezivanja i skupljanja poreze; zaveden je nov sistem skupljanja regruta i služenja u vojsci. Albanski begovi i muslimanske mase, međutim, nisu bili voljni da prihvate ove reforme. Protiv centralne vlasti oni se sada bore u ime starih prava: s jedne strane, za islamsko [šerijatsko] pravo, a s druge, za svoje plemenske autonomije — patrijarhalnog tipa — koje se sada narušavaju novim sistemom plaćanja poreza i regrutacije. Konzervativni u svojoj društvenoj i političkoj suštini, ovi centrifugalni pokreti albanskih muslimana bili su upereni i protiv hrišćanskog stanovništva, koje je, navodno, krivo što su ukinuta stara prava i zavedene reforme suprotne tradicionalnom poretku. Velika komešanja među Albancima, koja su se pretvorila u stanje hronične anarhije, pogađala su srpsku i makedonsku raju na najteži mogući način. Raja je glavni objekat ovog neprijateljstva i, samim tim, glavna žrtva albanskog antireformnog pokreta. Od četrdesetih godina XIX veka talas nasilja, koji je sa likvidacijom albanskih paša [Mustafa-paša, Mahmud-paša Rotul i Jašar-paša, 1835-1836] samo za kratko vreme bio zaustavljen, preplavio je srpske zemlje sa novom silinom.

Nepodnošljivo stanje dovelo je do velikog ustanka srpskog naroda u niškom vilajetu u proleće 1841, koji je zahvatio celu južnu Srbiju i zapadnu Bugarsku, a organizaciono je pripreman i u prizrenskom, đakovičkom, pećkom, novopazarskom i prištinskom pašaluku. Ustanak su surovo ugušili Albanci muslimani. Ima osnova da se prihvati mišljenje da je to trebalo da bude opšti ustanak Srba i katoličkih Albanaca pod turskom vlašću [Bosna, Hercegovina, severna Albanija, zapadna Bugarska i niški pašaluk].[11] Ubrzo posle neuspeha ovog ustanka, već 1844, dolazi do veoma široke pobune Albanaca u pašalucima Vranja, Tetova, Prištine i Skoplja protiv gilhanskih reformi, ali velikim delom protiv same raje. „Zulumi koji su onda počinjeni prelazili su uobičajene forme ponižavanja i mučenja raje, da su o tome bili upoznati i evropski konzuli”. Uzroci ovog albanskog ustanka svode se na odbijanje da se stupi u nizam [tj. u regularnu tursku vojsku] i da se prihvate reforme iz tanzimata. U slučaju Vranja povod je bio podizanje hrišćanske crkve; ovde je muslimanski fanatizam išao tako daleko da su srpski mladići, privezani uz drveće, bili pečeni na vatri.[12]

Period od 1831. do 1847. godine čini, inače, posebno poglavlje u albansko-turskim odnosima. Posle pada Mustafa-paše taj period predstavlja niz pokušaja [buna i ustanaka] da se odbace Portine reforme među Albancima. Već 1835. izbija ustanak u Debru, Peći i Đakovici. U Debru, posle proglašenja Gilhanskog hatišerifa, 1840. izbija pobuna; 1843/44. godine Omer-paša Latas ugušuje bunu kosovskih Albanaca. Sledećih godina se nižu bune i kaznene ekspedicije: 1845 [Đakovica], 1846 [Miriditi, Malesija, Mati].[13] Posle 1851. izbija nov talas ubistava i pljačkanja u Solunskom i Bitoljskom sandžaku; po čitavoj južnoj Makedoniji i severnoj Tesaliji operišu čete albanskog bašibozuka, čija nasilja izazivaju veliku emigraciju slovenskog stanovništva u Grčku. Anarhija se proširila na Sereski sandžak 1853. godine. Tada evropski konzuli u Solunu podnose solunskom valiji kolektivnu notu za zaštitu hrišćana i evropskih trgovaca.[14] Krajem 1855. dolazi do većih nereda u prizrenskom pašaluku, a nasilje postaje neizdržljivo u okolini Peći i Dečana; ovde je raja imala da snosi i sve troškove boravka turske vojske [mnoge službe komore, konaka i vanrednih poreza]. Manastir Dečani je služio kao mesto kantonovanja vojske, te su okolna srpska sela morala opsluživati carske trupe.[15] Stanje srpskog naroda bitno je otežano i u krimskom ratu [1853-1856], kada Porta sprovodi otvoreno protivslovensku i antipravoslavnu politiku; time je u Staroj Srbiji u stvari bio dovršen „onaj proces na radikalnom menjanju dotadašnje etničke, konfesionalne, demografske i socijalne strukture, koji je započeo tako energično sprovoditi još Jašar paša prištinski”.[16]

Stanje srpskog naroda pod tursko-albanskim igom sredinom XIX veka najbolje pokazuje sudbina manastira Dečana. Manastir je bio pod zaštitom turskih vlasti i albanskih „vojvoda”,[17] ali je njegova sudbina u krajnjoj liniji zavisila od lokalnih namesnika. Sredinom XIX veka lokalne vlasti su mahom bile neraspoložene, iz verskih razloga, da ovoj hrišćanskoj bogomolji pruže punu zaštitu, ili su bile nemoćne da spreče prekomerno i svojevrsno pljačkanje manastira od strane nekih Albanaca muslimana.[18] Žalbe monaha nisu pomagale: sultanov ferman iz 1849, kojim je obećana zaštita carske lavre, nije imao nikakvog stvarnog dejstva, jer „u planini ferman ne važi” [urmanda ferman jok].[19] Zato se arhimandrit dečanski Serafim Ristić obraća „prošenijem” ruskom caru Aleksandru II, 15. februara 1859, u kome braća manastira Dečana „sa suzama se mole za snažnu zaštitu od divlji i svirepi Arnauta, koji se Boga ne boje, a carske turske zapovesti ne slušaju. Ova obitelj Gospoda Vsedržitelja opkoljena sa sviju strana ovim nepokornim plemenom, zaista se naodi kao u lavovim ustima”. Serafim upozorava ruskog cara da će taj zulum, a s druge strane oskudica u novcu, primorati bratiju „da ostave ovaj divni spomen pravoslavni vremena serbskoga naroda, ovu jedinu potporu pravoslavija u ovome kraju, ovu jedinu utehu poraboćeni vernih”.[20]

Dečanski iguman Serafim obratio se sultanu Abdul-Azisu i evropskim silama u ime Srba pećke nahije 1860, jednim većim memorandumom [„tužbom”], u kome su navedeni primeri nasilja što ga albanski muslimani pećkog kraja i uopšte u Staroj Srbiji čine nad srpskim narodom. Memorandum je objavio i u posebnoj brošuri pod naslovom Plač Stare Srbije [Zemun, 1864], posvećenoj Vilijemu Dentonu i evropskoj javnosti. Zbog velikog značaja i izvanredne dokumentarnosti ovog memoranduma, valja se na njemu više zadržati.[21]

U početku tužbe veli se da je pećki hrišćani podnose „protiv nasilnih Arnauta zulumćara, kojih su zloupotrebljenja svaku meru prevazišla, i kojima ako se na put ne stane prinuđeni smo iz zemlje, koja je krvlju naših predaka napojena, i sa garišta našeg seliti se, a to onde, đe nam Vaše Veličanstvo mesto načinilo bude pa ako će to i u Anadoliji biti, samo jednom da se od nesnosima zloupotrebljenja zulumćara oslobođeni vidimo”. Dalje se konstatuje da su Peć i pećka nahija pod neprestanim terorom od strane Albanaca iz šest sela: Ukče, Istiniće, Streoc, Dečane, Crveni Breg i Vokša. Oni nagovaraju i druge Albance da „jadnu raju muče, zlostavljaju i ubijaju”, narušavajući carske zakone. Ređaju se, potom, zločini u 68 tačaka, ali ih je više, jer u jednoj tački bude i po nekoliko. Tu su pljačke, silovanja, otmice, ubistva i sakaćenja, „poljske štete” — uništavanje useva, letine, stoke, ratarske opreme; tu su preprodaje otetog imanja, nasilni ulazak u posed planine [pašnjaka] i šume itd. Sve to turska vlast, policija i sud tolerišu i pomažu. Navode se nasilja i bezakonja u samoj Peći, u gradu gde je sedište turske vlasti, nad žiteljima koji su „zlostavljani, arani, ubijani” — i sve sa imenom i prezimenom i nasilnika Albanca i žrtve Srbina. „Bedna raja [se] i na očima paša napada i zlostavlja, a podobna i gora bezakonja isti zlikovci i mnogi drugi u Đakovičkoj, Prizrenskoj, Vučitrnskoj, Prištinskoj, Novobrdskoj, Gnjilanskoj, Tetovskoj, Vranjskoj i drugim nahijama i zemljama čine”. Navešćemo samo nekoliko primera. Evo primera preseljenja zbog nasilja: „Misleći Stevan Vučić da će zulum i tiranstvo premeštajem iz mesta u mesto izbeći, iz sela Pograđe kao pradedovine svoje u Drenovčić nastanio se; no i tu ga zlo postiže tim, što ga Arnauti dobrodolci poaraše, a zlikovci Asan i Arslan iz Vokša 12 ćesa novaca nasilno oteše mu. Ovom su prilikom isti zločinci i Arsi Maniću iz istog mesta 1000 groša oteli, a pored ovog i koševe sa pčelama iz pakosti uništili mu, a tim sebe u zlokovarnom zločinstvu zadovoljili, a ovoga prekomerno oštetili” [t. 10]. Zabeležen je i slučaj kada neki Sulj-paša iz Peći u selu Zlokućani „nemilosrdno i nečovečno svojim nogama pred njim desivše se dete pregazi, koje je posle nekoliko sati, ne mogavši izdržati svirepo učinjeno zločinstvo nad njim umrlo” [t. 13]. Stanovnici sela Lukavice nasilno su napastvovani i globljeni; prava raje, što im je sultan garantovao, „samo su na artiji napisana, a i do danas udelo neprivedena” [t. 18]. Albanci ne daju Srbima da uživaju ni ono što im je fermanom dato. Tako Arnauti Jezernićani nasilno oteše uživanje belopoljske planine, „sapalivši nam u istoj postojeći 7 stanova, a i jednog čoveka u tom napadanju ranili su”. Pošto su se Srbi požalili, pozvavši se na ferman, bude im ferman najpre oduzet i pocepan, a potom se Albanci Jezernićani krvavo osvete za to srpsko „odbranaštvo” nekolikim ubistvima i silovanjem šest devojaka [t. 22]. Livade dečanske oteli su pa prodali Alil-agi Šeremetu Pećaninu [t. 23]. Osam kola sena sa livada dečanskih „vatri predadoše” [t. 28]. Imanja srpska jednostavno se prisvajaju: u selu Sinaju „Amza Đok prisvoji Stankovu livadu pri svekolikim pravima, koja on nad istom imade” [t. 66]. Zabeleženo je i nekoliko slučajeva razaranja crkava i obesvećenja pravoslavnih svetinja. Tako „u selo Belo Polje došavši neznabošci i zlokovarni zlikovci Zek Asan, Etem Hasan, Jasan Vejselj, Hajdor Mahmut i Suljo Fetaović crkvu još od izdavnih vremena načinjenu raskopaše, i od cigalja i kamenja od crkve raskopane sebi kuće i druge staje sagradiše, trpezu pak, na kojoj se beskrvna žertva Gospodu prinošaše, obeščestiti svetinju i dimnjacima kuća svojih uzidaše, pa to isto i sa krstovima od krovova skinuti činiše” [t. 47].[22] U memorandumu se naglašava da zlikovce ne samo niko ne sme tužiti nego im ništa ni pri samom vršenju zločinstva spomenuti ne sme, „jer bi ga na ma s ovog sveta uklonili”. Istinićani, tako, „iz dana u dan sve veća zločinstva monastiru kom su oni potčinjeni [tj. po carskim hrisovuljama i sultanovom fermanu — D. B.] čine, i jadnu raju u okolnim selima kinje, araju, robe, pale i ubijaju, a sve na očima vlasti, koja ih na takova zločinstva i ovlašćuje” [t. 53]. Serafim Ristić naglašava da su u memorandumu nabrojana samo neka od onih zala koja se čine raji u pećkoj nahiji, a „podobna i gora bezakonja” čine se i u drugim nahijama. Na kraju memoranduma se upozorava: „ne nađe li molba ova odziva, to nek uvereno bude Vaše Veličestvo da će sirotna raja ne samo ove nahije, no i ostale u stanju ovom nahodeće se, potražiti sredstva spasavajuća, pa ako će to biti u samo odsudno vreme za presto Vašega Veličanstva, ne po volji svojoj na dela ova uzbuđena, no jedinstveno ne mogući svireposti zlikovaca snositi, primorana to učiniti”. Objavljivanje memoranduma, sa svoje strane, treba da posluži kao opomena evropskim silama da preduzmu kod Porte potrebne korake „bednoj raji, koja na zemlji krvlju svojih pradedova posutoj i prava lične slobode i imanja zaštititi i to čas pre, dok se ova nije, čemu je već vreme tu, oružanom rukom digla prava svoja braniti”.

O krvavom albanskom teroru šezdesetih godina XIX veka, kako nad srpskim tako i nad makedonskim stanovništvom, govore veoma opširno i izveštaji ruskih konzula u Prizrenu i Bitolju. Veliki ruski naučnik A. M. Seliščev govori o krvavom teroru koji je pratio naseljavanja Albanaca u Makedoniji i Staroj Srbiji. „Samo su se u malo mesta, možda, uspostavili dobrosusedski odnosi Slovena i Albanaca”, dodaje on. „Vladajući položaj muslimana u odnosu prema đauru, pljačkaštvo došljaka, pasivnost turske vlasti u obuzdavanju razbojništva Albanaca ugnjetavali su slovensko stanovništvo. To ugnjetavanje postalo je još jače u drugoj polovini XIX veka uz zaoštrene religiozne razlike, uz probuđen nacionalno-društveni pokret, uz mešanje stranih agenata u tom pokretu, uz ispoljenu državnu nemoć Turske. Izveštaji konzula u Bitolju i Prizrenu o uslovima života slovenskog [i uopšte hrišćanskog] stanovništva u ovim oblastima puni su užasa”.[23] Tako ruski konzul u Prizrenu, Timajev, piše 1866: „Pišu mi iz Peći da su zločini Arnauta bezbrojni, da su stradanja hrišćana neizmerna i neizreciva, a ovdašnje turske vlasti uveravaju da je sve mirno i ničega neobičnog nema. Ovim uveravanjima ni u kom slučaju nije mogućno verovati, jer ja imam pozitivne dokaze o neredovnom i nemirnom stanju zemlje”.[24] On razmišlja o dimenzijama i posledicama masovne kolonizacije Albanaca u Staroj Srbiji, te konstatuje da „albanski narod sve više osvaja zemlje na koje se naseljava i možda će se uskoro desiti da on igra neku ulogu u sudbini Evrope, bez obzira na to što je veći deo njegov sada u neobrazovanom i skoro divljem stanju”. Kolonizacija je nasilna, zemlja se otima i Srbi nagone na bekstvo. Pri tom se mogu čuti argumenti od strane Albanaca: ako se pre mnogo godina toliko Srba preselilo u Austriju, zašto da se i ostatak ne iseli? „Kao što su Turci bili isterani iz Srbije”, dodaju Albanci, „tako hrišćani treba da budu isterani iz prizrenskog sandžaka”. Suočeni smo, dakle, sa planskim proterivanjem Srba, sa programom denacionalizacije odnosno albanizacije Kosova i Metohije, još šezdesetih godina XIX veka. „Masovno naseljavanje prizrenskog sandžaka od strane Arnauta”, nastavlja Timajev, „ne nailazi ni na kakve prepreke. Turska vlada bi, izgleda, bila veoma zadovoljna da u toj provinciji ne bude hrišćana. Od strane hrišćanskog stanovništva ni u kom slučaju ne može biti otpora arnautskoj poplavi, jer su hrišćani ovde suviše malobrojni a i zato što su strašno razjedinjeni [pravoslavni i katolici — D. B.]. U normalnim okolnostima može se računati”, zaključuje Timajev, „da na jednog hrišćanina dolazi najmanje šest muslimana Arnauta, izuzev zapadne i južne periferije prizrenskog sandžaka, gde je čisto arnautsko stanovništvo”.[25] Srpski narod živi u strahu od pogroma. Prema jednom kasnijem izveštaju iz Prizrena, „noć između 20. i 21. marta [1869] bila je strašna za pećke žitelje. Po sećanju starinaca sličnih je noći bivalo samo u varvarsko-janičarsko vreme pre trinaest godina [tj. 1856. — D. B.]. Od straha je sedam žena pre vremena rodilo, od koje dece je petoro umrlo, a mnogo dece i devojaka bacilo u vrućicu i groznicu”.[26] Isto tako je i u Tetovu, nešto pre toga [1867], bio zavladao među hrišćanima panični strah. „Oni ne samo što ne smeju da izađu na svoje njive, nego ni na ulicu u gradu. Svakome muslimanu je reč đaur stalno na usnama. Nasilja, ubistva i pljačka događaju se učestano”.[27] U Tetovu je, piše isti konzul 1869, „položaj hrišćana zbog surovih nasilja i mnogih pljački, najočajniji utoliko više što u zločinima učestvuju moćnici ovog grada”.[28] Izveštaji Jastrebova iz 1871. i 1872. potvrđuju isto stanje terora.[29]

O stanju u Makedoniji govore izveštaji ruskih konzula u Bitolju. Tako V. Maksimov piše Ignatjevu 29. novembra 1875. da su „ubistva hrišćana češća i dobijaju suroviji i uznemiravajući karakter. Kao i pre, turska vlast ostavlja većinu zločina bez gonjenja; ako se ono i pokreće, muhamedanci se lako puštaju iz zatvora usled nedostatka svedoka, koji izbegavaju da se pojave iz straha od osvete”. Spisak ubistava izvršenih za poslednjih osam nedelja u bitoljskoj oblasti veoma je sličan onom u žalbama pećkih hrišćana.[30] O neizdržljivosti ovog terora svedoči i jedna žalba koju su seljani Bučina 8. januara 1876. podneli prilepskom kajmakamu, gde se veli: „Molimo Vas najpokornije da nas spasete od ovih zločinstava ili da pošaljete carsku vojsku da nas pokolje, ili da nam naredite da prodamo selo i da se preselimo na drugo mesto, jer je nemoguće podnositi više zločine koje nad nama čine žitelji sela Trnovca i Presil”.[31] Samo u pećkom okrugu od septembra 1876. do septembra 1879. ubijeno je 126 hrišćana, a nijedan ubica nije ne samo kažnjen nego ni uhapšen.[32]

2. Oslobodilački ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78.

Oslobodilački ratovi Srbije i Crne Gore protiv Turske 1876, a potom 1877. i 1878. godine doveli su Srbe u prvi ozbiljan sudar sa albanskim narodom. Od presudnog je značaja u tome činjenica da je albanska kolonizacija upravo tokom prve polovine XIX veka iz kosovskog vilajeta preplavila delove niškog vilajeta, te da su Albanci bili već u Toplici, Poljanici, Masurici i Krajištu. Plan oslobođenja Stare Srbije 1876. godine predviđao je posedanje prostranih srpskih oblasti na kojima su se već uveliko naseljavali ili naselili Albanci.[1] Stanje Srba na toj teritoriji bilo je vrlo teško. Pojedine porodice, pa i čitava sela, iseljavaju se iz Turske u Srbiju zbog nasilja, a pljačkaški upadi, ubistva graničnih stražara i drugih srpskih građana od strane albanskih četa svakodnevna su pojava; na granici se bori i gine kao da je rat već objavljen.[2]

Podstaknute masovnim ustankom Srba u Hercegovini i Bosni 1875, kao i pokretima masa i bunama u Bugarskoj iste godine, i Srbija i Crna Gora su računale na sveopšti ustanak hrišćanskog naroda pod Turcima kao na važan strategijsko-politički činilac. Do sveopšteg ustanka nije došlo, niti u južnoj Srbiji niti na Kosovu i Metohiji, mada se znatan broj muškaraca iz tih krajeva, naročito iz pograničnih oblasti Pomoravlja i sa Kosova, bio pridružio srpskim trupama, formirajući dobrovoljačke jedinice. Poziv Srbima da dignu ustanak parirala je Porta pozivom Albancima da se bore protiv srpske vojske i protiv ustanika. Glavninu trupa koje je Turska u drugom ratu [1877] bacila protiv Srbije sačinjavale su albanske čete i druge pomoćne snage, a Albanci su bili angažovani i u borbama na crnogorskom frontu. U borbama za Prokuplje i Kuršumliju najžešći otpor pružili su Albanci [kod Kuršumlije, na primer, uz 400 nizama borilo se protiv Srba oko 2000 Albanaca]. Posle oslobođenja Niša, 10. januara 1878, glavnina srpskih snaga upućena je prema Kosovu. Na pravcu od Kuršumlije srpske trupe su uspele da se probiju u Malo Kosovo, srednja kolona se teško kretala planinskim zemljištem Golaka, vodeći neprekidno borbe protiv Albanaca. Južna kolona je postigla najveći uspeh: njena prethodnica, pod komandom Radomira Putnika, tada majora, oslobodila je Gnjilane i izbila na prilaze Prištini, do sela i manastira Gračanice.[3] To je prvo oslobođenje Kosova, 1878. godine. Na žalost, rusko-tursko primirje u Jedrenu ne samo što je zaustavilo dalje napredovanje srpske vojske nego je dovelo do njenog povlačenja na demarkacionu liniju, povučenu od strane srpsko-turske komisije 13/25. februara 1878. u skladu sa odredbama Jedrenskog primirja. Srpska vojska na kosovskom ratištu morala je da evakuiše oslobođenu teritoriju gnjilanske i dela prištinske kaze.[4]

U toku ratnih operacija 1877/78. godine došlo je do velikih demografskih poremećaja na čitavom ratištu, kako u oblastima koje je srpska vojska oslobađala, tako i u onim predelima koji su se nalazili u pozadini fronta na turskoj strani, od Južne Morave do Kosova polja. Naročito od 1875. godine u Srbiju su navaljivali talasi izbeglica iz pograničnih krajeva Turske. Pred terorom bašibozuka Čerkeza, Albanaca i zvaničnih turskih vlasti mase hrišćana prelazile su u Srbiju; u pograničnom području Srbije, na severnim padinama Kopaonika i Jastrepca, bivalo je i po 200.000 izbeglica. Sa uspešnim ofanzivnim dejstvima srpskih trupa krajem 1877. i početkom 1878. godine izbeglištva su uzela obrnut smer — pred srpskom vojskom bežali su Turci, Albanci i Čerkezi, a u njihove kuće i na njihova imanja počeli su se naseljavati Srbi, pristigli sa raznih strana, a najviše iz pograničnih okruga aleksinačkog, kruševačkog i knjaževačkog.[5] Za kratko vreme su oslobođena područja ostala bez albanskog stanovništva, koje se potom planski naseljavalo u pograničnim krajevima Turske, najviše na Malom Kosovu i u Gornjoj Moravi, ali i u Krivoj reci ili na Kosovu prema Ibarskom Kolašinu. U stvari, već u toku rata, a pogotovu prvih meseci po zaključenju primirja, došlo je do svojevrsne nedobrovoljne razmene stanovništva, čime je povraćen srpski karakter novooslobođenih oblasti južnog Pomoravlja i Toplice, ali je zato ojačan albanski elemenat u istočnim područjima kosovsko-metohijske oblasti, pogotovu na samom Kosovu u užem smislu reči. To je tzv. „inversna” albanska metanastazička struja, kojom je zahvaćeno i iz oslobođenih krajeva Srbije iseljeno oko 30.000 Albanaca.[6]

Iseljavanje Albanaca, Turaka i Čerkeza iz južne Srbije, oslobođene 1878. godine, mora se posmatrati u svetlu opštih demografskih zbivanja koja su se odigrala usled rata. Turski poraz i nova podela balkanskih zemalja izvršena na Berlinskom kongresu 1878. izazvali su i novo grupisanje muslimanskih, a posredno i hrišćanskih masa. To je jedna od krupnih posledica Berlinskog kongresa: migracije stanovništva, kojima je izmenjena etnička i verska slika određenih oblasti. Navešćemo rezultate najnovijih istraživanja, iz Istorije srpskog naroda [V/1]. Već u prvoj godini ustanka u Bosni i Hercegovini iz Bosne je prebeglo na austrijsku stranu oko dvesta hiljada ljudi, a konačan demografski gubitak Bosne i Hercegovine iznosio je 150.000 ljudi. Taj gubitak se pretežno odnosi na srpsko i muslimansko stanovništvo. Ako se tome doda podatak da su Srbi zbog kuge u tim zemljama od 1865. do 1871. izgubili oko 237.000 ljudi, onda se mora zaključiti da su ukupni gubici bili nenadoknadivi. Stanovništvo Hercegovine i Sandžaka bežalo je u Crnu Goru, a iz južne Srbije i Kosova u Srbiju. Srbija je, kao što je pomenuto, izdržavala 200.000 begunaca iz „postradalih krajeva sa više hiljada prebeglih porodica” sa turske teritorije. Procenjivano je da je u Crnoj Gori bilo 70.000 begunaca, ali taj broj je verovatno bio znatno veći. S druge strane, muslimansko stanovništvo je bežalo sa ugroženog područja; iz ustaničkih oblasti Bosne i Hercegovine bežalo je u unutrašnje delove, a iz krajeva koje su zauzele srpske i crnogorske trupe odlazilo je u Sandžak, Makedoniju, Albaniju i na Kosovo. „Ne bi bilo preterano”, kaže Milorad Ekmečić, „ako bi se zaključilo da su u nemirnim godinama krize od 1875. do 1878. na Balkanu bila pokrenuta dva miliona ljudi na bežanje sa svojih ognjišta, po milion na obe verske strane”.[7] Posebnu pažnju izaziva sad fenomen muslimanskih migracija, za koje se veli da su pospešene iz dva razloga: prvo, ratom i nesigurnošću, a drugo, običajem turskih generala da u povlačenju turske vojske iz jedne oblasti pozovu i muslimansko stanovništvo da krene za njom u sultanovu zemlju. Jedan od krupnih razloga muslimanske migracije, uz to, bilo je odbijanje muslimana da služe u nemuslimanskoj državi i da se podvrgnu režimu ravnopravnosti, jednakih građanskih prava i dužnosti. Tome je svakako doprinela i želja srpske vlade da se oslobodi muslimanskog stanovništva, mada je Berlinskim ugovorom preuzela obavezu zaštite muslimanske manjine i njenih imovinskih prava.[8] Svi Albanci koji se nisu bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije, iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zaključenju Berlinskog ugovora 1878. Ova politika „čišćenja” novooslobođenih krajeva naišla je na opoziciju u Srbiji, čak i u vojnim krugovima; nju odlučno osuđuje, kao nerazumnu, i poznati pisac i javni radnik Jovan Hadži-Vasiljević. On u tome aktu srpske vlade vidi interes Austrije da u Srbiji ne bude Albanaca, već da se uz granicu Srbije stvori „što jači i prema Srbiji što ogorčeniji kontigenat”, tako da je iseljavanje Albanaca, po tome shvatanju, išlo na ruku austrijskim interesima protiv Srbije. Motivi srpske vlade bili su, pak, u tome da se stvori čisto srpska nacionalna država, te da se „očisti zemlja od nekrsta”, da se parališu koraci Portini [revandikacije prema predelima naseljenim Albancima] i da se buduća akcija Srbije u pravcu kosovskih predela i uopšte Stare Srbije što jače obezbedi, i da se u tim krajevima koji su sada došli pod srpsku upravu osigura mir i red. Radikalno iseljavanje je tražila Vrhovna komanda pod uticajem izveštaja ratnih komandanata A. Oreškovića, St. Biničkog i Đ. Horvatovića, ali se protiv iseljavanja Albanaca — posebno iz vranjskog okruga — usprotivio komandant Šumadijskog kora, general Jovan Belimarković. On se pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data reč da ih srpske vlasti neće dirati, pa kako su ovi „dobri i radni ljudi”, on ih ni po cenu ostavke ne može i neće iseljavati. Belimarkovića su podržali i neki drugi komandanti.[9]

Ishod srpsko-turskih ratova 1876/77. i 1877/78. bio je sudbonosan za dalji razvoj Srbije i perspektivu njenih oslobodilačkih težnji ka ujedinjenju svih delova srpskog naroda pod Turskom. Najpre je Sanstefanski mirovni ugovor Turske i Rusije od 19. februara 1878. doveo u pitanje bezmalo sve što je Srbija uspela da postigne svojim oružjem i mnogobrojnim žrtvama, prepuštajući dobar deo oslobođenih oblasti novoj bugarskoj državi. Nasuprot zahtevima Srbije, upućenima ruskom caru još 3. januara 1878, „da se u preliminare mira kao i uslove primirja stavi nezavisnost Srbije i prisajedinjenje Srbiji Stare Srbije ili sadašnjeg Kosovskog vilajeta sa dodatkom Vidina”,[10] granice sanstefanske Bugarske su obuhvatale Niš i celo Ponišavlje, svu Južnu i Gornju Moravu, i celu Makedoniju, zahvatajući na jugu i dobar deo Albanije [korčanska kaza]. Srbija je, uz nezavisnost, dobila samo nešto teritorija u severnim delovima Kosova: Stari Kolašin i Malo Kosovo sa Vučitrnom i Podujevom. Prema tome ugovoru, srpska vojska je imala da napusti prostrano područje Gornje Morave, Izmornika i Krive reke sa daleko pretežnijim srpskim stanovništvom tih krajeva, a dobijala je u lapskom srezu područje sa albanskim stanovništvom i malo srpskih seljaka. Stoga je na Berlinskom kongresu srpska delegacija morala da vodi tešku borbu za priznavanje makar onoga što je de fasto oslobodila, pri čemu se sudarala sa isticanjem tobožnjih ili stvarnih etničkih razloga.[11] Turski je predlog predviđao da „arbanaške kaze” Vučitrn, Kuršumlija, Prokuplje i Leskovac ostanu u granicama carstva, ukoliko se to ne prihvati, tražila se granica na Grdelici.[12] Svoje stavove na Kongresu turska delegacija je podupirala držanjem i pretnjama albanskih plemenskih starešina; ona je na primer, energično zahtevala od britanskog delegata, Solzberija, „da spreči širenje Srbije i Crne Gore na albansku teritoriju”, jer su mu „albanske plemenske starešine podnele peticiju u kojoj se protestuje protiv ovog širenja”, čuje se „da oni vrše pripreme da se tome suprotstave oružjem”.[13] Srbi su, sa svoje strane, isticali etnografske i istorijske razloge, ali i stanje srpskog naroda u oblastima koje su imale ostati Turskoj. Tako je Jovan Ristić objašnjavao grofu Andrašiju, predstavniku Austrije, kako su se Srbi iseljavali iz tih krajeva, a kako doseljavali Albanci. „Ma koliko da ih je”, rekao je Ristić, „oni nisu u većini, a došljaci su. Ne može svaki anklav za sebe biti država”.[14] Isticalo se i stanje terora i „zuluma” što ga je od Albanaca trpeo srpski narod u oblastima iz kojih se srpska vojska morala povući i nemogućnost opstanka Srba „pod turskom vlašću i ljutim Arnautima, kod kojih nema zakona, nema duše, nema srca”.[15]

Berlinskom kongresu je podnet i memorandum 3. jula 1878, sa potpisom predsednika Odbora za oslobođenje Stare Srbije i Makedonije [osnovanog na Kosovu 1877], arhimandrita Save Dečanca. U memorandumu se, pored ostalog, kaže „Kad je Svemogući Gospod u svom milosrđu stavio u Vaše ruke sudbinu tih ljudi porobljenih više vekova, na inače klasičnoj zemlji, i kad su velike evropske sile prihvatile plemeniti zadatak da poboljšaju sudbinu nesrećnog stanovništva ovog dela Evrope, budite u ovom uzvišenom trenutku očevi i dobročinitelji zaboravljenog naroda Stare Srbije. Ovaj narod trpeo je do danas nečuvene patnje, jer je bio prepušten milosti i nemilosti turskih i arbanaških renegata. Sada, kad je svima narodima Balkanskog poluostrva poboljšan položaj, da li je pravo da mi ostanemo u lancima teške tiranije, da li je pravo da nas Turci i dalje kolju, a Arbanasi pale naše domove, da li je pravedno da smo i dalje potčinjeni postupcima koji su gori od postupaka prema stoci u Evropi. Pošto smo učestvovali u ratu za oslobođenje, pošto smo se pobunili protiv izrabljivanja, pošto smo izrazili naše želje za slobodom i ujedinjenjem s našom braćom, ako se obnovi stari poredak, muslimanski fanatizam će biti bezgraničan, s još težim nasiljem, i dovešće nas dotle da trpimo patnje veće nego dosad... Ako [ovaj evropski skup — D. B.] ne može da nam osigura slobodu, neka nam bar obezbedi izvesnu autonomiju i ličnu bezbednost”.[16]

Molbe i razlozi srpske vlade i samoga srpskog naroda nisu na Kongresu uvaženi. Doduše, zahvaljujući suparništvu Austrije i Rusije, osujećeno je stvaranje Velike Bugarske, a Srbija je dobila državnu nezavisnost i svoje oslobođene okruge — ali bez Kosova i Gornje Morave. Srbija stoga u ova dva rata nije ostvarila svoj cilj u potpunosti; oslobođenje Stare Srbije odloženo je za sledeću četvrtinu veka, kada će demografska situacija ovih oblasti postati još nepovoljnija po srpski narod i još manje pogodna za jednostavnu zaštitu srpskih prava na svoju zemlju.

Na drugoj strani, Crna Gora — u ovom ratu od 1877. usmerena ka jugu, sukobila se sa severnoalbanskim plemenima u celom pojasu od Ulcinja na moru do Plava i Gusinja u gornjem Polimlju. Odredbe Sanstefanskog ugovora bile su za Crnu Goru povoljnije od Berlinskog ugovora od 13. jula 1878, ali je i prema ovim poslednjim trebalo da se nađu u crnogorskoj državi neke teritorije nastanjene u manjem ili većem broju Albancima, delom muslimanima, a delom katolicima. Uz nezavisnost, Crna Gora je dobila gradove Nikšić, Kolašin, Spuž, Podgoricu, Žabljak, Bar, Plav i Gusinje, ali se zbog albanskog otpora nije moglo sprovesti u život pripajanje Plava i Gusinja, u koje se od XVIII veka infiltriralo albansko stanovništvo; zato je Crna Gora, opet, uprkos žestokom protivljenju Albanaca, uspela da dobije Ulcinj.[17]

VI Posle berlinskog kongresa

1. Prizrenska liga 1878-1881.

Važnu ulogu u razvoju odnosa između srpskog i albanskog naroda imala je „Liga [Savez] za odbranu prava albanskog naroda”, drukčije još nazvana „Albanska liga” ili „Prizrenska liga”, formirana u Prizrenu početkom juna 1878. godine. O razlozima osnivanja i karakteru te organizacije postoje veoma protivrečna mišljenja i čitava jedna biblioteka knjiga i studija, čime se, u svakom slučaju, potvrđuje njen istorijski značaj za albanski narod i usmeravanje njegovih odnosa sa drugim balkanskim narodima. Albanska istoriografija vidi u Ligi izraz opštealbanskog nacionalnog pokreta, kojim proces „rilindje”, narodnog preporoda, ulazi u drugu i glavnu fazu. S druge strane, Ligi se sa mnogo razloga osporava autentičnost; u njoj se vidi pre svega i uglavnom instrument turske politike i politike evropskih sila [Austrije, Italije, Engleske], jedan od oblika manipulacije albanskim narodom u vođenju balkanske politike. Istorijska stvarnost je dovoljno složena da bi se karakter takvog pokreta mogao svesti na jedan imenitelj. Bez obzira na sve sporove, jedno je sigurno: Liga predstavlja važan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideje.

Do formiranja Lige došlo je u toku priprema za Berlinski kongres. Sanstefanski mirovni ugovor otvarao je proces podele evropske Turske, pri čemu su zemlje naseljene srpskim i albanskim življem bile zahvaćene deobom između Crne Gore, Srbije i Bugarske. Valja naglasiti da se na ratni program Srbije i Crne Gore 1876/77. ne može gledati kao na ekspanzionizam i prisvajanje tuđih nacionalnih teritorija, jer je u pitanju oslobođenje sopstvenih zemalja, preplavljenih nasiljem jednoga stranog elementa. Ratni program Srbije i Crne Gore težio je ka tome da likvidira stanje vekovne okupacije i uspostavi svoj nacionalni suverenitet, da zaštiti i oslobodi srpski narod, podvrgnut sistematskom genocidu. Albanski narod u Staroj Srbiji nije bio neutralni faktor, niti se nalazio u poziciji porobljenog i obespravljenog naroda. Za srpsku i makedonsku raju Albanac-musliman bio je upravo sluga okupatora i okupator, najsvirepiji tlačitelj, simbol tuđinske vlasti i zuluma. Oslobodilačka borba protiv Turske vodila se, dakle, i protiv muhamedanskih Albanaca.

Odvajanje Albanaca od turske centralne vlasti i borba protiv nje počinju, kako smo videli, sa reformama, u otporu protiv novoga kursa modernizacije i evropeizacije carstva, koji su evropske sile počele nametati Turskoj od ranih godina XIX veka. To je borba za stari poredak apsolutne povlašćenosti, protiv vitalnih interesa hrišćanske raje. Čitava prva polovina XIX veka ispunjena je lokalnim bunama Albanaca, od onih za status naslednih pašaluka pa do pobuna zbog novih poreza i regrutacije, ili čak zbog simboličnih hrišćanskih „prava”. Teško je zato, pa i nemoguće, govoriti o nekom autentičnom albanskom nacionalnom pokretu u to doba. U krugovima albanske emigracije [Bukurešt, Beograd, Sofija, Istanbul, Kairo i naročito u Italiji] javlja se nacionalna ideja — tada pretežno na planu jezičke i prosvetne emancipacije, ali lokalne pobune i ustanci u severnoj Albaniji i u Staroj Srbiji i Makedoniji nemaju s tim nikakve veze, već se zasnivaju na konzervativnim idejama otomansko-šerijatskog legitimizma i „starih” plemenskih autonomija. Albansko pitanje i nisu postavili sami Albanci. S pravom je konstatovano da je „jedna od bitnih karakteristika postavljanja albanskog pitanja [u Rajhštatskom sporazumu 1876. i austrijsko-ruskoj konvenciji 1877 — D B.] nesumnjivo u tome, da ono nije došlo kao posljedica neke konkretne ustaničke borbe u Albaniji ili zrelog i politički jasno i radikalno usmjerenog nacionalnog pokreta, već kao rezultat akcije tajne diplomacije da preduhitri razvoj faktičkog stanja i predvidi teritorijalnu podjelu evropske Turske”.[1] Bez obzira na već postojeća i aktivna žarišta albanske nacionalne misli [Istanbul, Kairo, Milano], „albansko pitanje ne pokreće kakav nacionalni pokret Albanije ili kakva druga albanska snaga, već za nj vojuju s jedne strane ruska i austro-ugarska tajna diplomacija, prema svojim interesima i potrebama za svoje ciljeve, a s druge strane na njemu počinje insistirati i deo talijanske buržoazije, koji već ima izgrađen program talijanske ekspanzije i penetracije na Balkan, a propagandno koristi [„Italo-albanski odbor”] nacionalno-oslobodilačku egzaltaciju, pa i iskrene pobude nekih liberalnih i patriotskih krugova u svojoj zemlji”.[2]

Osnivanje Lige u Prizrenu mora se zato posmatrati u svetlu istorijskog trenutka: srpska vojska je oslobodila Južnu Srbiju i izbila, makar za kratko, na Kosovo, Crna Gora je pretila Malesiji, Plavu i Gusinju, sa oslobođenih srpskih teritorija masa albanskih izbeglica pritisnula je kosovsko-metohijske varoši: samo u Prizrenu bilo ih je oko 5000, a u Đakovici oko 2000. Stvorena je kod Albanaca psihoza straha od suseda, od njihovih težnji da „dele Albaniju” i mogućnosti da se to realizuje na Berlinskom kongresu, a uz to i psihoza straha od crnogorske i srpske osvete zbog učešća Albanaca u turskoj vojsci za poslednjih ratova i zbog nasilja i pljački što su tada počinjene. Zato već aprila 1878. dolazi do okupljanja i dogovaranja albanskih glavara iz Đakovice, Peći, Gusinja, Tetova, Ljume i Debra, kako bi se rešilo da li da se mirno pređe preko graničnih promena po Sanstefanskom miru ili da se tome suprotstavi, i kako da se spreči dalje zahvatanje u „albanske zemlje” sa strane suseda.[3] Krajem maja i početkom juna [po starom kalendaru] održani su širi sastanci albanskih predstavnika u Prizrenu; okupilo se preko 300 delegata iz svih krajeva gde žive Albanci. Isplovile su se političke razlike u pogledima severnih i južnih Albanaca. Na kongres u Bajrakli-džamiji došli su i predstavnici carigradskog kruga, Glavnog odbora književno-političkog društva, na čelu sa Abdul-bejom Frašerijem. Delegati iz severne Albanije, Makedonije i sa Kosova bili su za političko rešenje albanskog pitanja još uvek u sklopu Turske carevine, ali uz poseban privilegovan položaj, na bazi samouprave i oslobođenja od dažbina sultanu. „Južna”, zapravo carigradska frakcija bila je radikalnija, zahtevajući samostalnost Albanije, odricanje pokornosti sultanu. Po njihovom mišljenju trebalo je uspostaviti samostalnu Albaniju iz četiri oblasti [kneževine]: I. južna Albanija i Epir [Janjina]; 11. severna i srednja Albanija [Skadar, Tirana i Elbasan]; III. Makedonija [Skoplje, Debar, Gostivar, Prilep, Veles, Bitolj, Ohrid]; IV. Kosovo s delovima južne Srbije i Makedonije [Peć, Đakovica, Prizren, Novi Pazar, Mitrovica, Sjenica, Priština, Gnjilane, Preševo, Kumanovo].[4] To je, dakle, koncept „Velike Albanije”, kojim su zahvaćene tuđe, slovenske i grčke zemlje u kojima albanska narodnost predstavlja manjinu, koja se u telu većine ugnezdila u skorije vreme i nasiljem, koristeći se povlašćenim položajem muslimana u sistemu turske države. Oko ovoga koncepta u stvari i nije bilo razmimoilaženja; i za jednu i za drugu frakciju „Velika Albanija” je bila politički aksiom i podloga za bilo koju varijantu albanskog pitanja. U tom smislu se zaista može govoriti da je na prizrenskom kongresu 1878. godine konačno formulisan maksimalni program albanskog nacionalizma. Zato je i moglo doći do kompromisa, popuštanjem Frašerija, na zajedničkoj „autonomaškoj” platformi. Formiran je Glavni odbor Lige od blizu 60 članova, i potom na javnom zboru u Prizrenu 5/17. juna 1878. obnarodovan osnovni politički program: 1] Albanci neće dopustiti da se „njihove zemlje” daju Srbiji, Crnoj Gori ili Grčkoj, ili ma kojoj drugoj državi i drugom narodu; 2] sve zemlje koje su Srbija i Crna Gora u ovim ratovima otrgle od Turske, a u kojima su živeli Albanci, da se povrate ovima; 3] da se na ovom poradi i u Evropi, na Berlinskom kongresu i kod dvorova; 4] da se svim silama poradi da se Albancima vrati samostalnost, koja im je pre pedeset i više godina oduzeta, to jest da im se više ne šalju činovnici iz Carigrada i da ih ne postavlja više sultan i Porta, već da ih oni sami između sebe biraju, i 5] da sultan ne traži više od njih regruta i poreze. Peticija je upućena sultanu i Berlinskom kongresu, a pozvani su i Srbi Prizrenci da i oni stave svoj potpis i pečat [muhur] na peticiju Berlinskom kongresu, što su ovi i morali učiniti, pa je taj antisrpski dokumenat, kojim se začinje Velika Albanija, potpisalo preko trideset viđenijih prizrenskih Srba.[5]

Važno mesto u akcijama oko Berlinskog kongresa ima memorandum o albanskom pitanju, koji je jedan skadarski komitet, nezavisno od prizrenskog Saveza, uputio 1/13. juna 1878. lordu Bikonsfildu, gde se traži engleska zaštita za nezavisnu Albaniju kao branu protiv slovenske invazije prema Jadranu. Subjektivni i objektivni razlozi traže, ističe se u memorandumu, da se Albanija konstituiše u krugu slobodnih i nezavisnih nacija kao bedem protiv slovenske invazije i za odbranu zapadne Evrope; ako se ta prirodna brana ostavi otvorenom, Evropa će se naći u istoj situaciji kao u XVI veku, kada ju je samo čudo spaslo od turske sile pod zidinama Beča. Ako i jeste neprijatelj drugi, zaključuje se u tom dokumentu, ipak su i onda i sada jednake ambicije, snaga i upotrebljena sredstva.[6]

Stav katoličkih Albanaca bio je, inače, protivturski. Pokreti u katoličkoj severnoj Albaniji pre ovog rata [1871, 1873, 1874, 1876] išli su ka potpunom oslobođenju sa naslonom na slovenske balkanske zemlje, Crnu Goru i Srbiju [franjevci u Malesiji i Miriditima], protiv čega je opet radila austrijska i italijanska propaganda.[7] Preokret u odnosu albanskih katolika nastaje u toku samog rata 1876/78, a naročito povodom Berlinskog kongresa. Od tada se oni okreću antisrpskoj, mada još uvek i antiotomanskoj koncepciji nezavisne Velike Albanije.

Postavljalo se mnogo puta pitanje kakav je bio odnos turskih vlasti prema Ligi i da li je mogućno govoriti o neposrednoj turskoj inicijativi za stvaranje Lige.

Usmerenost Lige na očuvanje teritorijalnog integriteta Turskog carstva, a u okviru toga — integriteta „albanskih zemalja”, te borba protiv Sanstefanskog, a potom i Berlinskog ugovora, davali su dovoljno razloga za isticanje pretpostavke da iza Lige stoji zapravo turska država. Uočeno je, doduše, postojanje različitih shvatanja na Prizrenskom kongresu o nezavisnosti odnosno autonomiji Albanije. Turska inicijativa se zato pretpostavila iza one severno-albanske, a posebno kosovske i makedonske grupacije, koja je bila za plemensku autonomiju u okviru sultansko-otomanskog legitimiteta. Biće da je tačno samo to da su turske vlasti mirno posmatrale i blagonaklono ohrabrile osnivače akcije, čitav tok osnivanja Lige u Prizrenu i njen rad, pa čak i nesmetani dolazak iz Carigrada glavnog pobornika južnoalbanskog radikalizma, Abdul-beja Frašerija, ali da je inicijativa ipak albanska. Turska je držala Ligu pod kontrolom, u nameri da se do izvesne mere koristi njenom akcijom, da je upotrebi na međunarodnom planu kao argument „unutrašnjeg pritiska” ili opozicije. U Ligi je Porta videla „izvrsno sredstvo mobiliziranja velikog broja Albanaca za otpor protiv teritorijalnih odredaba Berlinskog kongresa, koje će biti donesene na korist Srbije, Crne Gore i Grčke”. Osnivanje Lige jesu „zamišljali, željeli i provodili i sami Albanci, oni u domovini i oni u emigraciji”, te je Liga „ipak prvenstveno politička potreba i tvorevina Albanije i Albanaca”, ali je najviše bila iskorišćavana od Porte, pa konačno od nje i nasilno likvidirana.[8] Italijanski konzul u Skadru, Berio, primetio je — kao i većina ostalih konzula velikih sila u Skadru, „čudne veze zvaničnih organa turskih vlasti i jednog pravno nelegalnog pokreta”, na primer i to da vlada plaća troškove albanskih delegata za kongres u Prizrenu, da vlada daje Ligi oružje i municiju, da u Ligu ulaze elementi naglašeno lojalni sultanu itd.,[9] ali je ipak preterano iz toga izvući zaključak o turskoj inspiraciji čitavog pokreta. Interesantna su zapažanja italijanskog konzula o pogledima miriditskog glavara Prenk Bib Dode: u njega je „otomansko arbanaško osećanje koje računa sa daljom etničkom ekspanzijom u uslovima turske vlasti... Arbanasa ima šest miliona” [?!] i oni se „prostiru već do Vranja”.[10]

Sa kapitulacijom Turske na Berlinskom kongresu Liga ulazi u fazu otvorenog suprotstavljanja turskim vlastima, pokušavajući da svojom akcijom spreči izvršenje odredaba Berlinskog ugovora i stvori uslove za iredentističke zahteve prema Srbiji i Crnoj Gori. Suočena sa nesposobnošću turske države da odbrani svoju teritoriju i otomanski suverenitet, Liga se sve više okreće ka idejama pune autonomije, pa i nezavisnosti, a njen oružani pokret udara po turskoj upravi koliko i po hrišćanskoj raji. Mobilizacija albanskih masa bila je uperena prvenstveno protiv Srbije i Crne Gore, ali se u praksi ova oružana masa pokrenula sada protiv otomanske vlasti i vojske. Na prvi pokušaj Turske da povrati red na Kosovu uzvraćeno je masovnom oružanom pobunom: u Đakovici je ubijen Mehmed Ali-paša [26. avgusta 1878], koji je upućen tamo radi smirivanja. Maja meseca 1880. Liga otkazuje poslušnost Porti i na Kosovu nastaje dvovlašće, što se tragično odražavalo na položaju srpskog naroda: „Srbi su dobili dva gospodara; oni su dvojici gospodara porez davali, dvoje vojske izdržavali, a nikakva prava i zaštite imali nisu... Svuda su hrišćani počeli plaćati po dva danka, a počelo im se pretiti i kako će vojsku dati, ako se pođe na Srbiju”.[11] U Skadru, pak, dolazi do zajedničkog nastupa svih Albanaca, hrišćana i muslimana, oko radikalnije frakcije. Aprila 1880. istaknuta je ideja nezavisnosti Albanije: 10. aprila 1880. izdata je proklamacija sa zahtevima: 1 [ unutrašnja autonomija za sve albanske zemlje; 2] knez izabran voljom naroda, sa naslednim pravima; Z] paušalno plaćanje godišnjeg danka; 4] pravo na pomoćnu vojsku; 5] uklanjanje svih otomanskih trupa; 6] uspostavljanje diplomatskih odnosa između autonomne Albanije i Porte; 7] postavljanje činovnika domorodaca. Na ovoj političkoj platformi organizovan je ustanak protiv turskih vlasti.[12]

Naglašeno je načelo celokupnosti albanskog naroda, a pod „celom Albanijom” podrazumevaju se, što izlazi i iz same osnove Prizrenske lige, sve zemlje gde žive Albanci, a da se ne vodi računa o tome da su u mnogima od njih Albanci tek manjina. Mora se zato govoriti i o izrazito reakcionarnoj tendenciji programa Prizrenske lige, „da zagospoduje okolnim teritorijama, gde su Albanci izričita manjina, a na račun posebno makedonskog i srpskog naroda”.[13] Veoma je značajno za razmišljanje o Kosovu u sklopu srpsko-albanskih odnosa što je u organizacijskom i idejnom pogledu težište albanskog pokreta u godinama 1878-1882. bilo stalno u regionalnom prizrenskom Savezu; nikada to središte nije prešlo ni u glavni gradski i ekonomsko-politički centar severne Albanije, u Skadar, niti u Oroši, središte najuglednijeg severnoalbanskog plemena Miridita. Štaviše, primećeno je da severnoalbanska katolička plemena u to vreme nemaju dovoljno opštealbanskog osećanja i orijentacije, ni težnje ka političkoj integraciji „cele Albanije”,[14] mada se počinju okretati ka tome konceptu. Nosilac ideje Velike Albanije kao integralne države albanskog naroda, u doba formiranja Lige i u njenoj daljoj istoriji, jesu upravo Albanci dijaspore na srpskoj i makedonskoj zemlji, koji toj ideji možda baš zato daju izrazito militantni i agresivni karakter.

Porta je likvidirala Ligu videći u njoj pre svega zametak jedne nacionalne, opštealbanske i antiturske političke snage. Ističući sada u svojoj propagandi protiv Lige da na njenom čelu stoje isključivo stranci s ciljem da otrgnu Albaniju iz sklopa Turske carevine, na Kosovo i u Albaniju upućena je regularna vojska na čelu sa zloglasnim Derviš-pašom, preko Soluna i Skoplja, najpre na Prizren [mart-april 1881], potom na Đakovicu, pa na jesen te godine u Ljumu i Debar, i postepeno u celu Albaniju od severa do juga. Albanski pokret je u krvi ugušen. Do kraja 1882. internirano je u Malu Aziju oko 3000 Albanaca, s ciljem da se iskorene i što temeljnije likvidiraju organizacije Lige. Otpora je bilo, ali bez čvršće povezanosti na širem prostoru.[15]

Prizrenska liga, bez obzira na sve zakulisne akcije turskih vlasti i inostranih agenata, predstavlja prvo ozbiljnije akciono i programsko okupljanje Albanaca, prvu organizaciju albanskog nacionalizma. Stvorena u reakciji na ostvarivanje nacionalnooslobodilačkog programa balkanskih hrišćana, posebno Srba, ona je postavljena na temelje velikoalbanske ideje, ignorišući pravo srpskog naroda i drugih slovenskih balkanskih naroda i Grka da žive na svojoj zemlji zaštićeni zakonom. Sudar je bio neminovan, a agresivni protivsrpski i uopšte protivslovenski koncept Lige trajno je opteretio odnose između ova dva naroda. U isto vreme, velikoalbanski koncept Lige se sam po sebi nudio nekim evropskim silama kao oruđe za njihovu sopstvenu penetraciju na Balkan.

2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912.

Poslednjih dvadeset godina XIX veka i prve godine našeg stoleća — do oslobođenja 1912, za Srbe na Kosovu i Metohiji znače vreme najtežih progona, fizičkog uništavanja i raseljavanja, u kome se ogleda ne samo stanje bezvlašća nego i plan za stvaranje „etnički čistog” Kosova kao „albanske zemlje” u duhu programa Prizrenske lige. Prva posledica rata, čiji se oslobodilački val zaustavio na domaku Kosova, ali ga nije prešao, bila je u novim i masovnim etničko-demografskim poremećajima. Pre svega, oslobođene krajeve južne Srbije napustilo je oko 30.000 Albanaca-muslimana. Ove izbeglice [muhadžiri] nastanile su se uglavnom u Labu i u severnom delu Kosova, odmah pored nove granice, u Krivoj reci i Gornjoj Moravi sa Izmornikom. To je dovelo do zgušnjavanja albanskog stanovništva u severnim i istočnim krajevima kosovsko-metohijske oblasti, koje je, tako, odsudno nadvladalo nad srpskim stanovništvom. Lab je na taj način postao čisto albanska oblast, u kojoj praktično nema Srba.[1] O nastanjenju muhadžira brinula se najviše Porta, a i sami albanski prvaci u Turskoj, dok je trošak oko naseljavanja i izdržavanja snosio srpski narod.[2] Računa se da je albanski živalj u oblasti Krive reke, na primer, od 52% domova uvećan na 65% ukupnog broja domova.[3] Do sličnih zaključaka se došlo i proučavanjem Kosova u užem smislu. Sve do doseljavanja albanskih muhadžira 1878. kosovska ravnica je pretežno bila srpska. Albanci su tada prevagnuli, a usled pojačanog zuluma taj se brojni odnos još više poremetio na štetu Srba — iseljavanjem jednog dela Srba u tada već susednu Srbiju. Planinski obod Kosovske kotline je dosta brzo bio preplavljen Albancima.[4] Turske vlasti su naseljavanjem muhadžira vodile određenu politiku: njihov cilj je bio da se razbiju gusta srpska sela i da preko muhadžira drže pod kontrolom srpsko stanovništvo. Stvaranjem lanca muhadžirskih naselja turske vlasti su nastojale da potpuno odvoje srpske celine jednu od druge, a sve zajedno od Srbije i Crne Gore.[5]

Albanci upadaju na srpsku teritoriju već 1878. godine duž cele nove granice od Novog Pazara do Vranja, najviše sa Kosova. Prave zasede, ubijaju srpske vojnike, pljačkaju komore; napadaju čak i na same vojne predstraže. Tokom 1878-1880. njihove su čete stalno koncentrisane uz granicu; 6. aprila 1879. napadaju Kuršumliju, a 28. maja iste godine Prepolac. Vidno je uzdržavanje Srbije od strožeg uzvraćanja na ove napade. Srpska vlada je o svim ovim napadima Albanaca i ubistvima na granici i dublje na srpskoj državnoj teritoriji izveštavala Portu i poslanstva velikih sila u Carigradu, tražeći da se s turske strane stane tome na put, ali bez uspeha.[6]

Prisustvo muhadžira bio je samo jedan momenat u nizu okolnosti koje su posle Berlinskog kongresa dovele do pogroma Srba u Staroj Srbiji. Pokreti i ustanak Prizrenske lige, do 1881, a potom niz drugih lokalnih ili širih albanskih pobuna sve do 1908, 1910. i 1912. godine, redovno su započinjali, a pogotovu se završavali albansko-turskim terorom nad srpskim stanovništvom. Gubitak teritorije usled poraza koji su im naneli Rusi, Turci su upisali u greh Srbima, tvrdeći da im je Rusija i objavila rat zbog Srba, pa su stoga posle 1878. zvanično i javno proglasili Srbe za carske izdajnike.[7] Uporedo sa turskim terorom tekao je albanski teror od bašibozuka Prizrenske lige i njenih prvaka u razdoblju 1878-1881. O nasilju Albanaca i Turaka nad Srbima Kosova i Metohije za vreme samih oslobodilačkih ratova 1876-1878. svedoči, na primer, žalba koju su Srbi Pećanci uputili 20. jula 1879. ruskom caru Aleksandru II. Tu su ukratko prikazani uslovi i stanje u kojima se nalazilo srpsko stanovništvo posle 1875, uz popis preko stotinu ubijenih Srba u varoši Peći i selima pećkog upravnog područja [mutesarifluka]. Krajnje je težak i položaj manastira Pećke patrijaršije i Dečana, koji su po nalogu pećkih aga pritisnuti pljačkom i ucenom kačaka. Intervencija engleskog konzula Langvorta u martu 1877. nije donela ploda. Sumorno je konzulovo predviđanje da će zbog bogate zemlje Srbi ovde biti iskorenjeni.[8]

Nepodnošljiv pritisak učinio je da se za poslednjih dvadeset godina XIX veka, posle Berlinskog kongresa, iseli u Srbiju najmanje 60.000 ljudi samo iz severnih delova kosovskog vilajeta.[9] Računa se da se iz cele Stare Srbije, ako se pod njom podrazumeva, kao u to doba, i cela severna Makedonija, iselilo u periodu 1876-1912. godine oko 400.000 ljudi, „broj ogroman i za mnogo širi vremenski opseg i daleko veća geografska emigraciona područja”.[10] Prema proračunima Jovana Cvijića sa područja severno od Šare proterano je u Srbiju između 1876. i 1912. godine oko 150.000 Srba.[11] Sve su ove statistike, na žalost, veoma nedovoljne i ne mogu pretendovati na potpunu tačnost; one daju samo približnu predstavu o masovnosti ove prinudne i neprirodne migracije, kojom je srpski narod u svojoj matičnoj zemlji svođen na manjinu, sa tendencijom potpunog uništenja. No uprkos ovim teškim okolnostima, Srba je do 1912. godine u Staroj Srbiji bilo još srazmerno dosta, što se može zaključiti iz nekih turskih statistika, koje ma koliko se trudile da umanje broj hrišćanskih podanika, priznaju da se Srbi drže u dovoljnom broju kao etnički faktor ovih oblasti. Prema turskoj salnami [godišnjem almanahu] kosovskog vilajeta za 1894, u Prištinskom sandžaku bilo je 67.456 Srba, u Pećkom 14.752, Novopazarskom 35.726, Prizrenskom 14.200, što znači ukupno 132.134 stanovnika.[12] Prema veoma podrobnim istraživanjima Jovana Cvijića, objavljenim 1911. godine, na samom prelazu u XX vek severno od Šare ima još uvek 26.338 srpskih domova, i to u Prištinskom sandžaku 14.048, Pećkom 3.826, Sjeničkom 2.564, Pljevaljskom 3.400, Prizrenskom [bez tetovske i gostivarske kaze, koje su inače ulazile u kosovski vilajet] 2.400 kuća.[13] Ako se na jednu kuću računa najmanje pet duša, onda je to ukupno 131.690 stanovnika srpske narodnosti; ako se uzme po osam na jednu kuću [kako se ponekad i računa s obzirom na patrijarhalni karakter srpskog doma u to vreme i na toj teritoriji], biće 210.704 stanovnika. Ove podatke treba uporediti sa nekim starijim, oko sredine XIX veka; prema salnami za 1849. broj Srba oko Prištine, Prizrena itd. iznosio je 400.000 lica, a prema salnami za 1854, u prizrenskoj, prištinskoj i novopazarskoj livi [sandžaku] živelo je 200.000 Srba.[14]

Srpska i crnogorska vlada pokušavale su, prema svojim mogućnostima, da zaštite srpsko stanovništvo kosovskog vilajeta. Ta zaštita je organizovana najpre na diplomatskom planu, otvaranjem srpskih konzulata u Solunu i Skoplju 1887, a u Bitolju i Prištini 1889. Istina, položaj konzula na Kosovu bio je pogibeljan: prvi srpski konzul u Prištini, Luka Martinović, ubijen je u junu 1890. nasred prištinske čaršije, a ruski konzul Grigorij Stepanovič Ščerbina — marta 1903. u Kosovskoj Mitrovici.[15] S druge strane, srpska vlada je organizovala i naoružavala narod na Kosovu da se brani i priprema za oružani ustanak kad za to dođe vreme. Nasuprot albanskim razbojničkim družinama, kačacima, počele su se posle 1878. godine javljati srpske čete, komite, koje su vodile borbu protiv turskih vlasti i protiv albanske i muslimanske hajdučije. Komite su bile pretežno Srbi iz Stare Srbije; kretali su se po celoj Staroj Srbiji, u Novopazarskom sandžaku, ali i po Metohiji. Kako je tačno konstatovano, komitski pokret u Staroj Srbiji „ponikao je iz najrevolucionarnijeg dela srpskog seljaštva koje nije više moglo podnositi turski feudalni sistem i mnogobrojna nasilja”, te je ceo ovaj pokret „imao socijalno i nacionalno obeležje”.[16]

Dejstvu Prizrenske lige imaju da zahvale Srbi za mnoge zulume i pogrome poslednjih godina XIX veka. Naročito su stradali Donji Vasojevići, čije su kuće bile spaljene, a imovina opljačkana i uništena. Srbi su u tim oblastima bili sve češće izloženi napadima muslimana i Albanaca iz Bihora, Rožaja i Rugova, koji su za sebe kosili njihove livade, plenili im stoku, odnosili žito i sav pokretni imetak, ukoliko je nešto ostalo iza rata. Albanci iz Rugova su 1884-1886. više puta napadali na pojedina sela, a turske vlasti iz Berana nisu htele zaštititi Srbe, nego su hapsili i pojedine srpske narodne prvake. U junu 1898. Albanci su uz pomoć redovne turske vojske napadali donjovasojevićka sela u beranskoj nahiji. Srbima je zapaljeno više od 400 kuća i pričinjena ogromna šteta u stoci, na usevima i u drugoj imovini.[17] Pogotovu su Portine reforme na planu sudstva, policije i vojne obaveze pogoršavale stanje Srba: posle velikog zbora Albanaca iz Prištine, koji je u oktobru 1896. održan u Pirinas-džamiji, napadnute su neke srpske kuće, a u noći je kroz prozor gađana porodica Hadži-Vitka.[18]

Kritska kriza i grčko-turski rat 1897. doveli su do daljeg i može se reći sudbonosnog pogoršanja položaja srpskog naroda Stare Srbije, posebno na selu. Rat je aktivirao albanski bašibozuk i njihov muslimanski fanatizam. Na sultanov poziv odazvalo se više hiljada Albanaca. Što je ratna opasnost više rasla, to je više rastao broj ubistava i zverstava izvršenih nad hrišćanima. Stanje se naročito pogoršalo, kako se primećuje u novim radovima o tom periodu, po povratku albanskog bašibozuka iz neuspelog rata: Albanci kosovskog vilajeta okupljaju se u „Pećkoj ligi” 1898/99, koja je svoju oštricu usmerila protiv Slovena. Ustanak Srba u Beranima 1897. godine brzo je i surovo ugušen intervencijom bašibozuka. U Metohiji turska uprava ide na ruku kačacima i toleriše njihova nasilja nad srpskim narodom, zbog čega iseljavanje Srba postaje masovno. Diplomatija Srbije pokušava da izdejstvuje efikasniju zaštitu srpskog naroda, apelujući na zakonitost i na dužnosti turske administracije. Dokumentaciju o zločinima prikuplja uglavnom srpski konzul u Prištini, Svetislav Simić, tako da je na osnovu toga uložen energičan demarš kod Porte, a cela diplomatska prepiska koja se povodom toga vodila poslednjih godina veka objavljena je u službenom izdanju Ministarstva inostranih dela Kraljevine Srbije pod naslovom Prepiska o arbanaškim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899 [Beograd, 1899].[19] Prepiska na veoma upečatljiv način govori o stanju srpskog naroda na Kosovu krajem prošlog veka i o bezuspešnoj, ali časnoj i energičnoj borbi srpske diplomatije da izađe na kraj sa indolentnošću i zlovoljom turskih vlasti.

Već u prvom dokumentu, pismu Vladana Đorđevića, predsednika vlade i ministra inostranih dela, Stojanu Novakoviću, poslaniku Kraljevine Srbije u Carigradu, od 15. aprila 1898. napominje se da je ministarstvo zasuto množinom podataka „o raznim nasiljima arbanskim, čije posledice prete da dovedu do raseljavanja i uništenja naše pleme u tim pokrajinama Turske” [br. 1, str. 1]. Zato u noti od 14/26. maja 1898. turskom ministru inostranih dela, Tefik-paši, srpski poslanik naglašava da je srpska vlada u toku poslednje četiri godine [dakle, još od 1894] više puta skretala pažnju carskoj vladi „na nerede i neverovatna bezbrojna nasilja, koja neprestano čini nepokorno i nedisciplinovano arbanaško stanovništvo, kako na srpsko-turskoj granici, tako i u pograničnim sandžacima. Ovi zločini i napadi upravljeni su isključivo protiv hrišćanskog stanovništva srpske narodnosti, i izgleda da im je svrha, da taj narod istrebe iz tih krajeva”; za nekoliko poslednjih meseci evidentirano je preko 400 zločina [ubistva, paljevine, razbojništva, oskvrnjenja hramova, silovanja, otmice, pljačkanja, krađe čitavih čopora], a sve je to tek jedna petina onoga što se u stvari desilo. Priložen je spisak kriminalnih dela u 92 tačke. Srbi masovno beže u Srbiju [br. 2, str. 15-27]. U kasnijem razgovoru sa Tefik-pašom skrenuta mu je pažnja da to kompromituje Tursku u očima Evrope, jer se „jedno pleme napušta na istrebljenje drugoga”, a sve očigledno biva po nalogu iz Carigrada, gde se, zaključuje Novaković, „opet pomišlja na gvozdeni muslomanski obruč oko Srbije, kakav se nekada od Čerkeza pravio”. Tefik-paša nije poricao ništa, ali je izbegavao da uđe u stvar, „jednako govori uopšte i pokazuje da mu je razgovor te vrste dosadan” [br. 3, str. 27-28]. Stojan Novaković zaključuje u pismu Vladanu Đorđeviću 22. jula 1898. da „ubistva, silovanja i razbojništva koja se čine neprestano, ne mogu više imati karakter dela usamljenih i bez posledica, već ona očevidno pokazuju ... da su se Arnauti unapred rešili da sasvim istrebe hrišćanski elemenat, a naročito Srbe, iz toga kraja”; potpunu nemoć pokazuju oblasne vlasti, koje ohrabruju zločince. U drugoj noti, od 16/28. jula 1898, dodaje se spisak zločinstava u 31 tački [str. 35-39]. Turska je na ovu dokumentaciju odgovorila generalnim poricanjem i prebacivanjem odgovornosti na srpsku vladu, koja dopušta da bude obmanuta „od strane ljudi, kojima je stalo da poremete odnose prijateljstva i dobrog susetstva koji tako srećno postoje između obe zemlje, i da proizvedu neslogu između različitih delova našeg stanovništva koji su skoro pet vekova živeli u potpunoj slozi i koji sada ne mogu imati nikakva razloga međusobno se satirati” [br. 15, str. 51]. Dokumentaciji o zločinima suprotstavljena je, dakle, prazna parola o večno idiličnim odnosima svih narodnosti na Kosovu. Nov spisak zločina dostavljen je turskoj vladi u noti od 19/31. oktobra 1898. Tu se konstatuje da su „obezoružani, ostavljeni bez ikakve zaštite od strane mesnih vlasti, Srbi hrišćani izloženi fanatizmu, mržnji, osveti i razbojničkim navikama arnautskog muslimanskog stanovništva, čija obest, ohrabrena nekažnjivošću, prelazi granice verovatnoće” [br 16, str. 66]. Istražna komisija koju je predvodio Saadedin-paša, izvela je farsu: Albanci su ohrabreni, nijedan krivac — uprkos tačnim podacima navedenim u prilogu srpskih nota — nije predat sudu ni kažnjen. Srpski poslanik zato konstatuje da „neredi, koji toliko brige zadaju Srpskoj Vladi, i dalje vladaju u Kosovskom Vilajetu, preteći istrebljenjem srpskom stanovništvu. Carske vlasti ostaju i dalje nemarne, tražeći samo, kao što smo gore videli obilazna srestva da sakriju svoju nemoć pred tom anarhičnom avtonomijom, na koju su se Arnauti navikli blagodareći odsustvu svake jake i pravedne vlasti i ozbiljnoga pravosuđa” [br. 16, str. 68]. Na sve to turska vlada opet odgovara ciničnom formulom sloge narodnosti: „Njegovo Prevashodstvo Saadedin-paša napominje u ovoj prilici, vrlo umesno, da razlika veroispovedi nije nikada bila u ovim krajevima uzrok mržnje i nesloge, i da su nemili slučajevi između hrišćana i muslomana može biti malobrojniji od onih, koji se dešavaju između lica iste veroispovedi... Muslomani su daleko od namere da primoravaju svoje zemljake hrišćane na iseljavanje” [nota od 17. novembra 1898, br. 17, str. 87]. Srpska vlada, nasuprot tome, ukazuje na „sistem, koji se sastoji u tome, da zločini ostaju nekažnjeni” [nota Tefik-paši od 21. decembra/2. januara 1899. br. 18, str. 99]. U daljem toku ove dramatične prepiske Novaković primećuje „da se krugovi dvorski složno i uporno protive svakoj meri u smislu istrage i kažnjenja arbanaskih zuluma u Staroj Srbiji” [22. januar 1899, br. 20, str. 129]. Srbija, pak, ne traži „ništa više, nego da se postupa podjednako prema stanovništvu muslomanskom i srpskom u tim krajevima” [srpska nota od 24. marta 1899, br. 22, str. 134]. U novom spisku zločina, koje V. Đorđević šalje Novakoviću 25. maja 1899, navodi se da je od 1880. godine do tada prebeglo iz kosovskog vilajeta u Srbiju preko 60.000 Srba [dakle, za nepunih deset godina!] i dodaje da su „ovoga proleća samo poubijali Arbanasi veliki broj Srba, da bi im zemlje pootimali i na raseljavanje ih nagnali, u čemu su dosta i uspeli” [br. 23, str. 136]. Kao ilustraciju navešćemo bar neke zločine iz ove preduge liste, rečima same dokumentacije.

Arnautin Sali Bisla ubio je jednog Srbina i njegovu ženu — čiju kćer beše pre toga silom odveo — usred bela dana, i to u samom konaku Giljanske uprave, i mesto da bude kažnjen za ovaj zločin, on je za vreme grčko-turskog rata primljen u carsku vojsku kao dobrovoljac [str. 18, t. 5/1 Na dan 15. maja [1898] Arnautin Elijas, sin Saliha Džungule, iz sela Bresije, ubio je iz puške Jovana Simića iz istog sela, u Simićevoj kući, iz razloga što mu rečeni Jovan nije imao otkud vratiti jednu tursku liru kazne, na koju je kaznu Eliasa mesni sud osudio u svoje vreme da plati Jovanu zato što ga je bio istukao na najsvirepiji način [str. 36, t. 1]. Arbanasi su ubili Arsu Petrovića, starešinu nekoliko porodica, koje življahu u zadruzi, u selu Tomajiću [pećanske kaze]. Oni su učinili ovo ubistvo u nameri da sebi prisvoje njihove zemlje [str. 36-37, t. 6]. Arnauti su ubili kmeta Petra Gajrića, iz sela Velike Hoče. Zbog nedela koja Arnauti čine svi se stanovnici ovog sela spremaju da se isele [str. 69, t. 2]. U mesecu junu Arnauti ubiše kaluđera Hadži-Ezekija, starešinu manastira Lazareva, u selu Lešaku, tetovske kaze [str. 69. t. 5]. Na dan 26. januara [1899] ubili su Arbanasi na putu popa Jovana Katića iz Srbice [sredska župa, sandžak Prizren]. Popa su puškama pretukli, noževima izboli, a vilicu mu izbili. Vlast nije pohvatala ubice, niti ih je tražila, već je uhapsila i optužila dva Srbina seljaka iz Lešana, koji su prvi naišli na mrtva popa na putu [str. 139, t. 16]. Dana 28. januara iste godine ubijen je na dvorištu manastira Deviča [u Drenici] Luka, sluga manastirski. Ubio ga je u po dana iz revolvera, bez ikakva povoda, samo ćefa radi, Beslim Ajet, sinovac Feke Bajrama, vojvode devičkog. Po ovome ubistvu nije ni činjeno isleđenje, jer u Drenici i nema vlasti [str. 139, t. 17].

Zabeležena su tu i pljačkanja i obesvećenja crkava. U mesecu oktobru [1897] više Arnauta srušiše crkvu hočansku i odneše sve što u njoj nađoše [str 20, t. 1], Arnauti srušiše takođe staru srpsku crkvu u Končulju, prištinske kaze, na drumu između Giljana i Bujanovca. U ovom trenutku od materijala ove crkve zidaju sebi kuće [t. 2]. Na dan 6. aprila opljačkaše raovačku [orahovačku] crkvu, u Prizrenskom sandžaku [t. Z]. Dana 20. decembra napadoše i opljačkaše manastir Sv. Trojicu, u okolini Prizrena [t. 4].

Mnoga su silovanja i otmice. Arnautin Bolja Aračanović iz Kabaša, na primer, silovao je dvanaestogodišnju kćer Alekse Vesića iz Vitine [str. 22, t. 18] Dana 11. Juna [1898] Arbanas Ali Bajram iz Donjeg Nerodimlja i njegova četiri druga nasilno odvedoše devojku Spaseniju Andreje Markovića, iz istog sela, u trenutku kad ona okopavaše kukuruz. Ona bi odvedena u planinu blizu sela Butakova, odakle se njen vrisak čuo više od jednog sata [str. 38 t. 14].

Napadi, pljačkanja i razbojništva su nebrojena. Evo samo nekoliko primera. U nameri da Srbima kosovskog vilajeta onemoguće ishranjivanje stoke i da ih na taj način primoraju da napuste svoje domove i da se isele iz kosovskog vilajeta, Arnauti namisliše da obdelavaju polja koja se nalaze pred samim selima u kojima su nastanjeni Srbi, i koja im služe za popašu njihove stoke. Ovaj postupak su prvi otpočeli: muftija Mustafa Efendija, Sulejman-aga [sada paša], Ali Efendija nifuz Naziri, i drugi „Turci” iz mesta. Ohrabreni ovim primerom Arnauti oduzeše Srbima najbolja zemljišta, i to u selima: Laplju, Čaglavici, Livađi, Dobrotinu, Gušterici, Maticani itd. [str. 25, t. 19]. Dana 25. marta Arnauti iz sela Budrila, giljanske nahije, napadoše Arsu Milenkovića, u nameri da ga ubiju, ali se ovaj stane braniti revolverom i rani jednoga od napadača, pa zatim pobegne. Tada Arnauti skupiše sve ljude iz sela i odvedoše ih u Giljane, bijući ih u putu. U Giljanu ih predadoše žandarima, koji ih, takođe, izbiše i staviše u zatvor [str. 25, t. 22]. U svojoj kući koja postoji u selu Budakovu, prizrenske nahije, jedan Arnautin drži pazar stoke, koju je pokrao od Srba kosovskog vilajeta. Ovaj je Arnautin objavio da svaki sopstvenik može doći i uzeti svoju stoku za novce [str. 72, t. 48]. Čuveni razbojnik Onka Imer iz Kabaša, prizrenske nahije, pozvao je srpske seljake iz Ljubižde i Koriša da pribiraju svoju žetvu, ali im je zabranio da ponovo seju, zato što im se, veli, neće dozvoliti da i dalje stanuju u svojim selima. Isti Onka namerava da sruši srpsku crkvu sv. Petra Koriškog i da od tog materijala sebi sazida stan. On i njegovi drugovi zabranili su Srbima da se žale komisiji za istragu, preteći svakome smrću [str. 74, t. 72]. Arnauti iz Orahovca, u velikom broju, opkoliše kuću porodice Manitaševića iz Hoče i svu kuću izbušiše kuršumima. Vlasti staviše u zatvor Jovana Manitaševića i Mihaila Kičolovića, a ne preduzeše ništa protiv Arnauta [str. 75, t. 84]. Jedan od najstrašnijih zuluma je događaj u Veriću, u pećkoj nahiji, gde su u sukobu između Albanaca ceh platili Srbi, čije je celo selo spaljeno, sa usevima, a razbegla deca se izgubila. Verićani, gladni i bosi, skitaju po Peći, ali im ni valija ne pomaže ništa, već ih upućuje na isljahat [običajni albanski sud], a tamo im Mula Zeka otvoreno veli da neće dobiti odštetu, psuje im veru, krst, post i govori im da se sele u Srbiju i Crnu Goru [str. 141, t. 63].

I pored diplomatskih napora da se srpskom narodu obezbedi kakva-takva zaštita i zaustavi masovno iseljavanje sa Kosova, stanje je bilo sve gore. Godine 1900. i 1901. protekle su u pravom pogromu Srba. Početkom 1901. došlo je u Starom Kolašicu do velikog pokolja Srba, u kome je najistaknutiju ulogu imao jedan od vodećih albanskih glavara na Kosovu, Isa Boljetinac. Do pokolja je došlo u akciji razoružavanja Srba kosovskog vilajeta. S druge strane, reforme od novembra 1902. trebalo je da poboljšaju opšte stanje hrišćanske raje, ali su albanski prvaci u Staroj Srbiji ustali protiv toga da se hrišćanima daju bilo kakva prava. Vest da će u Mitrovicu doći ruski konzul G. S. Ščerbina poslužila je Albancima da se organizovano i oružano suprotstave reformama, pa je u toj velikoj pobuni Ščerbina ubijen [1903]. Pošto je bilo jasno da turske vlasti nisu u stanju da zavedu red i obezbede sprovođenje reformi, srpska vlada se orijentiše na oružanu samoodbranu srpskog naroda, te ubacuje oružje, i počev od 1904. organizuje komitske čete. Gotovo sve kaze kosovskog vilajeta sa srpskim stanovništvom bile su već 1905. potpuno naoružane [sredačka i sirinićka župa, Prizren i okolina, ceo put duž Morave preko Gnjilana]. Srpska komitska akcija u kosovskom vilajetu naišla je na žestoku austro-ugarsku kontrapropagandu, koja je ovu akciju odmah nazvala „veliko-srpskom”, iako ova nije ni u čemu dirala u interese Austro- Ugarske, jer je bila uperena u prvom redu protiv nasilja turskih organa uprave po hrišćanskim selima, protiv bašibozučkih pljačkanja seljaka i protiv komitskih četa iz Bugarske koje su vršile teror nad srpskim seljacima koji su ostali pristalice patrijaršijske crkvene organizacije i političke saradnje sa Srbijom na delu oslobođenja od turske vlasti.[20]

O teškim zulumima na Kosovu i u Makedoniji krajem XIX i početkom XX veka govore i mnogi drugi dokumenti, posebno izveštaji evropskih konzula. Na osnovu izveštaja austrougarskog konzula u Skoplju, Bohumila Pare, koji nikako nije bio naklonjen Srbima, može se, na primer, rekonstruisati stanje hroničnog nasilja u širokim oblastima Kosova i Makedonije koje nagoni na iseljavanje. Proučavajući te izveštaje, V. Stojančević primećuje da je „u nekim krajevima Prištinskog sandžaka, osobito u Giljanskoj kazi, vršen neobično jak pritisak na srpsko stanovništvo sela da bi ono ili prihvatilo čitlučke obaveze i čitlučke odnose, ili da se, stvaranjem vanrednih prilika i totalne nesigurnosti, primora na iseljavanje. Pri tome, postojala je jedna, ako ne potajna saradnja, a ono upadljivo prećutkivanje lokalnih organa vlasti prema izvršiocima nedela, da su se, katkada, za prikrivanje ili ignorisanje tih nedela u vilajetskim krugovima optuživali kajmakami, mutesarifi i komandanti oblasne žandarmerije, odnosno vodeći predstavnici tamošnjeg feudalnog društva. Gotovo sve mere kontrole, inspekcije i egzekutivne službe centralne vilajetske uprave ostajale su bez rezultata. Delimično pokazani uspeh vojnih akcija i žandarmerije bio je kratkotrajnog dejstva”.[21]

Izveštaji Milana Rakića, poznatog srpskog književnika, najpre sekretara srpskog konzulata, a potom konzula u Prištini, iz 1906-1911. godine,[22] govore o „strahovitom stanju našega naroda”, koje se „obnovilo još većom žestinom i danas se može slobodno reći da su se povratila nezapamćena vremena nevolja i nesreća” [30. novembra 1906]. Rakić u svojim izveštajima šalje, bolje reći nastavlja nepregledni spisak zločina nad Srbima kosovskog vilajeta, ali iznosi i svoje poglede i zaključke o stanju srpskog naroda. U izveštaju od 14. januara 1907. on naglašava da se „iz svih izveštaja ovog Konsulata od njegovog postanka pa do danas vidi da postoje dve glavne činjenice koje naš narod satiru i dovode ga do propasti. To su turska vlast i Arnauti. Turska vlast zato što sama čini zulume, pljačka i ubija i što pušta da to i drugi muhamedanci nekažnjivo rade; a Arnauti zato što za svoj račun, samo u mnogo većem razmeru, nište sve što je srpsko gde god to mogu učiniti”. Rakić je, kako sam veli, „nebrojeno puta” izveštavao do 24. februara 1907. ministra inostranih poslova „o raznim zulumima i nesrećama koje čine obesni Arnauti u Pećkoj nahiji. Tim načinom oni su rasterali i rastrebili naš živalj, pa više gotovo nemaju koga da pljačkaju, okrenuli su svoje razbojničke poglede na manastir Sv. Srpske Patrijaršije u Peći”. Opisujući stanje naroda u novom talasu zuluma 28. maja 1907. Rakić veli: „sa očajanjem mora čovek misliti na budućnost našega naroda ako ovako stanje potraje još koje vreme. Sa svih strana čuju se glasovi očajanja i od onih koji stradaju i od onih koji su tu da pomognu stradalnicima. Jadna pomoć. G. Tuholka[23] piše mi iz Mitrovice da „nikad nije video ovako velike nesreće, a manje mogućnosti za pomoć i popravku stanja”, a g. Kutjepov iz Prizrena dodaje da samo Bog može pomoći. „I ako je slaba nada u diplomatsku intervenciju”, završava Rakić, „meni je čast ipak moliti Vas, Gospodine Ministre, da učinite potrebne korake za zaštitu ovog u istini nesrećnog naroda, i da bar današnji maleni ostatak njegov ne prsne bez traga i ne propadne za svagda”. U izveštaju od 22. avgusta 1907, posle tzv. „pasjanske afere” [sukoba sa srpskim komitama kod Gnjilana], saopštava podatke o dogovoru u Prizrenu, gde su Ljumljani zahtevali da se pristupi konačnom istrebljenju Srba, tj. „da zbor odredi dan kad svi Arnauti treba da ustanu na oružje i izvrše opšti pokolj Srba”. Kao razlog za pogrom oni su navodili da „do god ima Srba u ovim krajevima ne može biti mira među Arnautima, jer se Srbi neprestano žale strancima i žalbama svojim izazivaju bidate — reforme — a u poslednje vreme počeli su čak dovoditi i čete iz Srbije”. Ipak, nađeno je „kompromisno” rešenje: 1] da se ubijaju Srbi po nahiji, ali tajno i ne u masama nego pojedinci; 2] da Arnauti obrazuju čete sa zadatkom da gone čete iz Srbije, a kao revanš za Pasjane da arnautske čete upadaju i u Srbiju. Ni tri godine kasnije nije bilo bolje: 8. avgusta 1910. Milan Rakić izveštava o neviđenim zverstvima turske vojske nad Srbima u Kamenici, u gnjilanskoj nahiji, „kojima nema ravna od početka razoružanja”. No on primećuje i bitne promene u držanju Albanaca prema Turcima; za razliku od ranijega nesložnog, promenljivog odnosa, Albanci sada postaju odvažniji i solidarniji u stavu prema turskim vlastima [24. jul 1911].

3. Albanski pokreti 1908-1912.

Razvoj albanskog nacionalnog pokreta u godinama posle mladoturske revolucije, 1908-1912, od velikog je značaja za pitanje oslobođenja srpskog naroda u Staroj Srbiji. Tu su se interesi srpskog i albanskog naroda, u tom istorijskom trenutku, direktno sukobili. Bez obzira na to što se borba Albanaca protiv turskih vlasti ispoljila kao potpuna anarhija, naročito u kosovskom vilajetu, radilo se o srazmerno brzom formiranju jednoga nacionalnog pokreta, kome je sve jasnije cilj postajao — autonomna Albanija. Bilo je, doduše, krupnih razlika između pojedinih delova Albanije u političkoj orijentaciji: najzreliji program oslobodilačke borbe formirao se i sprovodio u južnoj Albaniji. To je ona struja koja je i Prizrenskoj ligi 1878. pokušala dati autonomistički, protivosmanski kurs. Albanski nacionalni komiteti nicali su na tom prostoru još od 1903, ali u proleće 1908. započinju odlučnije oružane akcije [Maškulora, 5. marta 1908]. Razvija se i politička i propagandna delatnost albanske emigracije, naročito u Americi, Rumuniji, Bugarskoj. Mladoturska revolucija 1908. godine u svom prvom naletu povlači za sobom albanski i makedonski autonomaški pokret. Stojeći uz komitet „Jedinstvo i progres”, Albanci Kosova i Makedonije u stvari omogućavaju ili bar olakšavaju pobedu Mladoturcima, očekujući da će u novom režimu biti ostvareni njihovi zahtevi. To je smisao odluka čuvenog zbora Albanaca u Ferizoviću [Uroševcu] 30. jula 1908, sa koga polazi zahtev da se uvede u život turski ustav od 1876. godine.[1]

Legalizacija albanskog, kao i makedonskog pokreta, po dolasku na vlast Mladoturaka, nije dovela do ispunjenja onih bitnih nada neturskih naroda. Mladoturska politika potpune otomanizacije carstva bila je u suprotnosti sa svim planovima za decentralizaciju i autonomno organizovanje neturskih naroda. Ipak, kada je aprila 1909. godine mladoturski režim došao u krizu, odlučujuću podršku su mu dali albanski nacionalni komitet, kao i makedonska revolucionarna organizacija Janeta Sandanskog. Ubrzo potom dolazi do prvih oružanih sukoba Albanaca sa novom turskom upravom: pobuna u okolini Đakovice izbila je u leto 1909. zbog nastojanja turskih vlasti da se izvrši popis stanovništva i naplate novi porezi. Kaznena ekspedicija iz Skoplja ugušila je pobunu na surov način, ne štedeći ni albanske žene, decu i starce. U jesen su izbili neredi u Ljumi, Mati i Debru, opet zbog skupljanja državnog desetka i regrutacije. Regrutaciju je bojkotovalo i albansko stanovništvo Skadra i cele Malesije i Miridita.[2]

Do prvog ustanka širih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u proleće 1910. Povod za ovu oružanu pobunu bio je pokušaj turskih vlasti da vrati na svoju dužnost proterane turske činovnike, kao i uvođenje nekih novih dažbina. Ustanak je zahvatio Kosovo i Metohiju, a ugušio ga je Šefćet Torgut-paša posle krvavih bojeva u kačaničkom tesnacu i Crnoljevu. Kaznena ekspedicija se probila preko Dukađina u Malesiju i Skadar, te je surovim merama cela Albanija na kratko vreme bila umirena. Kosovskom ustanku 1910. godine pružili su podršku albanski komiteti demokratskog krila, naročito iz emigracije. Međutim, mnogi begovi i plemenski glavari severne Albanije [npr. miriditski glavar Prenk Bib Doda] odbili su da podrže ustanak.[3]

Pred očima srpske i crnogorske politike razgorevao se velikom brzinom požar jednoga nacionalnog pokreta koji je pretio da osujeti ostvarivanje srpskoga oslobodilačkog programa u obračunu sa Turcima. Buduća istraživanja arhivske građe verovatno će pokazati da li su, i koliko, odgovorni politički krugovi Srbije i Crne Gore bili svesni prave prirode i domašaja ovog zbivanja. Srpska vlada je, s jedne strane, podsticala Albance na što jači otpor, računajući možda na njihovo iscrpljivanje; u toku 1909. i 1910. ona je zato, s druge strane, nastojala da se Turskoj ne prave teškoće u savlađivanju albanskog ustanka. No crnogorska vlada je, izgleda, sa više realizma procenjivala karakter albanskog pokreta. Stoga je predlagala Srbiji početkom 1911. da se albanski ustanak iskoristi za akciju protiv Turske, te da što pre treba aktivno istupiti, jer se počela buditi nacionalna svest Albanaca, pa ako bi se pustilo da se događaji tako dalje razvijaju, oni bi mogli dovesti u pitanje težnje Srbije za izlaskom na Jadransko more preko Albanije i težnje Crne Gore za Skadrom. Krajem februara 1911. kralj Nikola je postavio srpskoj vladi pitanje da li će „Srbija i Crna Gora uzeti arbanaški pokret u svoje ruke i rukovoditi njime i u zgodnom momentu stupiti u akciju”. Srpska vlada je prema tom predlogu bila veoma rezervisana.[4]

Zbivanja u Albaniji 1911. godine bila su još alarmantnija. Kurs na oružani ustanak nacionalnih razmera radi stvaranja autonomne Albanije bio je, van spora, u delatnosti svih albanskih komiteta i emigracije; na Krfu je konstituisan Centralni albanski komitet. Ipak, još nema jedinstvenog programa pa ni koncepta same „autonomije”. Oružani ustanak buknuo je sada u severnoj Albaniji, a ustanicima aktivno pomaže Crna Gora, snabdevajući ih oružjem i namirnicama i prihvatajući izbeglice. Najvažnije postignuće ovog pokreta je formulisanje programa nacionalne borbe u memorandumu poslatom pod nazivom Crvena knjiga, koji je sastavljen u Podgorici, u Crnoj Gori, odstrane članova albanskog komiteta i primljen od ustanika 23. juna 1911. U dvanaest tačaka izloženi su ciljevi i zahtevi ustanika, na prvom mestu „potpuno priznanje postojanja albanske nacije”, pa u skladu s tim — autonomija, ekonomska, administrativna, kulturna i vojna. „To je bio prvi program autonomije Albanije, jedinstven za celu zemlju”, a zahtev je istaknut ne u ime stanovništva jedne oblasti, nego u ime svih Albanaca. Memorandum je podnet evropskim diplomatskim predstavništvima na Cetinju.[5] Ustanak se završio neuspehom avgusta 1911, jer je zapretio dalekosežnijim balkanskim i evropskim konfliktom, za koji još niko nije bio spreman, tako da su ustanici ostali prepušteni sami sebi.

Kosovski vilajet zahvaćen je masovnim oružanim ustankom s proleća 1912. godine. Albanci đakovičke Malesije [Krasnići, Has] proterali su turske činovnike koji su pokušali da im zabrane seču šume; u Istoku su napali vojnike koji su gradili nov zatvor. Sledi niz pojedinačnih napada, ali je već sredinom marta 1912. u jednom emigrantskom listu koji je izlazio u Bugarskoj objavljen zahtev albanskih ustanika: imenovanje Albanaca za činovnike u vilajetu, otvaranje albanskih škola, vojna služba za Albance samo u granicama vilajeta. Kosovarima su se pridružili Miriditi, Merturi i Nikaj, a u Skadru je formiran poseban komitet muslimana i katolika za pomoć ustanku. Borbe su se proširile i na srednju Albaniju [Kroja i Tirana]. Na čelu ustanka u kosovskom vilajetu bili su Hasan Priština, Nedžib Draga, Bajram Curi, Riza-bej i dr. Uz podršku turskih opozicionih oficira iz grupe „Spasilaca otadžbine”, koji su hteli da obore mladoturski režim, ustanici su uspeli da slomiju otpor turske armije, da ovladaju celim kosovskim vilajetom do polovine avgusta 1912, što znači da su tada imali u svojim rukama Prištinu, Novi Pazar, Sjenicu pa čak i Skoplje, grad sa pogotovu u to vreme beznačajnom albanskom manjinom. Na političkom planu, ipak, preovladala je kompromisna formula, sa starom, islamskom varijantom autonomije [„Četrnaest tačaka Hasana Prištine”]. U srednjoj i južnoj Albaniji ustanici su držali Permet, Leskoviku, Konicu, Elbasan, a u Makedoniji Debar, sa doslednijim zahtevom za autonomijom.[6]

U kosovskom vilajetu postignut je sporazum sa turskim vlastima, te se ovaj masovni ustanak ugasio pod uticajem interesa albanskih lokalnih feudalaca i, po svoj prilici, u strahu pred akcijom balkanskih država protiv Turske. Neki su važni zahtevi ustanika ipak prihvaćeni: amnestija ustanika i turskih funkcionera koji su im se priključili; slobodno nošenje oružja [ali ne i vraćanje oduzetog oružja]; albanske osnovne i srednje škole na albanskom jeziku u vilajetima Skadar, Janjina, Bitolj i Kosovo; upotreba albanskog jezika pred lokalnim sudovima; imenovanje funkcionera u Albaniji koji poznaju jezik i običaje Albanaca; služenje vojske u evropskom delu Turske; smanjenje poreza; generalni guverner za četiri vilajeta, koga svake četvrte godine bira stanovništvo itd.[7] Time su praktično udareni stvarni i pravni temelji jedne autonomne Albanije koja bi obuhvatila sva četiri vilajeta, a to znači u granicama „Velike Albanije” iz programa Prizrenske lige. Ostvarivanje ovakve Albanije, makar za prvo vreme u granicama Turskog carstva, značilo bi kraj svim nastojanjima srpskog naroda da dođe do slobode i svog ujedinjenja, kao i naroda Makedonije da dođe do slobode za koju se stolećima, a naročito poslednjih decenija pre prvog balkanskog rata krvavo borio.

Karakteristično je da albanski pokreti 1908-1912. prelaze ćutke preko postojanja i prava srpskog i makedonskog naroda u Turskoj. Njihov je jedini i jedinstven cilj „čista”, „etnička” Albanija, u maksimalnim granicama, pa i preko njih.

OSLOBOĐENjE KOSOVA

I Balkanski rat 1912-1913.

Ratne ciljeve Srbije 1912. godine veoma je jasno i dobro izložio Jovan Cvijić u članku Balkanski rat i Srbija, objavljenom te godine na engleskom i na srpskom jeziku.[1] On najpre utvrđuje geografsku oblast za koje se vezuju interesi Srbije u tom ratu: to je „Stara Srbija”, u koju spada Novopazarski sandžak, Kosovo polje, Metohija i neke oblasti južno od Šar-planine, sa granicom koja je, kako on veli, određena sporazumom između Srbije i Bugarske [Ohrid-Veles-Kriva Palanka, tako da ovi gradovi pripadnu Bugarskoj], dodaje da Stara Srbija „izlazi uzanim pojasom na Jadransko more oko Skadra, Lješa i verovatno Drača” — imajući u vidu, očigledno, srednjovekovnu situaciju. Stanje ovih oblasti i njihovu vrednost za Srbiju Cvijić opisuje prema svojim ličnim naučnim istraživanjima u razdoblju od 1900. do 1912. godine to je „zemlja najveće anarhije i nasilja, ne samo na Balkanskom Poluostrvu no možda jedinstvena u svetu”. Žrtva tog stanja su Srbi, a glavni uzrok svih srpskih nevolja — Albanci; albanski kolonisti su nasilno nastanjeni, a Srbi proterani — trenutno u Srbiji ima samo od 1876. godine oko 150.000 Srba „koji imaju tapije od svojih zemalja”, žive znatnim delom na teret srpske vlade i „čekaju trenutak da zauzmu opet svoju imovinu”. Oni koji su ostali u Staroj Srbiji podvrgnuti su čitlučkom sistemu, svakojakim nasiljima i osiromašenju, islamizaciji i odnarođavanju; ugroženi su im i crkva i škola, nikakva im se prava, ni ona po sultanskim fermanima ni po zakonima mladoturskih vlasti, u stvarnosti ne priznaju. Planskim naseljavanjem muslimanskih doseljenika i proterivanjem srpskih čifčija razbijaju se kompaktne srpske mase i prave oaze mešovitog hrišćansko-muhamedanskog stanovništva. Cvijić konstatuje da „ovakva nasilja i zločini nad Srbima u Staroj Srbiji traju vekovima”, te da „nigde na Balkanskom Poluostrvu turska uprava nije unela veću pustoš no ovde”. Proučavanjima Srpske akademije nauka je utvrđeno da je tokom XVIII i XIX veka iseljeno iz Stare Srbije i naseljeno u Kraljevini Srbiji odnosno na teritoriji Srbije oko pola miliona duša. Najmnogobrojnije iseljavanje je usledilo srpskim ustancima 1804-1815. i srpsko-turskim ratovima 1876-1878. Islamiziranja su, opet, pojedinačna i masovna čitave oblasti su na taj način odnarođene [Gora, Drenica, Prekoruplje, Međuvode itd]. Dobar deo Albanaca na Kosovu je, u stvari, srpskog porekla. No i pored svega iseljavanja i islamizovanja, naglašava dalje Cvijić, u Staroj Srbiji „ima znatan broj Srba”. Bez tačne statistike mogućne su samo ovlašne procene: na 900.000 Srba, od kojih do 300.000 muslimanske vere [računajući sandžačke muhadžire iz Bosne], „Arnautaša” ima do 200.000, a oko 300.000-400.000 su pravi albanski kolonisti. Samo je manjim delom u pitanju „starije i vrlo staro arbanaško stanovništvo”. Pošto je tako predstavio stanje srpskog naroda i etničke odnose u Staroj Srbiji, Cvijić se poziva na nacionalna i humana prava da ova područja budu oslobođena: „Srbija i Crna Gora imaju dakle jakih humanih i nacionalnih razloga i prava da zaustave ove zločine i nasilja koji se vrše nad njihovim saplemenicima”. Koliko god su „turska uprava i arnautski zločini i nasilja” čak i za najhumanije ljude Zapadne Evrope samo apstraktni i „bledi pojmovi”, toliko je ovo za Srbe surova zbilja: „uništavanje našeg naroda”. No Cvijić ističe još jedan uzrok koji Srbiju, kako on kaže, „goni da se interesuje za teritoriju Stare Srbije”. To je potreba izlaska na more, radi ekonomskog oslobođenja od austrougarske i turske blokade. Carinski rat sa Austro-Ugarskom i teškoće u tranzitu roba preko turske teritorije pokazali su da je izlaz na more za Srbiju pitanje od životnog značaja. „Sada je već svaki seljak na svojoj koži osetio ono što su, čini mi se, najpre utvrdili engleski publicisti: da je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapšen narod”. Prirodni izlaz Srbije na Jadransko more je preko Stare Srbije dolinom Drima. „Tek sa izlazom na Jadransko More Srbija bi imala uslova za ekonomsku samostalnost i bila bi zadovoljena. To je jedna od glavnih težnja rata koji je započeo”, zaključuje Jovan Cvijić.

U našoj istorijskoj nauci potom, kao i tada u političkoj publicistici, mnogo se raspravljalo o tome koliko je ovaj poslednji, ali očigledno ne i najmanje značajan uzrok prvog balkanskog rata bio zaista ekonomski i politički opravdan. Isticala se, obično, činjenica da bi takav izlazak na Jadransko more značio ne samo oslobođenje srpskih oblasti Kosova i Metohije nego i aneksiju teritorija severne Albanije, a ove su poslednje kompaktno naseljene albanskim narodom, pa se to ne može posmatrati drukčije do kao imperijalističko građenje jedne države ekonomski „sposobne za život” [lebensfahig], da je to u stvari prisvajanje tuđe zemlje i porobljavanje jednog naroda koji ima pravo na svoje samoopredeljenje i koji se upravo tada nacionalno već konstituisao i potvrdio svoju potrebu za nezavisnim životom, za sopstvenom državnošću.[2] Na putu tako zamišljenog srpskog izlaza na more nalazila se zaista neuklonjiva prepreka: albanski narod i, potencijalno, albanska država. Razvoj albanskog nacionalizma posle 1878, a naročito u prvim godinama XX veka, morao je skretati pažnju na to da se autonomna Albanija javlja mnogo više kao činilac evropske politike u rešavanju Istočnog pitanja — u sklopu planova za sopstvenu penetraciju na Balkan — nego kao činilac politike balkanskih naroda. Autonomna Albanija morala je stoga u očima srpskih državnika biti potencijalna opasnost. Izgledalo je da je jedan od načina da se preduhitre i osujete planovi sila neprijateljskih prema Srbiji bio u tome da se albanski narod obuhvati nekom srpskom državom. Istorija srednjeg veka zavodila je na misao da je albanski narod mogućno integrisati u okviru srpske države, a istorijsko-etnografska proučavanja davala su za to opravdanja u tezama, inače veoma spornim o zajedničkom poreklu ili čak srpskoj etnogenezi severnoalbanskih plemena. Karakteristično za taj pogled na stvari, još je početkom 1906. godine u razgovorima s rumunskim državnicima trezveni Milovan Milovanović, znameniti srpski političar, pobijajući bugarske tvrdnje da Srbija teži da iziđe na Solun i Egejsko more, istakao da „Srbija hoće izlaz na Jadransko more i toga radi moraće se naći neka kombinacija za zajednički državni život Srba i Arbanasa onako kako je to bilo i pre turske invazije”.[3] Otuda i pokušaji da se preovlada antagonizam između srpskog i albanskog naroda, produbljen naročito posle 1878, i nastojanja da se postigne neki sporazum sa albanskim prvacima na Kosovu i Metohiji.

Srpska politika je na ovom prostoru bila suočena ne samo sa snažnim razgorevanjem albanskog nacionalizma u Staroj Srbiji, Makedoniji i Albaniji, i sa pojačanim prisustvom drugih sila u tome [pre svega, Austro-Ugarske i Italije] nego i sa kombinacijama Bugarske. Između makedonskih i albanskih autonomista došlo je do izvesnih kontakata i saradnje još 1903, a pogotovo u toku mladoturske revolucije 1908. godine. Poznate su bile pogotovo veze levog krila VMRO [Makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije — MORO] i njegove legalne ekspoziture u Turskoj, Narodne federativne partije, na čelu sa Dimitrom Vlahovom i Janetom Sandanskim, sa levim krilom albanskog nacionalnog kluba.[4] Bugarska vlada, sa svoje strane, računala je da bi uspostavljanje autonomije u Albaniji izazvalo ostvarenje autonomije Makedonije, što bi joj olakšalo da ostvari svoje sanstefanske pretenzije; zato je pružila podršku albanskim ustanicima 1910. godine.[5] Interesantno je da Bugarska ni tada nije uvidela pravu opasnost od velikoalbanskog koncepta za svoje pretenzije u Makedoniji, tako da ni upozorenja srpske vlade da Beč podržava autonomiju Albanije, u koju bi pored Stare Srbije bile uključene i tri četvrtine Makedonije, nisu presudno delovala na Bugarsku da zaključi savez sa Srbijom za rat protiv Turske [u razgovorima Milovanović-Gešov, 11. oktobra 1911],[6] nego je do toga došlo iz drugih razloga.

Srbija je u balkanski rat ušla, po svemu sudeći, bez neke jasne koncepcije o tome kako da trajno i pravedno reši pitanje albanskog naroda na prostoru koji je bio predmet njenih ratnih ciljeva. Ona pogotovu nije realno procenila težinu albanskog nacionalnog pokreta ni stupanj nacionalne integracije albanskog naroda, bez obzira na razliku u veri. Primećeno je, s puno razloga, da je 1912. godine „srpska vlada stajala na gledištu da Albanci uopšte nisu narod, već izdeljena i međusobno zakrvljena plemena, bez zajedničkog jezika, pisma i vere”. Po ovom gledištu Srbi su izgubili Skadar i severnu Albaniju pre četiri veka u ratu sa Turcima i rat 1912. godine samo uspostavlja istorijsku pravdu: turski talas je razbijen i srpski se vraća u staru postojbinu. Albanci su, pak, u svim prilikama istupali sa Turcima protiv Srba i zato će sada zajednički podeliti sudbinu.[7] Osnovna je pogreška, čini nam se, u potcenjivanju albanskog pokreta i brzine njegovog prerastanja u proces političkog integrisanja albanskog naroda, koji se nije mogao zaustaviti i da se to htelo. Na plemenskoj i verskoj dezintegraciji i suprotnostima albanskih plemena nije se mogla graditi trajna politika budućeg zajedničkog života srpskog i albanskog naroda na ovom prostoru, pogotovu na teritorijama koje su sticajem istorijskih okolnosti postale sporne. Ima se utisak da srpska politika jednostavno nije znala šta će uopšte sa „Arnautima” u Staroj Srbiji, niti je bila svesna perspektive tog problema. To je utoliko čudnije što je upravo poslednjih nekoliko decenija do prvog balkanskog rata albanski živalj Stare Srbije pokazao koliko je on ozbiljan, težak i nerešiv problem za tursku administraciju, za državu koja je bila, po veri i društvenom položaju, mnogo više njegova, albanska, nego što bi to mogla da bude bilo koja varijanta srpske države.

Albanci su prema srpskoj vojsci zauzeli umereno neprijateljski, ali uglavnom uzdržan stav. Odziv na mobilizaciju bio je vrlo slab: umesto očekivanih 60.000, okupilo se na zbornim mestima Kosova svega oko 16.000 Albanaca. Nisu pomogle ni pretnje turskih vlasti, ni sultanov apel za odbranu „vere prorokove”, ni pretnje Ise Boljetinca, jednog od vođa albanskog pokreta, da će zapaliti kuće svih onih koji ne budu branili „tursko zemljište”. Na taj način je odbrana kosovskog pravca, prepuštena Albancima, bila veoma slaba.[8] Najžešći otpor organizovali su Albanci u samom graničnom pojasu oko Merdarske karaule. U ovim operacijama došlo je i do međusobnog paljenja sela: Albanci su opustošili i opljačkali Vasiljevac, Babovac i nekoliko drugih srpskih sela do blizu Blaževa i Lukova na Kopaoniku, a Lapski četnički odred kapetana Tankosića albanska sela Metohiju, Recu i Mrveće u dolini Laba.[9] Pošto su suzbijeni sa granice, Albanci su se uglavnom rasturili, tako da su trupe Treće armije generala Bože Jankovića veoma lako ušle u Prištinu.[10] Pružan je samo mestimičan, uglavnom gerilski otpor u posedanju i prolazu kroz albanska naselja, u samoj varoši Prištini, u Uroševcu i kod sela Crnoljeva na Zborce Hanu, gde se odigrao jedini jači sukob srpske vojske na obezbeđenju oslobođene teritorije.[11] Albanci su se predavali bez otpora, ali se jedan deo stanovništva počeo i povlačiti prema Skoplju i Makedoniji. U daljim operacijama srpske vojske preko albanske teritorije ka Jadranskom moru, oktobra i novembra 1912, albansko stanovništvo se ponelo različito: leva kolona srpske vojske koja je išla preko područja Miridita naišla je na predusretljivost ovog plemena, a suprotno tome, desna [severna] kolona, koja se kretala kroz Dukađin, naišla je na žestok otpor, te su joj pozadinske trupe tako reći uništene. Trupe iz Prizrena koje su sa zakašnjenjem stigle izvršile su oštre represalije nad neprijateljski raspoloženim stanovništvom.[12]

Odnose sa albanskim narodom nepotrebno će opteretiti opsada i zauzeće Skadra 1912. godine. Bez obzira na činjenicu da je u Skadru i nekim okolnim selima živela značajna srpska nacionalna manjina, bilo je neumesno pretendovati na ovaj grad, koji se vremenom, i vrlo rano, razvio u jedan od najznačajnijih albanskih centara. Ni u srednjem veku to nije bio u pravom smislu reči srpski grad, mada je bio sedište dukljanskih i zetskih vladara. Sa svojim izmešanim, romanskim, albanskim i srpskim stanovništvom, on je jedan od tipičnih albanskih gradova srednjeg veka. Istorijska prava su se u ovom slučaju sudarala sa nepomerljivim i starim etničkim stanjima, a uz to sa nepremostivim diplomatskim preprekama. Skadar je morao biti napušten pred složnim pritiskom i vojnom demonstracijom evropskih sila.

Srbija je posela čitavu severnu i srednju Albaniju u toku oktobra-novembra 1912. Računalo se sa politikom svršenog čina. Na osvojenom području su odmah uspostavljene građanske vlasti i albanska teritorija je de fasto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan drački okrug sa četiri sreza [Drač, Lješ, Elbasan, Tirana]. Novooslobođene oblasti Stare Srbije su takođe odmah administrativno uključene u Srbiju; formirani su još 20. oktobra lapski srez, potom novopazarski okrug i prištinski okrug [sa srezovima Priština, Vučitrn, Mitrovica, Gnjilane, Ferizović, Lab].[13] Uporedo s tim formira se i nezavisna Albanija. Pred sam rat, 10. oktobra, skup albanskih glavara u Skoplju pod turskim okriljem bio je doneo odluku da se bori na strani Turske. Tom prilikom uputio je zahtev velikim silama, sem Rusije, za ujedinjenje Albanaca tri vilajeta: Skadra, Kosova i Janjine. Slični skupovi u Debru i Prištini izjasnili su se polovinom oktobra u prilog ovog zahteva. Po padu Skoplja u srpske ruke povukli su se ovi glavari u Albaniju i zaključili da osnuju državu sazivom skupštine u Valoni. Posle turskog poraza prekinuli su veze sa Portom, a plan prihvataju vođe severne i srednje Albanije. U svemu tome austrijski konzuli odigrali su važnu ulogu.[14] U Beču se pojavljuje vodeći albanski političar, Ismail Kemali, i preko bečke štampe traži nezavisnu Veliku Albaniju sa Bitoljem, Janjinom, Skopljem, Prištinom i Prizrenom. Na austrijskom ratnom brodu on stiže u Albaniju, da bi u Valoni 28. novembra 1912. bilo proglašeno osnivanje nezavisne Albanije. Na čelu privremene vlade bio je Kemali, a organizovanje narodne vojske povereno je Rizi-beju iz Đakovice i Isi Boljetincu, koji se ispred srpske vojske preko Ljume povukao u Valonu.[15] Za „naslednog suverenog kneza” Albanije izabran je potom Vilhelm fon Vid [Wilhelm von Wied], nemački princ, koji se nije dugo održao na prestolu, kao što se neće održati ni drugi pretendenti, pa i prijatelji Srbije u Albaniji, pre svega Esad-paša Toptani.

Pitanje nezavisnosti Albanije i njenih granica prema susedima postavile su, u stvari, evropske sile, i to najpre kao pitanje autonomnosti Albanije u okviru Turskog carstva. Austro-Ugarska i Italija bile su zajednički zainteresovane da se na albanskoj obali, a prema tome ni u njenom zaleđu, ne učvrsti nijedna druga evropska odnosno balkanska država. One ni međusobno nisu mogle dopustiti prevlast na tome području — zbog brige za slobodu Jadranskog mora i za sigurnost svojih obala. Zato su obe, a naročito Austrija, bile još u XIX veku sklone stvaranju jedne autonomne Albanije. Time je, doduše, Albanija dovedena u situaciju da još i nestvorena postane igračka i oruđe u sukobu evropskih sila, te da potpadne pod strani uticaj koji bi njenu nezavisnost načinio fiktivnom. Krajem oktobra 1912, kada je ishod rata bio očevidan, bečka vlada je napustila politiku status quo-a i pristanak na širenje balkanskih država uslovila stvaranjem autonomne Albanije sa naslonom na Beč. Bilo je bitno sprečiti Srbiju da izbije na Jadransko more, čime se Austro-Ugarska u stvari suprotstavljala posrednom prisustvu Rusije u Albaniji i Sredozemlju. Jaka Srbija, već sama po sebi, nije odgovarala Austro-Ugarskoj, s obzirom na gravitacionu moć jedne takve države kao jugoslovenskog „Pijemonta”. Osim toga, prisustvo Srbije na albanskoj obali smanjilo bi izglede za ostvarenje austrijskih planova o ekonomskom, političkom, pa i teritorijalnom prodoru ka Solunu. U tom pitanju, dakle, Austro-Ugarska nije bila spremna da popušta, tako da je oštrina njenog stava sadržavala opasnost od opšteg evropskog rata. Sile Antante, naprotiv, još nespremne za takav rat, morale su popuštati; nijedna od njih ne izuzimajući ni Rusiju, ne bi ratovala zbog srpskog izlaza na more. Pitanje stvaranja i razgraničenja nove države u tom delu Evrope, međutim, bilo je od interesa za sve evropske sile, tako da se ubrzo začela ideja o jednoj međunarodnoj konferenciji velikih sila, koja bi rešavala sva pitanja proistekla iz prvog balkanskog rata, a na prvom mestu pitanje Albanije. Začetnik te ideje bio je francuski predsednik Poenkare, a predlog je podneo engleski premijer Grej krajem novembra 1912. za sastanak koji ne bi bio „evropska konferencija”, već bi se održao na nivou ambasadora, sa prvenstvenim zadatkom da otkloni moguće povode austrijsko-ruskom sukobu. Dnevni red je zato imao da bude ograničen na pitanje stvaranja i razgraničenja Albanije odnosno srpskog izlaza na more. Balkanske države našle su se u Londonu na pregovorima o miru sa Turskom, a ambasadorska konferencija velikih sila imala bi da nametne rešenja u ovom pitanju.

Austrija se borila za što veću Albaniju, kojoj bi pripala i Metohija, ili bar Đakovica sa okolinom; srpski izlaz na more nije dolazio u obzir. Nemačka je bila spremna da podržava austrijski stav, dok je Italija bila nešto popustljivija prema srpskim i crnogorskim zahtevima, ali u osnovi takođe protiv izlaza Srbije na Jadransko more. Rusija je bila spremna da popušta, ne bi li izbegla opšti evropski sukob, mada je nameravala izvući za Srbiju što je moguće više. Engleska i Francuska su pristajale na stvaranje nove države, ali su se brinule o tome kako da uticaj Austro-Ugarske i Italije u toj državi bude ograničen. Očigledno, osnovna pitanja: albanska autonomija i srpski izlaz na more — bila su stvarno rešena već pre same konferencije. Prvog dana konferencije u Londonu, 17. decembra 1912, donet je načelni zaključak o formiranju „autonomne Albanije garantovane i kontrolisane isključivo od strane šest sila, pod suverenitetom ili sizerenitom sultana. Podrazumeva se da će iz uprave biti isključen svaki turski elemenat”. Istovremeno je rešeno da granice autonomne Albanije i Crne Gore na severu „u svakom slučaju budu susedne”, pa je tako skinuto s dnevnog reda pitanje teritorijalnog izlaza Srbije na more. Sile su se složile, samo da se Srbiji odredi jedna trgovačka luka na albanskoj teritoriji, slobodna i neutralizovana, sa kojom će Srbija biti vezana neutralnom železnicom, pod evropskom kontrolom i stražom međunarodne žandarmerije.

U borbi za granice, Srbija je zahtevala da se granična linija povuče razvođem zapadno od Ohridskog jezera i Crnog Drima, odnosno između Drima i Belog Drima; tako bi dobila Dečane, Đakovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Crna Gora je, pak, tražila granicu na reci Mati i razvođu Drima i Fani, tako da joj pripadnu Skadar, Medova i Lješ. Grčka je, na jugu, tražila čitav severni Epir. Ostatak albanske teritorije, da su bila prihvaćena sva tri zahteva, imao bi samo nekih 400.000 stanovnika, oko Tirane, Drača, Elbasana i Berata, sa slabim privrednim potencijalom i bez strategijske zaštite. Ogromna većina albanskog naroda, najzad, ostala bi van granica Albanije. Tako se protiv zahteva balkanskih suseda nudio „etnografski argument”. Austro-Ugarska je služeći se i tim argumentom išla na granicu koja bi obuhvatala Đakovicu, Debar, Korču i Janjinu, pa čak i Strugu i Ohrid, a u prvi mah i Peć i Prizren, ali kao „kompenzacione objekte”; Skadar nikako nije trebalo da pripadne Crnoj Gori, a severna granica je imala da ostane nepromenjena. Italija je bila sklona da prihvati crnogorski zahtev, ali se odlučno protivila grčkom predlogu. Rusija i Francuska su zastupale kompromisno rešenje: Albaniju bi graničile reke Drim i Crni Drim do Ohrida; granica bi dakle izbijala na Delvinu, tako da Korča pripadne Grčkoj, a Đirokastra Albaniji. Najzad, albanska delegacija je podnela konferenciji memorandum u kome se tražila integralna „etnička” Albanija, koja bi obuhvatala gradove Peć, Mitrovicu, Prištinu, Skoplje i Bitolj, sa zaleđem, sve do Mecovona, a odatle bi se granica poklapala sa tadašnjom grčkom granicom do Preveze, te bi čitav Epir do Arte, tzv. Ćamerija, ušao u Albaniju.

Nas može zanimati argumentacija srpskih zahteva, koja je najbolje obrazložena u promemoriji [memorandumu] srpske delegacije na mirovnoj konferenciji, podnetoj konferenciji ambasadora 8. januara 1913. godine.[16] Ističe se, najpre, kontinuitet borbe srpskog naroda za nezavisnu nacionalnu egzistenciju od vremena otomanske invazije, pa preko 1804. i 1876. do 1912. Srbi ne mogu imati u načelu ništa protiv organizovanja Albanije kao autonomne zemlje; naprotiv, njihova pobeda je pružila priliku i mogućnost da se formira jedna albanska država. Srbija se ne poziva na pravo osvajanja, po kome su Turci držali sve srpske teritorije, već prvenstvo daje istorijskim, etnografskim, kulturnim i moralnim pravima. Srbi žive s obe strane Drima, a i veliki broj Albanaca u tom kraju je srpskog porekla. Tu je i argumenat srpskih spomenika državnosti i kulture, pa se naglašava da je zemlja u kojoj leži Peć, Dečani i Đakovica oduvek bila i sada je nešto kao Sveta zemlja za sve Srbe, pa nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom tu Svetu zemlju srpskog naroda. „U toj tački srpski narod neće i ne može da čini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da učini”. Raspravlja se, zatim, o demografskoj situaciji i priznaje da Albanci danas čine većinu stanovništva, ali se to objašnjava time što su Albanci tu srazmerno kasnija kolonija, ili, još tačnije, „invazija”, uglavnom od druge polovine XVI I veka. Pominje se velika seoba i turski plan naseljavanja Albanaca radi sistematskog isterivanja Srba sa njihovih teritorija. Turska ohrabruje albansko nasilje, a Srbi vode gerilski rat, no ubijani i proganjani beže u druge zemlje ili primaju islam i albansku narodnost. Prirodna i najrazumnija granica Albanije i Srbije, prema ovom memorandumu, ide vododelnicom između Jadranskog mora i velikih makedonskih Jezera, Crnog Drima i na severu Belog Drima. Napominje se da su Srbi u svojoj sopstvenoj zemlji svedeni na manjinu ne putem legitimnog rata, već isključivo surovostima, divljaštvom i nasiljem. Memorandum se poziva na savest Evrope i civilizovanog sveta: „Može li Evropa danas, posle pobeda hrišćanskog oružja u jednom legitimnom i zakonito vođenom ratu, da da svoju sankciju takvim surovostima tražeći od nas da prepustimo Albaniji teritorije koje su Albanci uzeli od nas nasiljem i uzurpacijom u srazmerno nedavnoj prošlosti, a koje smo sada uzeli od Turaka i Albanaca našim pobedonosnim oružjem? Ako bi Evropa i mogla to da učini, srpski narod ne može i neće sankcionisati takvo nasilje i uzurpaciju. Prema tome”, zaključuje se u memorandumu, „sve teritorije koje se nalaze van granica Autonomne Albanije koje smo označili na karti u prilogu, imaju da pripadnu srpskom narodu bez obzira na to da li Albanci čine manjinu ili većinu stanovništva”.[17]

Srpska diplomatija se energično i uporno borila za odbranu Kosova i Metohije, kao i zapadne Makedonije, od albanskih pretenzija i austrougarskih predloga. Ona je upozoravala Austro-Ugarsku da će, stvarajući Albaniju onakvu kakvu misli, stvoriti i nov povod za nova raspravljanja naroda na Balkanu, pa će Srbija, zato kad-tad, opet morati ratovati, Jer ona mora ući u istorijske granice stare srpske države, to jest povratiti one delove koji bi joj sada bili uzeti.[18] Karakterističan je Pašićev svojeručni komentar na telegramu srpskog poslanika u Rusiji, Popovića, od 27. januara [9. februara] 1913, u kome se iznosi mišljenje da Rusija neće moći izboriti da Srbija dobije Đakovicu i Debar: „Nikad Srbija, bez boja neće dopustiti da Debar i Đakovica odu Albaniji. Ako Srbija propadne na bojnom polju neće bar biti prezrena od sveta”.[19] U demaršu velikim silama srpska vlada naglašava da neće napuštati debarsku dolinu niti Đakovo [Đakovicu] i Peć sa dolinom Belog Drima „pa ma kakvo rešenje donele velike sile” te da „iz tih predela može isterati srpsku vojsku samo jača vojna sila”. Podsećajući na istorijske i moralne pa i etnografske razloge za takav stav, Pašić insistira da se velikim silama prenese „Mi smo podneli velikih žrtava radi održanja mira i stvaranja Arbanije, dalje ih ne možemo i nećemo podnositi pa ma odatle proizašao najkrvaviji rat”.[20] Zanimljiva je i Pašićeva argumentacija da se u razgraničenju Albanije ne radi o sukobu gledišta istorijskog prava i prava narodnosti, jer ovde je reč o krajevima gde je problem etnografski nerazrešiv „zbog poarbanašavanja srpskih plemena”; austrijski predlog osnovan je, naprotiv, na „izveštačenom etnografskom principu”.[21] U jednom kasnijem demaršu velikim silama [2/15. marta 1913], Pašić napominje sa mnogo istine i gorčine: „Oduzimaju se zemlje i svetinje Stare Srbije da se ustupe onome, koji ih je do sada pustošio”.[22]

Zahvaljujući podršci Rusije, ali pre svega svome energičnom i argumentovanom držanju, Srbija je uspela da odbrani Metohiju sa Đakovicom, kao i Debar; pitanje Skadra bilo je beznadežno rešeno u korist buduće Albanije.

Važno je uz sve to naglasiti da u londonskim pregovorima o granicama Albanije nikada nije doveden u pitanje suverenitet Srbije na Kosovu, pa čak ni na dobrom delu Metohije, kao sporna se javljala samo teritorija zapadnih delova Metohije i južne susedne oblasti. Sporazum o severnim granicama Albanije postignut je 10. aprila 1913, u vidu formalnog kompromisa austrijskih i ruskih predloga, no ipak, u osnovi, kao pobeda austrijske teze: od Jadranskog mora granica je išla Bojanom prema Skadarskom jezeru obuhvatajući Skadar i Taraboš, dok su Plav, Gusinje, Peć, Dečani, Đakovica, Prizren, Debar i Ohrid ostali van Albanije. Kod Ljume granica se uvlačila između Prizrena i Debra do Šar-planine, prepuštajući Albaniji prizrensku Goru — kao što znamo, bez ikakvog etnografskog osnova. Pitanje Skadra je rešeno de fasto tek 14. maja 1913, kada ga je kralj Nikola predao međunarodnim trupama, pošto je pre toga bio ušao u grad 23. aprila [kapitulacijom Esad-paše].

Srpske trupe se, međutim, nisu povlačile na demarkacionu liniju po zaključku Londonske konferencije, očekujući da bi komisija za razgraničenje, radeći na samom terenu, mogla popustiti u izvesnim slučajevima u korist zahteva Srbije za strategijskim granicama. Na održavanje te delimične okupacije Albanije sigurno je uticala i bojazan srpske Vrhovne komande od izbijanja velikog albanskog ustanka u pozadini srpskih trupa, koje su se tada već pripremale za oružani sukob sa Bugarskom u Makedoniji, sukob do koga je i došlo u julu 1913. Austrougarska propaganda širila je glasove o navodnim zverstvima srpske vojske u Albaniji i Makedoniji nad muslimanskim stanovništvom, tako da je jedna međunarodna komisija ispitivala stvarno stanje i nije mogla ustanoviti nikakvo protivzakonito ponašanje srpskih trupa. Sam je austrougarski poslanik u Beogradu izjavio srpskoj vladi „da su Arnauti pod našom [srpskom — D. B.] upravom vrlo zadovoljni i da sa njima drukčije postupamo no Crnogorci od kojih Arnauti beže u naš rejon pod zaštitu naših vlasti”.[23] To je i ruskoj vladi potvrdio austrougarski ambasador u Petrogradu, marta 1913, naglasivši da „Srbi nisu krivi za nasilja u novim krajevima, već Crnogorci”.[24] Veoma je važan rezultat istrage nemačkog konzulata u Solunu o ubistvima izvršenim nad mirnim muslimanskim življem za vreme rata. Za razliku od evidentnih masovnih zločina Bugara i Grka nad muslimanima, „nijedan se musliman iz Maćedonije nije požalio na Srbe i srpsku vojsku”, prema izjavi nemačkog konzula srpskom konzulu u Solunu, „u njegovoj arhivi nema nijednog podatka koji bi, i ako se desilo neko ubistvo u onom delu Maćedonije koji je zauzela srpska vojska, mogao teretiti Srbe. Mnogi su muslimani, a naročito oni iz Tikveša, u nemačkom konsulatu pohvalno govorili o držanju Srba, i to mi je nemački konsul otvoreno priznao”, obaveštava vladu srpski konzul iz Soluna.[25]

U toku drugog balkanskog rata sa Bugarima, jula-avgusta 1913, u Albaniji su započete opsežne pripreme za oružane akcije, diverzije i pobune protiv srpskih vlasti u Makedoniji i na Kosovu. Pre svega, tamo se steklo dosta Albanaca iz krajeva koje je posela Srbija, oko 20.000 ljudi. Albanska vlada je zadržala te ljude, pretežno Kosovare, obećavajući da će uskoro njihovi krajevi biti oslobođeni od Srbije.[26] Tokom avgusta, na podstrek i uz novčanu potporu austrijskih agenata, učestali su napadi na isturena odeljenja srpskih trupa uglavnom na debarskom sektoru, kako bi to bio dokaz nezadovoljstva i razlog da komisija za razgraničenje otrgne od Srbije što veći deo zemlje koju drži.[27] Pod pritiskom Austro-Ugarske srpska vojska je počela da se povlači iz Albanije u drugoj polovini avgusta 1913, ali to stvara nove komplikacije. Albanci u masi napadaju na srpsku vojsku i srpske vlasti u graničnom području, a raspolagalo se već i izveštajima o pripremi jednoga ozbiljnog i organizovanog upada albanskih četa na srpsku teritoriju, sa pokušajima da se za to pridobiju i Albanci na srpskoj teritoriji koji su do tada bili mirni. Zato je zabranjen dolazak stanovnicima iz Albanije na srpsku teritoriju i pijace „dok se ne povrati normalno stanje”.[28] Zbog te svojevrsne blokade, koja je bez sumnje veoma otežala život pograničnom albanskom stanovništvu i stvorila povećanu napetost u raspoloženju masa, izbio je u evropskoj, posebno u austrijskoj štampi veliki skandal, te je došlo i do oštrih reakcija evropskih vlada, s pozivom na obavezu Srbije da Albancima dopusti slobodan pristup na pijace.[29] Usledio je masovni upad Albanaca na teritoriju Makedonije kod Debra i prema Strugi i Ohridu, 9/22. septembra 1913. Austro-Ugarska optužuje Srbiju da je odgovorna za događaje, koje netačno interpretira kao ustanak Albanaca na teritoriji koju drže srpske vlasti. Srpskom poslaniku u Beču je rečeno „da su te bune i nerede izazvali Arnauti”, ali zato što srpska vojska „još drži neke krajeve, koji pripadaju Arbaniji,” i što im se ne da pristup na srpska tržišta „koja su naučili posećivati i snabdevati se onim, što im je potrebno za život”. Da su srpske trupe ranije bile povučene, do onih nereda i incidenata, tvrdi predstavnik austrougarske vlade, ne bi ni došlo.[30] Međutim, nije se radilo ni o kakvoj pobuni ili ustanku makedonskih Albanaca, nego o organizovanom masovnom upadu sa albanske teritorije, iza kojeg su stajali austrougarski i bugarski vojni krugovi U prvom naletu su pali Piškopeja, Žirovica i Debar. U napadu je učestvovalo oko 10.000 Albanaca, kojima su rukovodili strani oficiri, a s njima su sadejstvovali i izvesni komitski odredi VMRO. Činjenica da u albanskim četama ima stranih, i to bugarskih oficira, potvrđena je raznim obaveštajnim i diplomatskim kanalima, ali je posebno interesantna veza sa VMRO i lično s Janetom Sandanskim, koji je više meseci boravio u Albaniji organizujući albanski pokret prema Makedoniji [31]

Krajem marta 1914. godine došlo je i do jednog ozbiljnijeg diverzantskog upada preko stotinu Albanaca u Metohiju gde je pobunjeno selo Banje i okolina [četiri albanska sela] u podrimskom srezu kod Orahovca. Tom prilikom spalile su srpske trupe ta četiri sela — Banju, Krvoseriju, Gorjak i Ostrozub. Srpska vlada je oštro zamerila komandi maćedonsko-kosovskih trupa zbog spaljivanja sela „kad se oni ne brane i ne pucaju na vojnike”. [32]

Karakteristično je za ova dva upada [kod Debra septembra 1913. i kod Orahovca marta 1914] da nisu dobili masovnu podršku Albanaca na srpskoj teritoriji, niti su se na bilo koji način legitimisali kao autonomni oslobodilački pokret protiv Srbije. Zamišljeni kao diverzija u pripremi ratnih operacija Austro-Ugarske i Bugarske protiv srpske države, oni su to i ostali sa ograničenim dejstvom bez ikakvog uspeha.

II Prvi Svetski rat 1914-1918

Londonska konferencija 1912-1913. godine nije do kraja rešila pitanje Albanije mada će neke odluke biti od trajnog značaja. Razgraničenje nije sprovedeno u celosti, tako da je prvi svetski rat zatekao Albaniju bez definitivno određenih i međunarodno priznatih granica. Teritorijalni integritet Albanije je zato odmah, u samom početku rata, sa više strana ugrožen i osporen. Italijani su zauzeli Valonu i ostrvo Saseno, Grci su anektirali južnu Albaniju; Crnogorci su ponovo uzeli Skadar; Srbija je okupirala celu srednju Albaniju sa Elbasanom, Tiranom, Kavajom i Išmijem. Na savezničke proteste srpska vlada je odgovorila da je ta mera bila potrebna radi zaštite pozadine fronta od austrijskih akcija preko albanskih četa, ali je ipak bila prisiljena da ograniči okupaciju samo na nekoliko strategijskih tačaka. Ugrožena drugom austrougarskom ofanzivom u toku kolubarske bitke Srbija je povukla svoje trupe i sa tih tačaka do kraja oktobra 1914, zadovoljavajući se time što je za sobom ostavila vladu Esad-paše u Draču sa čijom je naklonošću mogla računati. Međutim, ni Antanta nije previše poštovala londonske dogovore o Albaniji. Da bi privukla Italiju u svoj blok i tako je uvukla u rat sa centralnim silama, Antanta je pristala da izmeni teritorijalni status i granice Albanije tajnim Londonskim paktom od 26 aprila 1915. [u čl. 6] predviđa se dodeljivanje Valone i Sasena Italiji, kao i obrazovanje jedne male albanske države pod italijanskim protektoratom; Francuska i Engleska, sa svoje strane, zadržale su pravo da zatraže deobu Albanije između Srbije, Crne Gore i Grčke, a Italija se tome neće protiviti. Srbiji i Crnoj Gori u svakom slučaju dodeliće se albanska obala do ušća Drima i luka Šen Đin [Sv. Jovan Medovanski].[1] Sudbina Stare Srbije kao i svih teritorija sa albanskom manjinom nije novim aranžmanima srpskih saveznika bila dovedena u pitanje. Integritet države ugrožavale su centralne sile, pogotovu od trenutka kada su u Makenzenovoj ofanzivi u jesen 1915. godine, okupirale čitavu Srbije i Crnu Goru.

Za kratko vreme od nepune tri godine koliko su Srbija i Crna Gora držale ove teritorije u svojoj vlasti, od jeseni 1912. do jeseni 1915, nijedna srpska država nije dospela da načini bilo kakve ozbiljnije korake za trajno rešenje pitanja statusa i budućnosti albanske manjine. Pre svega, Stara Srbija je podeljena između dveju država tako da je zapadna Metohija do Belog Drima [Peć, Đakovica] pripala Crnoj Gori, a ostatak Srbiji. Započete su izvesne akcije na planu agrarne reforme i kolonizacije, naročito u crnogorskom delu Metohije, ali bez većeg efekta, jer za to nije bilo ni vremena ni uslova, s obzirom na skoro neprekidno ratno stanje. Albansko stanovništvo Kosova, Metohije i zapadne Makedonije iščekivalo je, sa svoje strane, veliki rat kao priliku da se otrgne od Srbije i Crne Gore. U samom početku rata, jula 1914, vršene su i opsežne pripreme pod rukovodstvom Ise Boljetinca, po naredbi iz Beča, da se organizuje veliki albanski ustanak na Kosovu, do kojeg ipak nije došlo.[2] Mobilisani Albanci učestvovali su mlako u borbama srpske vojske, da bi se prvom prilikom rasturili svojim kućama. Otvorenih neprijateljstava nije bilo dok su srpske trupe pokazivale snagu; napadi na pozadinu, na male grupe i pojedince vojske i naroda u povlačenju nastaju tek u periodu velike krize i evakuacije u albansko primorje. Zabeleženi su teški zločini i ubistva u samoj Metohiji, među kojima se ističe pokolj u manastiru sv. Marka kod Prizrena 13/26. novembra 1915, gde je mučkim napadom pobijena prethodno na prevaru razoružana četa srpskih vojnika u povlačenju [oko šezdeset vojnika sa tri ili četiri oficira]. [3]

Prilikom povlačenja kroz Albaniju srpske jedinice i narod bili su izloženi napadima, za koje se ne može reći da su „partizanskog” karaktera: njihov je cilj najčešće bio pljačka. Izgladneli i promrzli ljudi skidani su do gole kože i ubijani ili prepušteni „beloj smrti” u snegu. Naročito je stradao Kombinovani odred u zaštitnici kolone koju su činile Vardarska i Moravska divizija II poziva na pravcu preko Vezirovog mosta na Drimu i Puke ka Lješu. Ljuma i Miriditi su ovaj odred metodično desetkovali, napadajući uglavnom zaostale grupice malaksalih vojnika [ulične borbe u Đakovici, borbe kod Fani Bisaka, pokušaj likvidacije celog odreda kod Bliništa]. Preživeli učesnici „Albanske Golgote”, kako je u uspomeni srpskog naroda zapamćeno ovo tragično povlačenje preko albanskih planina, ističu da su ih napadali „kačaci Arnauti zbog pljačke”, ali su pojedine albanske porodice, u Đakovici na primer, ipak lepo primale i vojsku i izbeglice. [4]

Neprijateljstvo Albanaca prema srpskom narodu ispoljilo se i sledećih godina, za vreme austrougarske i bugarske okupacije Srbije. Južnu Srbiju i Makedoniju okupirale su uglavnom bugarske trupe, sa obrazloženjem da tu živi „bugarsko” stanovništvo, a Bugari su hteli da prigrabe i deo Kosova i Metohije; okupaciju ove oblasti su pravdali potrebom da dobiju sigurne „strategijske ispravke” svojih budućih granica prema Albaniji. Na taj način je Bugarska došla u sukob sa Austro-Ugarskom, koja je svoje pretenzije prema Kosovu i Metohiji 1916. godine pravdala svojim obavezama prema Albaniji. Štaviše, posebnom pogodbom, zaključenom između Nemačke i Austro-Ugarske 17-18. maja 1917, bilo je rešeno da se Prizren i Priština ustupe Albaniji, ali se Bugarska nije htela povući, držeći kosovsko-metohijsku oblast kao svoju teritoriju. Na ovu oblast je bila protegnuta i bugarska uprava tzv. Makedonske vojno-inspekcijske oblasti [MVIO] u dva okruga, osam srezova, 116 opština, 832 sela i zaseoka, sa ukupno 317.438 stanovnika. [5]

Albanski narod na Kosovu nije prihvatio bugarsku okupaciju, ali nije organizovao ni bilo kakav oružani otpor protiv okupatora. To se pokazalo pogotovu prilikom srpskog ustanka u Toplici 1916. i 1917. Ustanici su računali sa eventualnim sadejstvom Albanaca, za koje su znali da su nezadovoljni bugarskom okupacijom; pretpostavljalo se da se ustanak može bar obezbediti s leđa na celoj liniji od Kopaonika do Golemog Sela blizu Vranja. Međutim, čim je velika vojska udarila na oslobođenu ustaničku teritoriju, Albanci su bez dvoumljenja udarili na ustanike s leđa. Tako je njihova uloga u ugušenju ustanka bila veoma vidna. Ustanici su, uprkos tome, za celo vreme ustanka gajili iluzije. Vođeni su i pregovori s Albancima [Kosta Pećanac], ali sa suprotnim efektom: nekoliko dana posle tih pregovora u Kuršumliji, 28. februara 1917, Albanci su upali u srpska pogranična sela. Tako se ostvario plan okupatora da pridobiju Albance da duž cele stare srpsko-turske granice napadnu ustanike s leđa. Oktobra 1917. bile su od strane Austrijanaca obrazovane i specijalne turske i arnautske jedinice za borbu protiv srpskih četnika, koje su krstarile i ratovale ne samo pod sopstvenim vođstvom nego i u svojoj narodnoj nošnji. [6]

Posle proboja Solunskog fronta Kosovo i Metohiju oslobađaju srpske i francuske trupe u toku oktobra 1918. Ispred pobedonosne vojske razgorevao se narodni ustanak i gerilski pokret Srba, koji je veoma otežavao povlačenje nemačko-austrijskih armija. Aktivan četnički pokret razvio se u Metohiji i na Kosovu u oblasti Prizrena i Prištine, a potom se brzo proširio najpre na istočne crnogorske oblasti, a onda i preko cele Crne Gore. Srpske čete su operisale i u severnoj Albaniji, što je naročito isticano u austrougarskim vojnim izveštajima, koji govore o stanju sličnom opštem ustanku. U dolini Ibra, Sandžaka i Crnoj Gori došlo je do prave ustaničke eksplozije. Tu su i pre prodora srpskih i francuskih trupa nastale slobodne teritorije, kao na primer oko Peći.[7]

Prvi problem koji se postavio pred novu državu Srba, Hrvata i Slovenaca u odnosu na Albance i Albaniju bio je, opet, konstituisanje nezavisne Albanije i razgraničenje sa tom državom. U pozadini celog pitanja nalazile su se ne samo odluke Londonske konferencije ambasadora iz 1913. nego i odredbe Londonskog pakta od 26. aprila 1915, koje su bitno menjale status i granice tek formirane Albanije. Konferencija mira u Parizu 1919. godine proglasila se nadležnom da između ostalih pitanja razmatra i albansko pitanje. Savezničke sile [Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države] predložile su najpre za Albaniju na severu i istoku one granice koje su bile utvrđene na Londonskoj konferenciji 1913; priznale su potpun suverenitet Italije nad Valonom i zaleđem i dale Italiji mandat za administraciju slobodne albanske države pod kontrolom Društva naroda. [8] Delegacija Kraljevine SHS, međutim, suprotstavila se ovom pokušaju da se aranžmani tajnog Londonskog pakta sprovedu u život, ističući da „smatra da je u opštem interesu za mir i bezbednost na Balkanskom Poluostrvu da Albanija ostane teritorijalno onakva kakvu je napravila Londonska konferencija 1913”. No „u slučaju da konferencija mira ne bude ostala na odluci Londonskog ugovora od 1913. i da se reši da prizna jednoj stranoj sili pravo da okupira Albaniju i stavi je pod svoj protektorat, onda jugoslovenska delegacija izjavljuje da zadržava sebi pravo da obezbedi svoje životne interese u Albaniji, sa kojom živi trinaest vekova u susedstvu, tražeći za svoju državu iste povlastice”. Jugoslovenske trupe su za to vreme okupirale albanske teritorije oko Debra i Mati, dok je praktično sav ostatak Arbanije bio posednut italijanskim trupama. Jugoslavija traži 8. januara 1920. ispravku granice, iz ekonomskih i strategijskih razloga, u srednjem toku Drima, na Bojani i prema Crnoj Gori [Klimenti i Kastrati]. U slučaju da ne bude sačuvana nezavisnost Albanije u smislu Londonskog ugovora iz 1913, naša delegacija je nagovestila zahtev za severnim delom Albanije do Drima sa Skadrom, pozivajući se na istorijska prava i ekonomske razloge. Italija je tražila administraciju nezavisne albanske države, po mandatu Društva naroda, sa istim severnim i istočnim granicama kao 1913, dok bi južne bile revidirane, a Valona sa zaleđem da bude data Italiji u potpun suverenitet [10. januara 1920]. Saveznici su spremni da ovo prihvate pod uslovom da Srbija dobije Skadar, Drim i Šen Đin, tj. da se udovolji zahtevu SHS. Naša delegacija, međutim, suočena sa opasnošću od italijanskog prisustva, uporno brani [14. januara 1920] nezavisnu Albaniju u granicama iz 1913, sa manjim korekcijama; ako to ne može, onda Jugoslavija traži deo severne Albanije, za koje je obećala autonomni režim.[9] To je, ujedno, prvi pomen jedne moguće autonomije za teritoriju sa albanskim stanovništvom pod suverenitetom jugoslovenske države. U nastavku pregovora pomišljalo se već ponovo i na deobu Albanije, sa minimalnim zahtevom — granicom duž Crnog Drima i Velikog Drima do mora, i maksimalnim — do reke Mat i Ohridskog jezera — „kako bi Italija dobila što manje teritorije”.

Za dalji razvoj događaja presudna je okolnost što su Italijani morali da se povuku iz Albanije početkom 1920, a u junu te godine, pod pritiskom albanskog oslobodilačkog pokreta, i iz Valone. [10] Tako je Konferencija ambasadora, kojoj je ponovo dato u nadležnost konačno rešenje albanskog pitanja, u novembru 1921. godine donela odluku o priznanju Albanije kao nezavisne i suverene države. Pokušaj države SHS da dobije ispravku granice prema Skadru i Drimu nije uspeo. [11] Primljena u Društvo naroda još 17. decembra 1920, Albanija postavlja odmah pitanje evakuacije svih stranih trupa sa svoje teritorije, čime se aktualizovalo pitanje njenih granica. Definitivnu odluku o granicama Albanije Društvo naroda je 1921. godine prepustilo Konferenciji glavnih savezničkih sila [Engleska, Francuska, Italija, SAD, Japan]. Komisija za razgraničenje imala je da izvrši ispravku severne granice u oblasti Skadra, Prizrena, Debra i Lina na Ohridskom jezeru u korist Albanije. Vlada SHS nije prihvatila ove zaključke, kao ni odluku da Albaniji bude dodeljen manastir Sv. Naum [6. decembra 1922]. Na međunarodnim forumima spor oko Sv. Nauma bio je rešen definitivno u korist Albanije [savetodavnim mišljenjem br. 9 Haškog suda, od 4. septembra 1924, na pitanje Saveta Društva naroda]. Međutim, Jugoslavija nije htela da prihvati ove odluke, ističući protiv njih mnoge strategijske, etnografske i istorijske razloge. Pitanje je konačno rešeno tako što je Jugoslavija pomoću Ahmed Zogua oborila režim Fana Nolija, u decembru 1924, pa je sa Zoguom u direktnim pregovorima postignut sporazum, po kome je Sv. Naum pripao Jugoslaviji, u zamenu za selo Lin na zapadnoj obali Ohridskog jezera i još neke druge naseljene tačke oko samog manastira. Taj međudržavni sporazum je potvrdila Konferencija ambasadora, avgusta 1925. Završni protokol o razgraničenju Međunarodne komisije potpisan je u Firenci tek 26. jula 1926. Time je definitivno rešeno pitanje albanskih granica, koje i danas važe između naših država. [12]

I ovom prilikom se mora istaći da ni u jednom trenutku nije bio doveden u pitanje teritorijalni integritet Jugoslavije u oblasti Kosova, Metohije i zapadne Makedonije, bez obzira na iredentističke aspiracije u samoj Albaniji, koje je na političkom planu pothranjivala italijanska propaganda. Sa stanovišta međunarodnog prava, prema tome, jugoslovenske zemlje nastanjene albanskom nacionalnom manjinom priznate su i potvrđene svim ugovorima i sporazumima evropskih i balkanskih država od 1913. do 1926. godine. S druge strane, u odnosu na samu Albaniju iskristalisao se u jugoslovenskoj politici generalni stav u prilog nezavisnosti albanske države, a protiv podele. Zanimljivo je u tom pogledu razmišljanje Ive Andrića u njegovom poverljivom elaboratu o Albaniji iz 1939: „Za nas bi podela Albanije mogla doći u obzir samo kao jedno nužno i neizbežno zlo kome se ne može odupreti, i kao jedna velika šteta iz koje treba izvući onoliko koristi koliko se da, tj. od dva zla izabrati manje”.[13]

III Albanci u Kraljevini Jugoslaviji

1. Pravni položaj albanske nacionalne manjine

Položaj Albanaca u Srbiji i Crnoj Gori [1912-1918], a potom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca odnosno Jugoslaviji [od 1919], bio je istorijski uslovljen. Međusobni odnos naroda gradio se na ovom području decenijama i stolećima pre toga u uslovima tuđinske vlasti, u feudalnoj državi otomanskog suvereniteta. Srpski narod je bio raja, bez ikakve pravne ili stvarne zaštite, obespravljen u odnosu na albansku narodnost, koja se — po veri i političkim pozicijama — koristila statusom osobite povlašćenosti i skoro bezgraničnog prava prema svakoj neturskoj narodnosti, a posebno prema Srbima. To je primarna činjenica, koja se mora imati u vidu prilikom analize i procene stanja i međunacionalnih odnosa posle oslobođenja Kosova, Metohije i Makedonije 1912. godine. Pred novu vlast, srpsku pa jugoslovensku, postavio se zato više nego težak zadatak da za kratko vreme, tako reći odmah, razreši vekovne suprotnosti, uspostavi pravdu — istorijsku i ljudsku u isto vreme, da zavede mir i poredak u oblasti koja se već više od stotinu godina odlikovala najvećim stupnjem anarhije u čitavoj Evropi. Ako se na društvene odnose i političku situaciju ovog razdoblja, prema tome, gleda istorijski, onda je uspostavljanje srpske vlasti na Kosovu, a pogotovu u Makedoniji [sa sopstvenim bremenom složenih nacionalnih odnosa], bilo opterećeno izuzetno teškim nasleđem prošlosti, i to ne samo neke daleke istorijske prošlosti već neposredne jučerašnjice, gde su se još pušila zgarišta, još pamtila i računala ubistva na poljima, u šumama, u rođenoj kući, otmice i ucene, pljačke i nasilja. Na oslobođenom Kosovu trebalo je likvidirati feudalizam, stvoriti nove mogućnosti za izvlačenje iz vekovne zaostalosti i za brz ekonomski napredak, smiriti i regulisati nacionalne odnose.

Prva stvar koja se mora istaći i prva novost u odnosu na prethodno stanje je zavođenje ustavnog poretka i organizovane upravne i sudske vlasti na Kosovu. Nije tačno da je područje Kosova bilo „van zakona”. Bez obzira na posebne mere vojnog karaktera, koje su bile zavedene i održavane dokle god je oblast Kosova bila izložena diverzantsko-terorističkoj aktivnosti albanskih kačaka, za Albance u Jugoslaviji važili su svi jugoslovenski zakoni, a pre svega Ustav.

Često se tvrdi da albanska narodnost u Kraljevini Jugoslaviji nije uživala status nacionalne manjine i da je bila potpuno lišena međunarodno-pravne, pa i ustavnopravne zaštite. Ta uprošćena teza je netačna. Po Ugovoru o miru zaključenom u Berlinu 13. jula 1878. Srbija je, po priznanju njene nezavisnosti [čl. 34], preuzela i međunarodnu obavezu o zaštiti tzv. verskih manjina. Član 35. toga Ugovora glasi: „U Srbiji razlike u veri i veroispovesti neće moći da budu smetnja da neko iz tog razloga bude isključen ili sprečen da uživa svoja građanska i politička prava, da ne bude primljen u javne službe, na položaje i da mu se na ukazuju počasti ili da ne obavlja razne zanate i zanimanja, ma u kome mestu to bilo. Sloboda i javno vršenje crkvenih obreda svih veroispovesti biće zajemčeni svim građanima Srbije i strancima, i nikakve smetnje neće se moći praviti njihovim odnosima sa svojim duhovnim starešinama”.[1] Treba, naravno, uočiti razliku između „verske” i nacionalne manjine. Mada se ta dva pojma u mnogo čemu poklapaju, pogotovu u vremenu kada je Berlinski ugovor bio zaključen, to nije isto. U svakom slučaju, ravnopravnost građana, bez obzira na veru i veroispovest, utvrđena je načelno i svim osnovnim zakonima koje je Srbija donosila u razdoblju od 1888. do 1919. godine.

Odredba člana 35. Berlinskog ugovora stavljena je van snage Ugovorom između glavnih sila savezničkih i udruženih i Države Srba, Hrvata i Slovenaca od 10. septembra 1919. godine u Sen-Žermenu, u okviru tzv. „versajskog sistema ugovora”, kojim je utvrđen novi poredak država u Evropi i posebno rešeno pitanje sukcesije Austro-ugarske države, likvidirane Ugovorom o miru potpisanim istog datuma.[2] Kakve je obaveze Jugoslavija preuzela Senžermenskim ugovorom? Pre svega, Država SHS se obavezuje „da svima stanovnicima da punu i potpunu zaštitu života i slobode bez obzira na poreklo, narodnost, jezik, rasu ili veru” [čl. 2, st. 1]. Isto tako, svi jugoslovenski državljani „biće jednaki pred zakonom i uživaće ista građanska i politička prava bez obzira na rasu, na jezik ili na veru” [čl. 7, st. 1]; dalje se istim članom predviđa da se „nikakvo ograničenje neće propisati protiv slobode upotrebe ma kojeg jezika” od strane jugoslovenskog državljanina, „bilo u privatnim ili trgovačkim odnosima, bilo u pogledu vere, štampe ili za izdanja svake vrste, bilo na javnim zborovima” [st. 3]; štaviše, „daće se usmene olakšice” jugoslovenskim državljanima „drugih jezika, a ne zvaničnog, da se mogu poslužiti svojim jezikom, bilo usmeno, bilo pismeno pred sudovima” [st. 4]. Posebnim članom je predviđena generalna zaštita nacionalnih manjina: „Srpsko — hrvatsko — slovenački pripadnici [tj. jugoslovenski državljani — D. B.] koji obrazuju etničke, verske ili jezičke manjine, uživaće isto postupanje i iste garantije pravno i faktički kao i ostali srpsko-hrvatsko-slovenački pripadnici. Oni će, naime, imati ista prava kao i drugi da o svome trošku podižu, upravljaju i nadziravaju dobrotvorne, verske i socijalne ustanove, škole i druge vaspitne zavode, s pravom da se tu služe slobodno svojim jezikom i slobodno ispovedaju svoju veru” [čl. 8]. Ugovor ne predviđa nikakav izuzetak od odredbe ovog člana, te ova odredba, kao i sve prethodne, bez ikakve nedoumice važi i za albansku nacionalnu manjinu u Državi SHS.

Sporno je, po našem mišljenju, tumačenje izuzetka od odredaba člana 9, gde se predviđa posebna obaveza na „olakšice” za izvođenje nastave na maternjem jeziku „u varošima i srezovima u kojima stanuju u znatnoj meri srpsko — hrvatsko — slovenački pripadnici drugih jezika”, što opet ne sprečava vladu Države SHS da u pomenutim školama uvede nastavu zvaničnog jezika kao obaveznu; isto tako, devetim članom [st. Z] predviđeno je da će se u varošima i srezovima nastanjenim u znatnoj meri jugoslovenskim državljanima koji pripadaju etničkim manjinama, po veri ili jeziku, „ovim manjinama osigurati pravičan udeo u iskorišćavanju i dodeljivanju onih suma, koje bi iz javnih fondova, državnim budžetom, opštinskim i drugim budžetima mogle biti namenjene vaspitnim, verskim ili dobrotvornim ciljevima”. Ograničenje je u tome što „odredbe ovog člana [znači samo njega, a ne prethodnih članova kojima se daju generalna prava nacionalnim manjinama — D. B.] važiće samo za teritorije dodeljene Srbiji ili Državi Srba, Hrvata i Slovenaca posle 1. januara 1913. godine”. Sporno je moglo biti da li se to odnosi na teritoriju Stare Srbije i Makedonije. Ove teritorije su dodeljene Srbiji Londonskim mirovnim ugovorom između Turske i balkanskih saveznika od 30. maja 1913. godine. Tim ugovorom je Turska ustupila saveznicima teritorije zapadno od linije Enos-Midija, izuzevši Albaniju [čl. 2], a obe strane su prepustile velikim silama brigu da urede razgraničenje Albanije i sva pitanja koja se nje tiču [čl, Z]. Londonska konferencija ambasadora, doduše, pre 1. januara 1913. donosi načelnu odluku o formiranju Albanije kao autonomne države, ali je njena teritorija određena, a prema tome i odgovarajuća teritorija „dodeljena” Srbiji i Crnoj Gori tek u toku 1913. [10. aprila], a definitivno tek Protokolom iz 1926. Prema tome, Kosovo, Metohija i Makedonija, ako se imaju u vidu londonska dokumenta iz 1913. godine, spadaju očigledno u one „velike teritorije” koje su, prema prvom stavu preambule Sen-Žermenskog ugovora Države SHS sa saveznicima, „od početka 1913. godine Kraljevini Srbiji prisajedinjene”. Iz toga se može i mora izvući zaključak da su i odredbe člana 9. važile za ove teritorije, a nisu važile samo za područje Srbije ograničeno pre 1. januara 1913, jer se na to područje primenjivao međunarodni propis člana 35. Berlinskog ugovora. Ugovor, dakle, očigledno „proširuje zaštitu manjina i na one teritorije koje su prisajedinjene Srbiji pre Prvog svetskog rata”, kako tumači Milan Bartoš.[3] Pogrešno je kada se tvrdi da je albanska manjina bila izuzeta od specijalne zaštite po članu 9, a pogotovu po ostalim članovima Senžermenskog ugovora. Članom 10, pogotovu, predviđa se i poseban status i povlastice za jugoslovenske državljane muslimane: Država SHS „pristaje da za muslimane, ukoliko se tiče njihovog porodičnog i ličnog statusa, donese odredbe koje dopuštaju da se ta pitanja regulišu po muslimanskim običajima” [str. 1]. Preduzeće se i koraci da se naimenuje reis-ul-ulema [str. 2], a vlada se posebno obavezuje „da pruži zaštitu džamijama, grobljima i drugim verskim ustanovama muslimanskim”; da da sve olakšice i dozvole verskim zadužbinama te da neće uskratiti nijednu od potrebnih olakšica [st. Z]. Najzad, Ugovor izričito precizira saglasnost vlade SHS da „ukoliko se odredbe gornjih članova [tj. svih članova od 2. do 10 — D. B.] odnose na lica koja pripadaju manjinama po rasi, veri ili jeziku, te odredbe pretstavljaju obaveze međunarodnog značaja”, koje su zato stavljene pod garantiju Društva naroda [čl. 11, st. 1].

Ako bi se i prihvatilo tumačenje da su Kosovo, Metohija i Makedonija u smislu međunarodnog prava stečeni pre 1. januara 1913. godine, te da su izuzeti iz specijalnih odredaba člana 9. Senžermenskog ugovora, oni nisu izuzeti iz odredaba čl. 2-8, 10 i 11. Nije zato mogućno izvlačiti iz toga dalekosežni zaključak o „stvaranju terena za nasilno posrbljavanje Makedonaca i Šiptara”, niti da je „zaklanjajući se za oslobođenjem od međunarodne dužnosti velikosrpski kurs slobodnije sprovođen u Makedoniji i na Kosmetu nego što bi se to moglo vršiti da je postojala puna ustanova zaštite manjina i u ovim pokrajinama”.[4] Parola o posebnoj nezaštićenosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji nije, po našem mišljenju, ni pravno ni istorijski osnovana.

Drugo je pitanje, mada nikako ne nevažno, da li su opšte pravne odredbe o zaštiti nacionalnih manjina i jednakosti svih građana Jugoslavije uopšte sprovođene u život kada je reč o Albancima. U praksi, albanskoj nacionalnoj manjini nisu obezbeđena ona prava koja su uživali Nemci, Italijani ili Mađari; ima dosta podataka na osnovu kojih se može zaključiti da je prema Albancima sprovođen režim diskriminacije, posebno na planu kulture i obrazovanja. Na političkom planu, međutim, albanski feudalni sloj i dobar deo građanstva uklopili su se u društveni poredak i stranački život, ne samo preko muslimanske stranke [„Džemijet”] nego i preko drugih političkih partija [Demokratske stranke, na primer]. Tako su Albanci učestvovali i u parlamentarnom životu, a držali su i značajne položaje u činovničkom, upravnom aparatu. Teško je, dakle, uopštavati sliku o položaju albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji između dva rata. Koliko god nepovoljna, ona i nije bila bitno nepovoljnija od položaja mnogih drugih kategorija stanovništva, bez obzira na narodnost. Izrabljivanja, nepoštovanja zakonitosti, žandarmerijskog nasilja, bilo je i na drugim stranama i prema drugim narodima Jugoslavije; razume se, i prema srpskom narodu. Nacionalni momenat se ovde ne može posmatrati odvojeno od socijalnih i klasnih odnosa. Osim toga, stanje i položaj albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji između dva rata moraju se procenjivati i u kontinuitetu odnosa i stanja koji su se obrazovali na tom planu bar tokom poslednjih nekoliko decenija, i više, uoči balkanskog i svetskog rata. Kosovo i zapadna Makedonije bili su za nekoliko prvih godina posle 1918, u stvari, u pravom vanrednom stanju i provizorijumu: s jedne strane, sa albanskim terorizmom, a s druge strane, sa pokušajima da se nacionalni i socijalni odnosi razreše kroz program agrarne reforme, kolonizacije, a delimično i iseljavanja muslimana iz Jugoslavije. Ni do samoga rata 1941. godine nije u tim krajevima stanje normalizovano, niti je uopšte rešen bilo koji životni problem — ne samo Albanaca nego ni Srba, Crnogoraca i Makedonaca.

2. Agrarna reforma i kolonizacija

Jedna od glavnih mera za sređivanje stanja na Kosovu i Metohiji, isto tako u Makedoniji, trebalo je da bude agrarna reforma i kolonizacija, kojom su imala da se postignu dva cilja: da se likvidacijom feudalnih odnosa uspostave društveno-ekonomske pretpostavke za razvoj slobodne kapitalističke poljoprivrede, i drugo, da se uspostavi etnička i nacionalna ravnoteža i tako popravi stanje srpskog naroda na ovom području, poremećeno hroničnim nasiljem, naročito u prethodnim decenijama. Pogrešno je tvrđenje da je „kolonizacija prethodila agrarnoj reformi i davala joj osnovne smernice”.[1] Uredba o naseljavanju novooslobođenih i prisajedinjenih oblasti Kraljevini Srbiji doneta je, doduše, 20. februara 1914. godine, ali je bilo premalo vremena za njeno metodično i masovnije sprovođenje u život u mobilizacijskim i ratnim uslovima koji su nastali već jula iste godine. Glavni je zadatak bio, međutim, likvidacija feudalnih odnosa, koji su i bili pretpostavka ranijih i zatečenih nacionalnih odnosa; zemlja se nalazila većinom u rukama čitluk-sahibija, a postojali su i polufeudalni odnosi — beglučari, napoličari, arendatori, momci itd. Nosioci feudalnog sistema bili su turski i albanski begovi i čitluk-sahibije, a zavisno stanovništvo sastojalo se od srpske i albanska sirotinje.[2] Pretpostavka za uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti bila je, zato, likvidacija feudalnog sistema; u tome je nova vlast gledala prvenstveno put ka stvarnom nacionalnom oslobođenju Srba. Crna Gora je brže od Srbije počela likvidirati čitlučke odnose i naseljavati svoje saplemenike na teritoriji zapadne Metohije, već krajem 1912. Doduše, u toku prvog svetskog rata ti su se naseljenici bili povukli u Crnu Goru, da bi se već 1919. vratili na dobijena imanja.[3] Prvo su se vraćale porodice koje su do 1914. godine bile naseljene putem kupovine zemlje ili u državnoj režiji. Njihov povratak je bio masovan u proleće 1919; većina se privremeno nastanila u gradovima, čekajući da dobije zemlju. U razdoblju od 1918. do 1920, Kosovo je naseljavano „bez dovoljne pripreme i plana, pa čak i bez finansijskih sredstava”. Prvi naseljenici bili su prepušteni sami sebi, a država im je obezbedila samo besplatan prevoz železnicom.[4]

Prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme, od 27. februara 1919. proklamovano je raskidanje kmetskih odnosa, kako u Bosni i Hercegovini tako i u novim krajevima Srbije i Crne Gore, a kmetovi su proglašeni vlasnicima zemlje. Izneseni su osnovni principi za dalje sprovođenje agrarne reforme.[5] Što se tiče naseljavanja [kolonizacije], ono je za oblast Kosova, Metohije i Makedonije pravno regulisano najpre Uredbom o naseljavanju južnih krajeva, od 24. septembra 1920. Tu su mnoga pitanja ostala otvorena i postojala je mogućnost velikih zloupotreba. Tačno je konstatovano da su zloupotrebe i nepravilnosti prilikom premera i zahvatanja privatnih imanja albanskih seljaka čifčija radi stvaranja kompleksa za naseljavanje imale negativne posledice na odnose naseljenika, koji su dobijali na taj način oduzetu zemlju, i meštana — Srba i Albanaca. Prema pomenutoj uredbi mogla se privatna svojina oduzeti radi stvaranja naseljeničkih kompleksa, ali se iz fonda za kolonizaciju morala dati u zamenu zemlja istog boniteta i u blizini oduzetih parcela. To se, međutim, uglavnom nije poštovalo.[6] Oduzimajući zemlju Albancima agrarne vlasti nisu ih upoznavale s njihovim pravima, čak ni zvanično obaveštavale da im je zemlja oduzeta. Prilikom ograničavanja naseljeničkih kompleksa uglavnom se nije vodilo računa o interesima i egzistenciji albanskih seljaka: „ima slučajeva ... da je pojedincima sve oko kuće oduzeto, da sada radi ulaza u kuću moraju prolaziti kroz naseljeničko imanje”. Ovakvi slučajevi dovodili su u neprijatan položaj i Albance i naseljenike, jer su i naseljenici videli da ne treba otimati od jednih siromaha da bi se dalo drugim.[7]

U stvari, kolonizacija je otpočela 1919/20. i sprovodila se bez ikakva sistema, što je dovelo do zloupotreba u toku celoga rada na sprovođenju agrarne reforme na Kosovu. Iz poverljivih izveštaja i drugih dokumenata očevidno je da su agrarne vlasti, i pored izričitih naredbi ministra agrarne reforme a kasnije poljoprivrede, nastavile da protivzakonito ograničavaju i oduzimaju zemlju albanskih seljaka, često bez ikakve naknade ili zamene, sve do 1940. godine. U najteži položaj dospeli su Albanci u pograničnim srezovima prema Albaniji, gde su vlasti nastojale da nasele što više kolonista, smatrajući, ne bez povoda, da će na taj način obezbediti sigurnost granice i red i mir. Ne treba zaboraviti da je u najvećem delu ovoga perioda stanje nemira i nestabilnosti na Kosovu i Metohiji održavano stalnim ubacivanjem kačaka odnosno diverzantskih grupa preko granice sa albanske teritorije; smatralo se da će pojas kolonista duž granice doprineti sprečavanju ovih upada. No pošto u tim srezovima nije više bilo ni državne ni opštinske zemlje, oduzimana su imanja seljaka Albanaca bez obzira na to da li njihove porodice mogu opstati na ono malo zemlje što im je ostavljeno. U prvom periodu naseljavanja na osnovu Uredbe, ipak, manje je zahvatana privatna obradiva površina Albanaca. Deljene su uglavnom utrine, šikare i šume. Od ukupne površine zemlje podeljene kolonistima jedva ako je 5% bilo obrađeno, dok je 95% predstavljalo dotada neobrađenu, a vrlo često i sasvim jalovu zemlju.[8]

Prvih deset godina sprovođenja agrarne reforme i kolonizacije pokazalo se da do tada preduzimane mere imaju vrlo velike nedostatke, koji dovode u pitanje efekat čitavog poduhvata i kompromituju državnu politiku na ovom planu. Zato se 1931. godine pristupilo energičnim merama za likvidaciju agrarne reforme i naseljavanja. Zakon od 5. decembra 1931. odnosio se na Makedoniju, Kosovo, Metohiju i delove Crne Gore. Ovim zakonom su definitivno ukinuti čivčijski odnosi zasnovani pre 1. oktobra 1912, napoličarski odnosi zasnovani pre 27. februara 1919, ćesimdžijski [zakupnički] odnosi, arendatorski odnosi na manastirskim imanjima i tzv. momački odnosi [kad su imanja bila prepuštena momcima]. Čifčije su zemlju, kuće i zgrade dobijale besplatno, a kolonizaciji su namenjeni viškovi zemlje.[9]

Ne može se osporiti činjenica da je agrarna reforma na Kosovu i Metohiji, pre svega, likvidirala feudalne odnose; s druge strane, zloupotrebama i nepromišljenom politikom produbila je jaz između srpskog i albanskog naroda i zaoštrila ionako loše nacionalne odnose. Uprkos tome, nije umesno preuveličavati obim i domet kolonizacije na Kosovu. Intenzivnija su naseljavanja izvršena između 1922. i 1929, kao i 1933. do 1938, kada je kolonizacija praktično završena. Prema nedovoljno tačnim podacima do 6. aprila 1941. naseljeno je na Kosovu i Metohiji ukupno 12.000 porodica, što znači oko 60.000 Jugoslovena, pretežno Srba iz raznih krajeva zemlje, po pravilu iz pasivnih oblasti.[10] Taj broj sigurno nije bio dovoljan da nadoknadi velike gubitke u srpskom stanovništvu do kojih je došlo iseljavanjem poslednjih decenija pred oslobođenje: valja se podsetiti na podatak Jovana Cvijića da je između 1876. i 1912. iz ovog dela Stare Srbije izbeglo u Srbiju preko 150.000 ljudi srpske narodnosti,[11] a da ne govorimo koliko je izbeglo za duži vremenski period. Prema tome, na etničkom planu samo je delimično korigovan odnos koji je u suštini nepopravljivo bio poremećen na štetu srpskog naroda u prethodnom razdoblju. Uostalom, pokazuju to i podaci o nacionalnoj strukturi kosovsko-metohijskog stanovništva iz 1939: od ukupno 645.017, na slovenski elemenat dolazi 162.896 [25,2%], na neslovenski — albanski, turski, ciganski itd. elemenat — 422.827 [65,6%], a na srpske i druge naseljenike još svega 59.294 [9,2%].[12]

3. Albanski terorizam i iredentizam

Za sve vreme sprovođenja u život odredaba o agrarnoj reformi i kolonizaciji, ali i čitavoga ostalog sistema pravnih propisa i zakona, na teritoriji Kosova, Metohije i Makedonije jugoslovenska vlast se morala nositi sa albanskim terorizmom, koji se u našoj posleratnoj literaturi naziva, prilično eufemistički, „kačačkim pokretom albanskih masa”, koje su se „borile protiv uspostavljanja srpske vlasti”.[1 ] Glavni period terorizma je od 1919. do 1924. godine, mada se i kasnijih godina javlja odmetništvo. Sama turska reč „kačak” znači — odmetnik od vlasti, ali i razbojnik, a to se dvoje vrlo često spajalo u jedno, pošto akcije kačaka nisu bile gerilskog karaktera nego teroristički i pljačkaški napadi na ustanove vlasti i srpsko stanovništvo. Kakva-takva vlast Kraljevine SHS uspostavljena je ipak još 1921. godine, pošto je Ministarstvo unutrašnjih dela objavilo amnestiju svih odmetnika koji se budu predali do 10. marta te godine. Amnestija je imala delimičan uspeh [rok za predaju je kasnije produžavan], ali se može smatrati, s obzirom na tadašnje prilike na Kosovu, da je postigla cilj, jer se većina odmetnika vratila svojim kućama, tako da „u nekoliko sela u tetovskom, prizrenskom i kosovskom okrugu, čije je muško stanovništvo bilo skoro polovinom odbeglo u goru, nema više nijednog odmetnika”. Ipak, i posle određenih rokova ostalo je kačaka koji se nisu predavali. „Prvi kačaci nisu se ni do danas predali. Interniranje njihovih porodica nije dalo željene rezultate.[2] Tako je borba protiv odmetnika i terorista „uključena” u program kolonizacije: imanja odmetnika su oduzimana, čitave porodice su internirane u posebne logore. Represalije su primenjivane i na sela ako su pomagala kačake, ili čak ako se samo na njihovom području vodila borba s kačacima. Odmetničkim porodicama konfiskovana je cela imovina, a kuće su im ponekad spaljivane. Sela iz kojih se pružao otpor osvajana su združenim dejstvom vojske i žandarmerije, uz učešće artiljerije. Zabeležene su i veće bune, kao na primer „lapska buna” [1920], koja je ugušena brutalno [Prapaštica, Knjina, Kabaš, Jablanica, Ariljača].[3]

Važnu ulogu u održavanju nesređenog stanja, naročito na Kosovu, imala je politička i diverzantska aktivnost italijansko-albanske iredente iz same Albanije i emigrantskih centara. Akcija kosovske emigracije uklapala se u opštu borbu protiv Jugoslavije, koju su vodili, na jednoj strani, ustaše, a na drugoj „makedonstvujušči”. Italijanska vlada je bila glavni oslonac ovih pokreta. Ona je uspela da pridobije i rukovodioce tzv. „Kosovskog komiteta”, čije je sedište bilo u Beču, na čelu sa Bedri Pejanom i Ibrahimom Đakovom,[4] Grof Ćano u svom Dnevniku piše: „Moramo uspavati Jugoslovene. Ali kasnije, naša politika mora da se živo pozabavi Kosovom. To će održati živim jedan iredentistički problem na Balkanu, privući pažnju Albanaca i predstavljati nož uperen u kičmu Jugoslavije”.[5]

U službi albanske iredente nalazile su se i sve legalne političke organizacije Albanaca u Jugoslaviji. „Muslimanska južna organizacija” [Džemijet], formirana 1923, bila je korišćena i za sprovođenje iredentističke propagande, naročito posle pogoršanja jugoslovensko-albanskih odnosa 1924. Prema nekim podacima predsednik ove organizacije Ferat-beg Draga bio je u stalnoj vezi sa tiranskom vladom, od koje je primao i novac. Zbog takvog stava jugoslovenska vlada je 1925. zabranila rad „Džemijeta”, ali ovaj nastavlja da radi u ilegalnosti. Formirana je na Beogradskom univerzitetu i tajna studentska organizacija „Besa”, s programom da radi na priključenju Kosova i Metohije Albaniji; finansiralo ju je albansko, a potom italijansko poslanstvo u Beogradu. Trebalo je organizovati čete koje bi bile spremne da u slučaju izbijanja rata diverzantskim akcijama olakšaju napredovanje italijanske vojske, koju je albanskom narodu trebalo prikazati kao oslobodioce.[6] Ali Hadri konstatuje da su „skoro svi albanski prvaci delovali javno ili tajno među svojim sunarodnicima pod plaštom političke pripadnosti ovoj ili onoj građanskoj stranci, verskoj organizaciji — džemijeta i gajreta”; skoro svi su se potom za vreme drugog svetskog rata kompromitovali učešćem u okupatorskoj vlasti.[7] U pitanju je, dakle, taktika prikrivanja i korišćenja legalnih mogućnosti političkog sistema i demokratskih institucija Jugoslavije u dvostrukom cilju: radi lične koristi i za sprovođenje antijugoslovenske delatnosti. Ekonomska beda i nesreća albanskog seljaka bila je zato mnogo pre posledica njegovog klasnog nego nacionalnog položaja: socijalna vrhuška albanskog naroda u Jugoslaviji živela je bogato kao priznati deo vladajuće klase, radeći istovremeno protiv države od koje i na račun koje je živela.

4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Trajno rešenje albanskog pitanja u Jugoslaviji videli su neki srpski političari u planskom iseljavanju Albanaca. Iskustva Miloševih mera za iseljavanje albanskog stanovništva iz srbijanskih gradova četrdesetih godina HIH veka, i iseljavanje nekih 30.000 Albanaca iz Toplice i Južne Morave 1878. godine — navodili su na misao da bi se tim putem moglo rešiti ovo pitanje i u granicama Jugoslavije. Povod za to su dale i one spontane muslimanske migracije koje su započele već u toku operacije savezničkih armija u prvom balkanskom ratu: masa Turaka, ali i muslimanskih Albanaca, bežala je pred ovim trupama ne samo u strahu od osvete nego i zbog onoga nepristajanja na život u hrišćanskoj državi koje je bilo tako karakteristično za muslimansko stanovništvo Turske.[1] Sama je Turska na veoma određen način pothranjivala ovaj migracioni impuls, smatrajući ga sastavnim i prirodnim momentom napuštanja teritorija odn. gubljenja otomanskog suvereniteta nad određenom teritorijom. Štaviše, ima dokaza da je prvobitna ideja za iseljavanje Albanaca iz Srbije odnosno Jugoslavije potekla od turskih političkih faktora. Poslanik Srbije u Bugarskoj, Čolak Antić, piše svom Ministarstvu inostranih dela iz Sofije 30. maja [12. juna 1914. godine da je Džemil-bej, član turskog revolucionarnog komiteta, doneo iz Carigrada i jedan specijalni regleman za emigraciju muslimana iz otomanskih izgubljenih oblasti. Ovaj regleman izrađen je i potpisan od dra Nazima, koji je šef centralnog odbora za iseljavanje muslimana. Po ovome reglemanu ovdašnjem turskom revolucionarnom komitetu [u Bugarskoj] stavlja se u zadatak da organizuje emigraciju muslimana ne samo iz Bugarske nego i iz Srbije i Grčke. Doneta je ovakva odluka: „Nastati da se iz Bugarske isele svi Pomaci, koji pod pritiskom vlasti počinju u jakoj meri da konvertiraju hrišćanstvu [Pomaci su islamizirani Bugari — D. B.]; iz Srbije pomagati emigraciju posrednim putem i ne preduzimati mere do u slučaju kad od samog tamošnjeg muslimanskog stanovništva potekne želja za emigracijom; iz Grčke pomagati emigraciju samo iz oblasti u kojima je muslimansko stanovništvo u manjini ili nikakve kompaktnosti. Za naseljavanje muslimana [Turaka] iz balkanskih država određena je obala Anadolije a za Arbanase vilajeti Halep i Bagdad”, u Siriji i Iraku.[2]

Nema sumnje da je u prvim godinama posle uspostavljanja srpske odnosno jugoslovenske vlasti došlo do spontanog emigriranja izvesnog broja Albanaca, jednim delom u Albaniju, a drugim u Tursku. Nije mogućno utvrditi tačan broj emigranata, jer se neke špekulacije sa statističkim podacima za 1910. odnosno 1920. godinu teško mogu održati kada se uzmu u obzir svi složeni faktori ratnog stanja i iseljavanja srpskog, a ne samo albanskog stanovništva. Ako je na Kosovu i Metohiji 1910. godine bilo ukupno 475.000 stanovnika [svih narodnosti], a 1920. godine 439.000 stanovnika, apsolutni gubitak iznosi 36.000 stanovnika, a zajedno sa prirodnim mortalitetom za tih deset godina iznosi po nekim računanjima oko 150.000 stanovnika. Uopšte nije „nesumnjivo”, kako veli Ali Hadri, da je glavni uzrok smanjenja broja stanovnika iseljavanje Albanaca, pa tek uz to i posle toga gubici u toku balkanskih ratova i prvog svetskog rata.[3] Statistički period koji je u pitanju [1910-1920] uključuje, pre svega, dve godine uoči balkanskih ratova, kada je iseljavanje Srba sa Kosova bilo naročito intenzivno. Ratovi 1912-1918. godine odneli su vrlo veliki broj srpskih života u ovim oblastima, a nosili su sa sobom i novo raseljavanje. Procesi 1910-1918, prema tome, ireverzibilni su u demografskom smislu za srpski narod na Kosovu i Metohiji. Na iseljavanje Albanaca, stoga, otpada samo manji vremenski period i srazmerno manji broj ljudi. Prema nekim podacima privremena emigracija iz jugoslovenskih oblasti u Albaniju iznosila je 1921. godine oko 40.000 lica.[4] Iseljavanje u Tursku bilo je srazmerno malo. Računa se da je do tridesetih godina iseljeno u Tursku najviše do 45.000 lica albanske, ali i turske i ciganske narodnosti [muslimana]. Nakon toga iseljavanje je prestalo, jer je turska vlada odbila da daje ulazne vize.[5] U ovom slučaju radilo se već o pokušajima planskog iseljavanja, o čemu su vođeni pregovori između jugoslovenske i turske vlade, počev od 1930. godine. Načelna saglasnost postignuta je 1931. Kasnije, u obnovljenim razgovorima, Turska je izrazila spremnost da početkom 1936. godine zaključi s Jugoslavijom formalni sporazum o iseljavanju 200.000 lica, „stanovništva koje je srodno po mentalitetu turskom, te će se u Turskoj lako asimilovati, kao što je to slučaj sa nekim delovima arbanaškog stanovništva kod nas”. Na sednici Stalnog saveta Balkanskog sporazuma krajem februara 1938. zaključeno je da se u Carigradu sazove konferencija Turske, Rumunije i Jugoslavije, uz prisustvo grčkog posmatrača, radi diskusije o obezbeđenju materijalnih sredstava za naseljavanje doseljenog stanovništva u Turskoj. Ta konferencija je i održana 13. juna 1938, pa je zaključeno da je iseljavanje „jedan od najvažnijih socijalnih problema”, pod čime se podrazumevalo oslobođenje ziratne zemlje za Srbe iz pasivnih krajeva.

Iste godine je sa više strana podsticana i obrazlagana ideja o sistematskom iseljavanju Albanaca. Tako je 16. maja 1938. godine u Srpskom kulturnom klubu raspravljano o referatu u kome se konstatuje da dotadašnji rad na kolonizaciji nije dao potrebne rezultate, da je opasnost i štetnost albanskog elementa i dalje aktuelna, kako u nacionalnom i ekonomskom tako naročito u bezbednosnom pogledu, pa se stoga preporučuje da se Albanci iz Jugoslavije iseljavaju u Albaniju ili Tursku pošto se bude stvar uredila diplomatskim putem, kako su to povoljno rešile Bugarska, Rumunija i Grčka sa svojim muslimanskim stanovništvom. Ako se ovo ne bude moglo izvesti, preporučuje se da se otkupljivanjem imanja i njihovim ustupanjem Srbima i Crnogorcima primoraju Albanci da se sami iz sopstvenih pobuda iseljavaju.[6] Istovremeno, 7. oktobra 1938. Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije, zabrinuto za bezbednost i teritorijalni integritet Jugoslavije u predvečerje drugog svetskog rata, naređuje da se nastavi akcija iseljavanja Albanaca, a komanda III armijske oblasti sa sedištem u Skoplju predlaže mere. U okviru toga, treba „smišljeno, sistematski, ali i energično” sprovoditi ovu akciju; dovoditi srpski elemenat; nastojati da se u što skorije vreme jake kompaktne mase arnautske razbiju, dovođenjem u njihovu sredinu bar 50% našeg življa; za kolonizaciju u čisto albanskim naseljima neće se moći primeniti agrar, tj. oduzimanje, nego bi tu zemlju trebalo otkupiti po dobroj ceni, pa onda vršiti naseljavanje. Milioni koji bi se dali za otkup te zemlje, po oceni ove komande, bili bi neznatni izdaci prema koristi koja bi se dobila rastresanjem kompaktnog arnautskog naselja. Ukazuje se, pri tom, i na značajnu pomoćnu ulogu koju treba da odigra crkva, narodna odbrana i privatna inicijativa preko raznih društava i sl.[7]

Antropogeografska proučavanja pojedinih oblasti na Kosovu i Metohiji, uprkos svemu, ne daju za pravo tvrdnjama da su iseljavanja u Tursku i Albaniju bila masovna. Atanasije Urošević primećuje, na primer, za Kosovo da se isprva išlo samo u Tursku, a docnije malim delom i u Albaniju, te da su se do 1935. godine iz čitave oblasti [od ukupno 7638 kuća] iselile 804 albanske kuće i 40 kuća poislamljenih i poarbanašenih Srba [svega 844 kuća, tj. oko 4220 lica]. U Albaniju je za to vreme iseljeno 68 kuća [oko 340 lica], a u Siriju 2 albanske kuće [desetak lica].[8] U Novobrdskoj Krivoj reci na 2944 albanske kuće u celoj oblasti iselilo se iz Jugoslavije 95 kuća [oko 475 lica], i to 81 u Tursku, a 14 u Albaniju; među onima koje su otišle u Tursku ima i 4 poarbanašene srpske kuće. Procenat iseljavanja u Tursku i Albaniju, dakle, iznosi ovde jedva 3,13%.[9] U Gornjoj Moravi i Izmorniku albanski iseljenici su otvoreno govorili da ne mogu da gledaju kako „škau” [Srbin] sudi, a mnogi su muhadžiri pobegli iz bojazni od osvete onih Srba kojima su se zamerili, jer je većina bila na atarima srpskih sela.[10]

U svakom slučaju, iseljavanje Albanaca nije uzelo maha niti je dostiglo očekivane razmere. U elaboratu Ive Andrića iz 1939. godine računa se još uvek sa prednostima sistematskog iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku, koje bi najlakše bilo izvesti u slučaju podele Albanije [o čemu Andrić inače ne misli dobro], „jer ne bi bilo nikakve jače akcije da se to sprečava”. Neiseljeni ostatak mogao se, u tom slučaju, sa nestajanjem Albanije kao privlačnog centra za albansku manjinu na Kosovu, lakše asimilovati.[11] No sve su te kombinacije pale u vodu pred nespremnošću jugoslovenske vlade da uloži veća finansijska sredstva u stimulaciju iseljavanja. Karakterističan je u tom pogledu razgovor turskog ministra spoljnih poslova Ruždi Arasa sa drom Ivanom Subotićem 6. jula 1939. Pred ostvarivanje programa iseljavanja Albanaca u Tursku isprečile su se finansijske teškoće: svoju polovinu troškova naseljavanja u Turskoj, po sporazumu, turska vlada nije mogla da snosi zbog svog programa naoružanja. Aras je tvrdio da bi se konvencija mogla odmah primeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i drugi deo troškova koji su se odnosili na naseljavanje u Turskoj. Aras je uveravao Subotića da i turska vlada smatra da je najbolje da u Jugoslaviji duž albanske granice ima što manje manjine „koja bi jednog dana mogla postati podložna jednoj iredentističkoj propagandi dirigovanoj od strane Italije iz Arbanije”.[12]

KOSOVO I ALBANSKA NARODNOST U NOVOJ JUGOSLAVIJI

I Drugi Svetski rat 1941-1945. i Albanci u Jugoslaviji

1. Aneksija i Druga prizrenska liga

Fašistička agresija protiv Jugoslavije počela je, u stvari, diverzantskim akcijama albanskih iredentista na Kosovu, koje su organizovali Italijani u Albaniji juna 1939. godine. Okupacijom i aneksijom Albanije 7. aprila 1939. Italija je definitivno zakoračila na balkansko tlo i započela svoj imperijalni pohod protiv balkanskih i posebno protiv jugoslovenskih naroda. „Nož uperen u kičmu Jugoslavije”, kako je Ćano nazvao albansko-kosovarski iredentizam, aktiviran je u najbrutalnijem smislu, čime su se ostvarile slutnje i procene jugoslovenskih vojnih i političkih krugova iz 1938. godine. Sukoba i čarkanja bilo je već 30. juna i 1. jula 1939. Diverzantski upadi kačaka izvršeni su i avgusta te godine, pa maja i potom oktobra 1940. U Tirani je formiran jedan nov „Kosovski komitet”, pod vođstvom Đerim-bega Mahmudbegovića iz Peći.[1]

Oružani napad na Jugoslaviju 6. aprila 1941. i brzi poraz jugoslovenske vojske albanski narod u Jugoslaviji primio je sa oduševljenjem, kao trenutak oslobođenja i povratka na stanje pre 1912. Albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji se u stvari, nije bila pomirila sa uključenjem u okvire jugoslovenske države; po svom nacionalnom osećanju i samoopredeljenju ona se nije smatrala obaveznom prema toj državi i čekala je prvi trenutak da se od nje otcepi i pripoji Albaniji, kao matičnoj nacionalnoj zemlji. Bilo je iluzorno očekivati iskreno projugoslovensko raspoloženje kosovskih i makedonskih Albanaca posle dvadeset i više godina njihove aktivne ili pasivne rezistencije.

Otpor i propaganda među jugoslovenskim Albancima još uoči rata da se ne odazivaju pozivima za vežbu, političke kombinacije sa hrvatskim separatizmom u traženju autonomije za albansku nacionalnu manjinu i slično — ukazivali su na to da će se u budućem ratu albanska narodnost u Jugoslaviji okrenuti protiv Jugoslavije i da će pridružena neprijateljima ove zemlje pokušati da ostvari neke svoje bitne političke ciljeve koji su bili osujećeni pobedom Srbije u prvom balkanskom ratu 1912. S druge strane, fašističko-nacistički agresori svuda u Evropi, i posebno u Jugoslaviji, koristili su nacionalne manjine kao produženu ruku i „petu kolonu” svoje agresije. Albanska manjina se u tom pogledu nije ponašala drukčije negoli nemačka ili mađarska manjina.

Po okupaciji jugoslovenske teritorije nemačko-italijanski arresor je, suprotno načelima međunarodnog prava, podelio zemlju i jednostranim aktom izmenio državnopravni status pojedinih njenih oblasti. Sudbinu teritorija nastanjenih albanskom nacionalnom manjinom, prema tome, nisu odredili interesi albanskog naroda nego glavnih okupatora Jugoslavije: Nemačke, Italije i Bugarske. Italija je nastojala da formira „Veliku Albaniju”, anektirajući delove Srbije, Makedonije i Crne Gore. Na celoj dužini istočne i jugoistočne granice Crne Gore Italija je odvojila delove crnogorske teritorije i priključila ih „Velikoj Albaniji”. Ulcinj sa okolinom, od podgoričkog sreza Tuzi, Hoti, Grudi, Zatrijebač, Vranj, Vladanj i Kodrabudan; od andrijevičkog sreza Plav i Gusinje sa okolinom, a od sreza beranskog — Rožaj sa okolinom. Veći deo Kosova i cela Metohija pripali su takođe „Velikoj Albaniji”, osim podujevskog, vučitrnskog i kosovskomitrovačkog sreza, koji su dodeljeni nemačkoj okupacionoj zoni odn. okupiranoj Srbiji, i delova gnjilanskog i uroševačkog sreza severno od Pasjana, sa Kačanikom, Vitinom i Sirinićkom župom, koje su dobili Bugari. Italijani su anektirali i zapadnu Makedoniju sa Tetovom, Gostivarom, Kičevom, Debrom, Strugom i Sve tim Naumom, kao i celim Prespanskim jezerom. Istočno od tog područja Makedonija je pripala Bugarskoj, a demarkaciona linija [ne i konačna granica] između Bugarske i Albanije odn. Italije određena je Bečkim sporazumom od aprila 1941. godine.[2]

Aneksija ovih teritorija Albaniji pod okriljem italijanske okupacije poslužila je kao osnov za veoma živu propagandu velikoalbanskog iredentizma, kako bi se obezbedilo i konačno državnopravno rešenje u korist Velike Albanije posle pobedonosnog rata. U tom slučaju, naime, trebalo je pripojiti i sve ostale jugoslovenske krajeve nastanjene Albancima, koji su se našli pod nemačkom i bugarskom okupacijom. Predsednik marionetske albanske vlade, Mustafa Kruja, držao je 30. maja 1941. u Kraljevskoj italijanskoj akademiji predavanje o prirodnom i istorijskom karakteru „Velike Albanije”; Musolini i Hitler će obezbediti albanskom narodu posle pobede sila osovine i uspostavljanja novog poretka takvu nacionalnu državu koja će obuhvatiti najšire etničke granice i biti u nerazdvojnoj zajednici s fašističkom Italijom. Velikoalbansku propagandu širilo je i katoličko sveštenstvo. Marin Sirdani je u knjizi Albanija i Albanci [Shqypnija dhe Shqyptaret] isticao da se „Velika Albanija” može stvoriti jedino voljom Musolinija i Hitlera, koji su to obećali, pa zahteva da etnička Albanija obuhvati četiri bivša turska vilajeta — janjinski, skadarski, bitoljski i kosovski, te da se područje Crne Gore svede na granice od pre 1878. godine.[3] Na dan 28. novembra 1941. godine organizovane su u Skoplju bučne antibugarske albanske demonstracije, sa zahtevom da se Skoplje priključi Albaniji. Nasuprot tome, nisu uspeli pokušaji kvislinške uprave Milana Aćimovića u Srbiji da se skretanjem pažnje nemačkom okupatoru na strategijski potencijal kosovskog rudnog basena, ali i na visok procenat srpskog stanovništva [navodno i svih 60% u Uroševcu i Prizrenu], kao i na prisustvo spomenika srpske srednjovekovne države na Kosovu, Metohiji, u Drenici i Sandžaku — postigne ponovno pripajanje Kosova i Metohije Srbiji.[4] Velikoalbanski elementi bili su ovde veoma aktivni: u Kosovsku Mitrovicu je odmah po okupaciji došao Kosovski komitet na čelu sa Bedri Pejanijem i Redžepom Mitrovicom; nešto kasnije Ferad-beg Draga, poslanik i vođa „Džemijeta” u Kraljevini Jugoslaviji, i njegov sin Ali Draga formirali su novu organizaciju Lidhja kombetare shqiptare. Sem toga, na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom albanskoj manjini su sada obezbeđena sva prava: učešće u organima uprave, posebne škole odnosno odeljenja, potpuna realna gimnazija za albanske učenike u Kosovskoj Mitrovici, pa čak i učešće u višim upravnim telima.[5]

Između Italije i Bugarske, međutim, stvorena je velika napetost zbog demarkacione linije, s kojom nisu bili zadovoljni ni Albanci odnosno Italijani, ni Bugari.[6] U traženju da se granična linija izmeni te da se Bugarskoj daju Tetovo, Gostivar, Kičevo, Debar i Struga, izneti su kao argumenat i podaci o dogovoru između VMRO [vrhovista] i Albanaca 1928. godine, prema kome će Bugarskoj u slučaju raspada Jugoslavije imati da pripadnu gradovi Debar, Kičevo, Tetovo, Gostivar i drugi; posebno se zateglo pitanje oko Svetog Nauma. Zategnutost je uvećana do te mere da je bugarski ministar vojni Lukov izjavio da će u skoroj budućnosti doći do sukoba između Italije i Bugarske, budući da italijanska imperijalistička politika teži da uspostavi nekadašnje rimsko carstvo i da zagospodari Balkanom. Na demarkacionoj liniji došlo je i do oružanih incidenata. Stanje se nije izmenilo ni posle kapitulacije Italije, jer je u posed bivše italijanske zone u celosti ušla nemačka armija. Istina, novembra 1943. u zapadnoj Makedoniji boravila je jedna nemačka komisija, sastavljena od vojnih i civilnih lica, koja je trebalo da prouči etnički sastav stanovništva koje se ranije nalazilo pod italijanskom okupacijom, ali rezultati njenog rada nisu poznati.[7] Nemački okupator nije poništio aneksiju jugoslovenskih teritorija „Velikoj Albaniji”. Naprotiv, likvidaciju italijanske vlasti tumačio je albanskom narodu kao njegovo ponovno oslobođenje — od italijanskog okupatora, a kao znak podrške velikoalbanskom konceptu podstakao je osnivanje tzv. „Druge prizrenske lige”, u Prizrenu krajem 1943 [pod pokroviteljstvom vojno-obaveštajne službe, Abvera]. Na čelu ove lige našli su se kolaboracionisti Džafer Deva, Bedri Pejani, Ismet Krieziu i drugi.

2. Položaj srpskog i makedonskog naroda u anektiranim oblastima

Teror koji je zaveden nad srpskim stanovništvom Kosova i Metohije, kao i nad Makedoncima u zapadnoj Makedoniji, sprovodili su albanski nacionalisti uz podršku okupacionih vlasti i trupa. Bilo je, istina, časnih izuzetaka kad su susedi i stari prijatelji spasavali život Srbima, pogotovu u toku proterivanja iz mesta i oblasti. Isto tako, same okupatorske vlasti su sprečile izvesne napade na srpske spomenike: tako je 1941. osujećeno razaranje manastira Dečana, koji od tada čuva stalna posada italijanske vojske, a posle kapitulacije Italije — nemačka posada.[1] No teror je započeo odmah po zavođenju okupacije u vidu pretnji i naređenja Srbima, posebno Crnogorcima, da se iseljavaju u Srbiju i Crnu Goru, sa fizičkom likvidacijom i paljevinom kuća. Prve žrtve su bili kolonisti, koji su još od aprila 1941. pod pretnjom smrtne kazne morali da napuštaju imanja i beže iz oblasti. To su sprovodile terorističke grupe kačaka. Njihov zadatak je bio da rade na iseljavanju nealbanskog stanovništva, u prvom redu naseljenika, ali i drugih. Palili su im domove u nameri da im se izbriše svaki trag. Time se pripremao teren za potpuno etničko „čišćenje” Kosova i Metohije i konačno priključenje ovih oblasti Velikoj Albaniji. Pored kačaka na Kosovu deluju i velikoalbanski nacionalisti u istom smislu, harangirajući albanske mase protiv srpskog naroda. „Valja istaći da su čete kačaka i velikoalbanskih nacionalista na Kosovu naišle na podršku dela albanskog življa koji je bio šovinistički raspoložen i orijentisan”.[2] Posledica ovoga udruženog nasilja je masovno iseljavanje srpskog stanovništva u Srbiju i Crnu Goru. Za godinu dana, do aprila 1942. godine, nakupilo se na južnim granicama okupirane Srbije oko 60.000 izbeglica.

Ne treba zaboraviti da je iseljavanje sa Kosova samo jedna epizoda u graničnoj istoriji proterivanja i raseljavanja srpskog naroda u sklopu opšte politike genocida koji je sistematski sprovođen nad njim u čitavoj Jugoslaviji za vreme rata. Pokrenute su velike mase Srba iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Vojvodine, sa Kosova, pa i iz Makedonije. Prema nekim proračunima najmanje 400.000 Srba je bilo zahvaćeno ovim merama, a te mere su sprovodili uglavnom okupatorske snage tj. „domaći izdajnici”, šovinisti i separatisti i pripadnici nekih nacionalnih manjina. Ne postoji blagovremeno, sistematsko i ukupno istraživanje ovog vida genocida nad srpskim narodom.[3] Tako je i srpski egzodus sa Kosova 1941-1944. samo delimično poznat; sistematsko demografsko istraživanje, pogotovu, nije nikada izvršeno. Ukoliko se nešto više zna o ovoj tragediji, zna se posredno, prema odbijanju nemačkih okupacionih vlasti u Srbiji da prime ovaj veliki talas izbeglica i prognanika, koji je doslovno sa svih strana navaljivao u Srbiju i opterećivao ionako teške ekonomske i političke prilike u ovoj okupacionoj zoni. Što se tiče kosovskih prognanika, organizovana je i jedna konferencija o pitanju vraćanja izbeglica na teritoriju Kosova, u Kosovskoj Mitrovici i Raškoj 24-25. aprila 1942. Govorilo se o nekih 20.000 izbeglica koje bi valjalo vratiti na Kosovo. Iz protokola konferencije, na kojoj su učestvovali i predstavnici albanskih nacionalista [I. Ljutvi, B. Boljetinac], proizlazi podatak o 856 spaljenih srpskih kuća, koje bi u slučaju povratka trebalo ponovo sagraditi. Računalo se da je sa Kosova pokrenuto ukupno oko 100.000 Srba. Konferencija, međutim, nije dovela ni do kakvog rezultata: iseljavanje Srba sa Kosova je nastavljeno. Kao što primećuju istraživači, „sa malim prekidima to je u stvari bio jedan kontinuitet u njihovom preseljavanju. Taj proces će teći za sve vreme drugog svetskog rata, nekad jače, a nekad slabije”. Već 29. aprila 1942. referisano je nemačkom komesaru za preseljenike dru Vajnmanu da u Srbiju pristižu nove izbeglice iz novopazarskog, kosovskomitrovačkog, vučitrnskog i podujevskog sreza, ali i iz Metohije i sa užeg Kosova oko Prištine, dakle i iz italijanske okupacione zone.[4]

Očigledno je da se politika albanskih kvislinga prema srpskom narodu na Kosovu nije promenila posle sastanka u Kosovskoj Mitrovici i Raškoj. Naprotiv, u pojedinim mestima su i pojačani progoni. Tome je dosta doprineo dolazak predsednika albanske marionetske vlade, Mustafe Kruje, na Kosovo krajem juna 1942. On je na sastancima sa albanskim vodećim ljudima Kosova javno govorio „da treba nastojati da se srpski živalj na Kosovu i Metohiji što pre smeni... Sve starosedeoce Srbe oglasiti kolonistima i kao takve preko albanskih i italijanskih vlasti poslati u koncentracione logore u Albaniji. Naseljenike Srbe treba ubijati”. Posle toga je i usledilo masovno ubijanje Srba, kao i odvođenje u sabirne pa koncentracione logore na teritoriji Albanije. Krajem juna izvršen je pogrom u okolini Prištine. Vesti o ovim pogromima komentariše poslanik NDH u Sofiji, Vladimir Židovec, u pismu ministru inostranih poslova Nezavisne Države Hrvatske, M. Lorkoviću, od 5. septembra 1942, na karakterističan način, ali tačno: „Albanci na taj način ciljaju za tim da otjeraju Srbe iz kosovskog kraja”.[5]

Teror je pojačan posle kapitulacije Italije i zavođenja nemačke okupacione vlasti, krajem 1943. Teroristička albanska organizacija „Crna ruka” je psihološkim pritiskom nagonila Srbe da beže sa Kosova. Srpskim porodicama su upućivana preteća pisma da bez odlaganja napuste domove. Oni koji se ne bi iselili, ubijani su — pored ostalog i radi zastrašivanja srpskih masa. Bez ikakve zaštite, srpsko stanovništvo se sve masovnije iseljavalo: od sreskih vlasti su traženi i u roku od 48 časova dobijani pasoši za Srbiju. To je novi talas iseljavanja Srba, od oktobra 1943. do marta 1944, kada je intenzitet preseljavanja oslabio po svoj prilici zbog intervencije centralnih nemačkih vlasti u Berlinu, jer je ovo stanje ometalo borbu okupatora protiv narodnooslobodilačkog pokreta u Srbiji i stvaralo velike teškoće na strategijskim komunikacijama, putevima i železničkim prugama. Nacionalistička albanska organizacija „Bali kombtar” preduzela je sa svoje strane takođe mere za etničko „čišćenje” Kosova: u prvoj polovini 1944. putem plakata balisti su opominjali srpsko stanovništvo da se „blagovremeno” iseljava sa teritorije Kosova.[6]

Broj iseljenog stanovništva sa Kosova teško je i približno utvrditi. Navode se podaci da je od maja 1941. do aprila 1944. iseljeno iz italijanske okupacione zone preko 40.000 osoba, a pored toga od nemačkih vojnih vlasti u Prištini, uglavnom u 1944. godini, tražilo je dozvolu za iseljenje 30.000 osoba. Polovinom avgusta 1944. javlja se novi talas organizovanog preseljavanja stanovništva — poslednji transport preseljenika iz Uroševca i okoline.[7]

Narod zapadne Makedonije bio je izložen istom teroru i proterivanju kao i srpski narod na Kosovu i u Metohiji. Iz Debra, Kičeva, Struge i drugih mesta ove zone veliki broj izbeglica prelazio je demarkacionu liniju, na istok. Albanski kvislinzi su uz podršku italijanskog okupatora primoravali roditelje da decu daju u albanske škole, sa nastavom na albanskom jeziku; ako su odbijali da to učine, ukidano im je sledovanje hrane, a nisu izostala ni fizička mučenja stanovništva. Srbi su, opet, proterivani i sa bugarskog dela Kosova: računa se da se odatle moralo iseliti 5000 srpskih porodica [oko 25.000 osoba]. Zajedno sa nekih 45.000 Srba koji su proterani iz Skoplja pod bugarskom okupacijom taj se narod slivao u velike kolone koje su pričinjavale teškoće italijanskim i nemačkim okupacionim vlastima.[8]

Kako je taj teror izgledao, vidi se iz nekih primera zabeleženih u istraživanjima naselja i stanovništva Pologa. Za vreme italijansko-albanske vlasti nastala su teška stradanja makedonskog stanovništva Pološke kotline. Deo Albanaca iz Simnjice, Želina, Đurđovišta, Lakavice, Rečana, Ravena, Gornjeg Palčišta itd., uz pomoć italijanskog okupatora, zlostavljao je na najrazličitije načine naše stanovnike: u svim makedonskim selima ti su Albanci otimali stoku, odnosili pokućstvo, ubijali istaknute ljude, tražili ucene i, kao u vreme Turaka, otimali devojke, žene itd. Neograničene pljačke koje su vršili pojedini Albanci i bezvlašće ostavili su teške posledice, koje se osećaju i posle rata. Zbog pomenutog terora sela Senokose i Gradec danas nisu više makedonska, a u nekim selima broj makedonskog stanovništva znatno je opao. Mnoga makedonska domaćinstva ostala su bez zemlje, jer su je budzašto morala prodavati Albancima.[9] Štaviše, u toku rata dolazi do obnovljenog doseljavanja Albanaca iz severne Albanije, naročito iz Ljume. To stanovništvo je i ostalo u Pologu,[10] čime se još jednom potvrđuje da su demografski poremećaji nastali za vreme poslednjeg rata u posleratnom periodu postali, na žalost, ireverzibilni, te da se u izvesnim sredinama ne shvata politički značaj ove činjenice.

Navešćemo nekoliko pojedinačnih primera terora sa dobro proučenog pološkog terena. Selo Tumčevište je po drugi put u svojoj istoriji razoreno 1943. Učinili su to Albanci okolnih sela, naročito iz susednog Čegrana, koji su prigrabili zemlju, a crkvu i kuće u selu razorili. Preživelo makedonsko stanovništvo se razbežalo.[11] Albanci iz okolnih sela ubili su u Železnom Rečanu oko 28 najistaknutijih makedonskih domaćina; potom su opljačkali svu stoku i iznuđivali razne ucene. Seljani su redovno spavali u pećinama oko naselja, nisu smeli ići na trg u Gostivar, niti su mogli obrađivati njive. Da su te prilike potrajale još koju godinu, primećuje J. Trifunoski, Makedonci iz Železnog Rečana bili bi poubijani, gladovanjem satrveni i iseljeni.[12] Manastir u Simnjici stradao je, kao što se zna, još u austrijsko-turskom ratu 1689; tada su doseljeni Albanci iz Mata, uz pomoć svojih sunarodnika iz susednih sela Padališta i Srbinova napali i razorili manastir, igumana spalili i pobili kaluđere. I u ovom ratu, 1943, manastir [obnovljen 1935/36] napali su simnjički Albanci, kaluđer i posluga bili su zaklani, manastirski hram porušen, građevinski materijal i stoka razgrabljeni. Istraživač je prilikom posete manastiru u julu 1947. prepoznao samo pojedine delove zidova. Zemlju oko manastira ponovo su bili zahvatili muslimanski Arbanasi.[13] Simnjički Albanci proslavili su se i napadima na druga makedonska sela, kao na primer na Cerovo, koje je zapaljeno 1941. i u koje su potom stalno upadali Albanci iz Simnjice, ali i Albanci iz Albanije.[14] Makedonsko selo Senokose postalo je pretežno albansko stalnim doseljavanjem Albanaca i proterivanjem Makedonaca; poslednjih osam makedonskih porodica iz ovog sela prisilno je iseljeno u Tetovo na prvi dan Uskrsa 1942. Tada su nad njima vršili teror i ubijali ih neki Albanci iz Senokosa i susednih naselja.[15]

3. Narodnooslobodilačka borba na Kosovu i Metohiji

Oružani otpor okupatoru na području Kosova i Metohije imao je veoma specifičan tok. Ustanak se ovde razvijao sporije nego u drugim krajevima Srbije [1] ; za sve vreme rata albanske mase se nisu mogle aktivirati u narodnooslobodilačkom pokretu, pa je u tim uslovima, zbog neprijateljskog stava Albanaca prema Jugoslaviji, pokret protiv okupatora na Kosovu i Metohiji bio lišen masovne baze, koju je imao u drugim delovima zemlje. Otežavajuću okolnost je predstavljalo i samo iseljavanje Srba i Crnogoraca. Prvim udarom po srpskom stanovništvu, internacijom i proterivanjem kolonista i starosedelaca, lišena je ova oblast i znatnog broja članova KPJ i SKOJ-a, koji su se našli među interniranima, proteranima ili uhapšenima. Mnoge su partijske organizacije bile razbijene.[2]

Prve diverzantske i partizanske grupe sastavljene su uglavnom od Srba i Crnogoraca: rudarska grupa iz Trepče [jul 1941], Kopaonički narodnooslobodilački partizanski odred, a potom [oktobar 1941] Metohijski odred, čije je ljudstvo živelo po svojim kućama i koji je praktično likvidiran kada su krajem 1941. godine Italijani pristupili masovnom hapšenju i deportovanju crnogorskog stanovništva [posebno iz Peći] u koncentracione logore. U prvoj polovini 1942. godine, sve do jeseni, na Kosovu i Metohiji nije bilo oružane borbe; tek u jesen se formira Glavni štab za Kosovo i Metohiju i prvi albanski [šiptarski] odred „Zejnel Ajdini” [oko 70 boraca albanske narodnosti], zatim Šarplaninski narodnooslobodilački partizanski odred, koji je u januaru 1943, odnosno u aprilu 1943. prihvatio delove razbijenih reorganizovanih albanskih odreda „Zejnel Ajdini” [koji je tada imao 35-40 boraca Šiptara] i „Emin Duraku” [oko 30 boraca]. Šarplaninski odred, sastavljen od Srba, Crnogoraca i Albanaca imao je u to vreme oko 220 boraca. Od aprila 1943. na Kosovu i Metohiji [zapravo, na Šar-planini] je delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo, tako da je učinjen napredak u organizovanju oružane borbe protiv okupatora, ali su kapitulacija Italije u septembru 1943. i nemačka okupacija čitave oblasti znatno otežali i pogoršali prilike. Balistički „Kosovski puk” [Regjiment i Kosoves], formiran krajem te godine, izvršio je niz teških zločina na ovoj teritoriji, masovna ubistva u Prizrenu, Kosovskoj Mitrovici, Peći i prištinskom logoru. Ovaj puk i druge balističke jedinice angažovani su ne samo u borbama na Kosovu neko i protiv NOVJ u susednim oblastima kao i protiv NOV Albanije, koja je upravo tada sa dosta uspeha nastajala u Albaniji. U toku 1944. godine formira se veći broj partizanskih odreda i bataljona, ali su sve ove jedinice sa teritorije Kosova i Metohije bile pretežno sastavljene od Crnogoraca i Srba, a u manjem broju od Albanaca [Kosovara]. Štaviše, oni su dejstvovali uglavnom van teritorije Kosova i Metohije i nisu bili u stanju da se uspešno suprotstave nemačkim i brojnim, dobro naoružanim balističkim snagama, i da tako obezbede veći razmah NOB-a u ovoj oblasti. Do izvesnog preokreta dolazi sredinom 1944, kada se i Albanci u većem broju počinju odazivati, pa se formira osam kosovsko-metohijskih brigada mešovitog sastava.

Prve godine okupacije protekle su, dakle, u izuzetno teškim uslovima konspirativnog rada i pokušaja da se organizuje oružana borba u oblasti. Nastojanja KPJ sudarila su se sa masovnim neprijateljstvom Albanaca; nikakvi razlozi za diferencijaciju između komunista i srpskih nacionalista, isticani u propagandi KP 1941. godine, nisu imali dejstva. Karakteristično je šta o tome kaže Ali Šukrija, tada sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, u jednom pismu Oblasnom komitetu o vojno-političkoj situaciji i stanju partijske organizacije novembra 1941: „Arnauti ne misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji četnici i drugo. Za arnaut[ske] mase Srbi su Srbi, neprijatelji Arnauta, bez razlike kako ih krste, komunistima ili četnicima”.[3 ]I sekretar Oblasnog komiteta KPJ, Boro Vukmirović, u izveštaju Centralnom komitetu KPJ od 25. oktobra 1942, godinu dana kasnije — kaže da su šiptarske „mase bile zavarane i računale da su oslobođene” i da „zato one nisu htjele da čuju komunisti što govore. Pogotovu kada su vidjele napise KP Jugoslavija. Šta će nama to. Kada su padali prvi letaci, masovno su ih predavali karabinjerima. Ali situacija ih je natjerala da malo skrenu mišljenje ... ali vazda prigovor zašto ovo Jugoslavija”.[4]

Izveštaji i drugi dokumenti organizacija i funkcionera KPJ sa Kosova i Metohije u razdoblju od 1941. do 1944, naročito od kraja 1943, veoma rečito govore o masovnom neprijateljstvu i psihozi zverstava i terora. U izveštaju Mesnog komiteta KPJ za Peć od 8. decembra 1943. detaljno je opisan pokolj Srba u Peći i okolini, koje je organizovao petokolonaš Džafer Deva.[5] O tom pokolju je reč i u izveštajima Pokrajinskog komiteta KPJ od 12. i 31. januara 1944. U prvom sekretar PK Pavle Jovićević Rade kaže da su u Peći i okolini bande Džafera Deve poubijale preko 100 ljudi, „a pretežno sve srpsko”, među ubijenima su i tri druga Šiptara. On to navodi kao ilustraciju glavne konstatacije u izveštaju da je „situacija na Kosmetu vrlo slaba. Reakcija se koncentriše. Teror zahvata na prvom mjestu Srbe kao cjelinu, a vrši se nemilosrdni udar po drugovima Šiptarima. Naseljenička sela sa Kosova se uveliko iseljavaju za Srbiju, pod pritiskom pete kolone. To se nije moglo sprečiti. Aktivnost Bali Kombtara je velika i uspješna, a naročito zbog toga što su većinom na vlasti i oslanjaju se na okupatora a sarađuju uveliko sa engleskim oficirima koji odlaze kod svih istaknutih [albanskih — D. B.] reakcionara”.[6] Uticaj NOP-a na terenu Kosmeta je „vrlo mali” — prema jednome drugom izveštaju; na bivšem italijanskom delu „šiptarske mase fašističke okupatore, a naročito Nemce smatraju oslobodiocima i najvećim prijateljima, jer su im dali. pravo škola na maternjem jeziku, činovnike i administraciju, vratili im oduzetu zemlju, dali im zastavu i pravo nošenja oružja, pljačku, iseljavanje i ubijanje svih onih koji nijesu Šiptari itd. Danas šiptarske mase uviđaju, ali žale što će Nemačka izgubiti rat. Njih hvata veliki strah od osvete za nedjela razbojničkih bandi [a ponekad i čitavog naroda pojedinih krajeva]; ... da bi taj strah od šiptarskih masa suzbili i onemogućili da se Šiptari orijentišu ka N. O. pokretu, oni [tj. Nemci — D. B.] preduzimaju iseljavanje Srba, a u prvom redu naseljenika sa Kosova za Srbiju, a u isto vrijeme sprovode pljačku i ubijanje. Za Šiptare na ovom dijelu Kosmeta glavni je i jedini neprijatelj Srbi, a naročito naseljenici. Sa ovog terena okupator nije uspio da mobiliše narod za odlazak na radove ili u neku stalnu vojsku van Kosmeta. Međutim, za šiptarsku vojsku za odbranu granica i unutrašnju borbu mobilisao je skoro 10 hiljada, sa glavnim sjedištima u Peći i Prištini. Šiptarske mase okupacijom Jugoslavije”, zaključuje sekretar PK, „dobile su na ovom dijelu ekonomski mnogo, može se reći nekoliko puta bolje žive nego ranije”.[7]

Izveštaj Sreskog komiteta za Prištinu Oblasnom komitetu od 28. marta 1944. slika lokalnu situaciju u krajnje mračnim bojama: „Organizovane su”, veli, „zločinačke bande, koje ubijaju i zlostavljaju srpski i crnogorski živalj, s ciljem da ih rasele, raspale šovinističku mržnju i onemoguće jedinstvo šiptarskog i srpskog naroda... Fakat je da su se balisti dosta učvrstili na Kosovu i svuda razgranali svoje mreže. Činjenica je da imaju uticaja na šiptarske mase [mislimo na naš srez] i da im mase u mnogome veruju i voljne su da pođu za njima. Mase su od njih zavedene”.[8] Istim dramatičnim i pesimističkim tonovima odjekuje i pismo političkog komesara Glavnog štaba NOV i PO Kosmeta, Boška Čakića Nenada, sekretaru PK od 14. aprila 1944. o sadržini izveštaja poslatog delegatu Vrhovnog štaba. „Situacija kod nas je vrlo loša”, napominje Nenad. „Reakcija koja je otpočela sa iseljavanjem Srba jesenas još se više pojačala zimus i još uvek se nastavlja. Da bi onemogućio jedinstvo i bratstvo naroda na Kosmetu, koje se u neznatnoj meri ali ipak prilično počelo ostvarivati, da bi još više produbio jaz mržnje među Srbima i Šiptarima, kao i da bi uništio i našu organizaciju, nemački okupator uz pomoć velikošiptarske reakcije otpočeo je iseljavanje srpskog življa sa Kosmeta, dozvolivši šiptarskim masama da prisvoje njihova imanja. Na ovome je okupator uspeo, sa vrlo neznatnim izuzetkom, da mobiliše šiptarske mase. Nastala su hapšenja, prebijanja, pljačka i ubistva mirnog srpskog stanovništva i masovna ubistva... Tako da je srpskom življu, naročito naseljeničkom, bio nemoguć opstanak, te se pod vrlo teškim uslovima morao iseljavati.[9]

Navešćemo još jedan izveštaj, ovaj put sekretara Sreskog komiteta za Uroševac, Tankosave Simić Ane, Oblasnom komitetu za Kosmet od 28. septembra 1944, uoči odlučnog preokreta i početka Kosovske operacije [15. oktobra — 20. novembra 1944] za oslobođenje Kosova i Metohije. Ona veli da je „neopisani strah šiptarskih masa od sutrašnjice. Dok se onaj deo Šiptara krvnika sada kaje što ranije nije završio sa pokoljem svih Srba da sada ne bi imali glavobolje, dotle se dosta veliki deo onih pasivnih Šip[tara] kaje zašto je dopustio da ti „izrodi” učine takve zločine da se odgovornost sa njih proširuje na sve Šip[tare] i kako oni sada vele: „Eto zbog tih nekoliko pljačkaša imamo svi mi da stradamo”. Čitav pokret se oseća kod tog dela Šip[tara] poštenih utoliko što nisu učestvovali u straš[nim] zločinima. Svaki od njih svim silama radi da se približi nekoj srpskoj porodici i da tu traži garancije samo da im se život spasi. U naknadu za to oni obećavaju da će svoj život položiti da spreče pokolj, ako se za vreme „preokreta” pokuša sa ubijanjem Srba. I tako se čitavi mali „sporazumi” utvrđuju... Za borbu protiv Nemaca ne smeju ni da pomisle, jer „Nemac strelja, veša, pali kuće, internira” narod. A kad bude odlazio Nemac, onda ne znamo gde ćemo i kako ćemo. Kod Srba nema promena”.[10]

Imajući u vidu ovu masovnu dezorijentaciju, pa i neprijateljstvo albanskih masa na Kosovu, Glavni štab NOV i PO Srbije obratio se avgusta 1944. posebnim proglasom Šiptarima Kosova i Metohije, koji, prevareni od Nemaca, pomažu okupatoru i postaju saučesnici i u zločinima koje je počinio nemački okupator. „Zajedno sa fašističkim osvajačima vi ste digli ruku protiv susednih naroda i na taj način ste na sebe navukli najtežu sramotu... Zbog ovakvog držanja, vi niste do sada stekli pravo da bratski i ravnopravno živite sa ostalim narodima Jugoslavije”. Sada se stvaraju uslovi da se isprave greške i da Šiptari sa sebe skinu sram koji su navukli na sebe i na svoje ime.[11] U članku sekretara PK, Pavla Jovićevića, Kosovo i Metohija i odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, objavljenom u listu „Sloboda” novembra 1944, ističe se takođe zavedenost albanskih masa — mada zbog, kako piše Jovićević, opravdanog nezadovoljstva stanjem u staroj Jugoslaviji. „Specijalne bande su ubijale, palile, pljačkale naseljenike i Srbe, a kasnije, kada je narodnooslobodilački ustanak izbio u Srbiji i Crnoj Gori, Šiptari su uzeli masovnog učešća u njegovom gušenju”; ogromna većina šiptarskih masa nalazi se na pozicijama službe okupatoru; hiljade i hiljade Šiptara palo je i još uvek pada na raznim frontovima protiv NOB-a. „Na taj način šiptarski narod Kosova i Metohije je osramotio svoje ime i u očima ostalih naroda Jugoslavije ostao samo malo niže ispod nemačkog naroda... Time je šiptarski narod na Kosovu i Metohiji doveo u pitanje svoju budućnost”.[12]

II Komunistička partija Jugoslavije i Albansko pitanje

Okupacija Kosova i Metohije 1941. godine zatekla je organizaciju KPJ na tom području u srazmerno slabom brojnom stanju. Upadljiva je činjenica da je u redovima Partije nesrazmerno mali broj Albanaca, sasvim obrnuto etničko-nacionalnom odnosu: od 320 članova KP svega je 20 bilo Albanaca, a od 1200 članova SKOJ-a oko 70 Albanaca.[1] U toku oružane borbe, sve do druge polovine 1944, u partizanskim odredima je najmanje Albanaca: u dva albanska partizanska odreda sa Kosova, „Zejnel Ajdini” i „Emin Duraku”, početkom 1943. godine, kao što smo videli, bilo je najviše oko 70 boraca albanske narodnosti.[2] Za sve vreme rata KPJ i vojna organizacija narodnooslobodilačkog pokreta imali su da se nose sa neprijateljstvom ili pasivnošću albanskih masa na Kosovu, koje su se kao nacionalna manjina, ponele nelojalno prema jugoslovenskoj državi. I pored toga, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju kao autonomna oblast sa perspektivom dalje nacionalne afirmacije i osamostaljivanja Albanaca u socijalističkom sistemu jugoslovenske federacije.

Razlozi za ovakav odnos prema albanskoj manjini leže u politici KPJ prema nacionalnom pitanju, kako se ona gradila u razdoblju između dva rata, od osnivanja Partije 1919. do aprilskog sloma 1941. Ta se politika, kada se prati njen istorijski razvoj, ne može svesti na jednu i jednostavnu formulu, ali se ipak može izdvojiti jedna njena konstantna pretpostavka, a to je stav o „velikosrpskom hegemonizmu” odnosno „hegemonizmu velikosrpske buržoazije” kao o glavnoj političkoj hipoteci stare Jugoslavije. Iz te pretpostavke proistekao je niz drugih političkih odrednica koje su imale da u bilo kojoj varijanti rešenja jugoslovenskog pitanja skrše velikosrpski hegemonizam, kao ključni antikomunistički činilac u jugoistočnoj Evropi. Taj generalni i polazni stav KPJ došao je do izražaja posebno u „albanskom pitanju”. Zahvaljujući njemu formirana je kosovsko-metohijska autonomija, no tu se kriju i sve one opasne mogućnosti pretvaranja „antihegemonističke” formule u antijugoslovensku formulu, sa kojom će se ova zemlja sudariti tako žestoko poslednjih decenija.

1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914.

Nikako se ne može i ne sme prevideti da je formula „velikosrpskog hegemonizma”, pre nego što je ušla u KPJ, nastala u sredini srpskih socijaldemokrata, kao odraz pogleda austrijskih marksista i socijalista. To pitanje zaslužuje i dalje ozbiljna naučna istraživanja. Po svemu sudeći, teza o „velikosrpskom hegemonizmu” i nije rezultat sopstvenih saznanja srpskih socijalista o položaju nacije i politici njene vladajuće klase u sklopu čitave istorijske situacije srpskog naroda. U njoj se pre može videti izraz austrougarskog pogleda na stvari, odraz shvatanja jedne sredine koja za autentičan nacionalni program Srbije nije imala razumevanja i koja je, štaviše, svim sredstvima nastojala da ovaj program slomije. U genezi toga ne stoje, dakle, objektivnost i kritičnost pogleda na svoju nacionalnu situaciju, već naprotiv, nekritično preuzimanje jednoga tuđeg viđenja, obeleženog protivljenjem svakoj perspektivi oslobođenja i naročito ujedinjenja srpskog naroda. Ostvarivanjem tih ciljeva srpskog naroda, naime, bili bi dovedeni u pitanje celina Austro-Ugarske i politički interesi te zemlje i drugih evropskih sila da vladaju balkanskim prostorom.

Ne ulazeći dalje u raspravu o izvorima političkih stavova Srpske socijaldemokratske stranke [SSDS], dovoljno je istaći da se ova stranka žestoko suprotstavlja ne samo ratu 1912, 1913. i 1914, nego to ona čini sa tezom o imperijalističkom karakteru ovih ratova Srbije i njenih saveznika. Njena je meta „zavojevačka politika srpske buržoazije”, „srpski kolonijalizam”, a alternativa — socijalistička federacija balkanskih naroda. Posebno se to izrazilo u kritici ratnih ciljeva Srbije u prvom balkanskom ratu, koji su ocenjeni kao osvajački, a ne oslobodilački. Kapitalni značaj u tom pogledu ima politička borba Dimitrija Tucovića Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici svakojake politike srpske buržoazije, objavljena u Beogradu u samo predvečerje prvog svetskog rata, 1914. Tucovićeva knjiga o Albaniji uzima se u nas najčešće kao nepogrešiva analiza i ocena srpske politike, obrazac nepristrasnog i dalekovidnog političkog mišljenja o albanskom pitanju. Tako se veli za nju da se ona „obračunala sa izvitoperenim pisanjem nacionalističke štampe u Srbiji”, kao „studija iz oblasti razvoja albanskog naroda”, te da se Tucović „s posebnim uspehom obračunao s nacionalističkim pozivom na istorizam, poredeći srpske zahteve na Kosovu s mađarskim zahtevima u Vojvodini, mada je grešio kad je Kosovo uključivao u severnu Albaniju i prelazio preko činjenice da je u toj oblasti postojao i srpski živalj”.[1] Tucovićeva shvatanja provejavaju i kroz ocenu istoričara da je srpska vlada 1909-1912. godine trebalo da podrži albanski pokret „u njegovim etničkim granicama” — mada je upravo pitanje etničkih granica bilo i moralo biti sporno.[2] Isto shvatanje izbija i kroz sud o tome da se balkanski rat mogao pravdati jedino slamanjem otomanskog feudalizma i nacionalnim oslobođenjem balkanskih naroda, „ali je on izneverio očekivanja u odnosu na Albaniju i Makedoniju”.[3]

Jedna nova, kritička analiza stavova Dimitrija Tucovića mora pokazati da u njihovoj osnovi leži previđanje nekih važnih istorijskih i aktuelnih činjenica, nekritičko zauzimanje stanovišta druge strane u jednom tragičnom istorijskom sporu — strane albanskog nacionalizma. Kao da je dokaz internacionalističke nepristrasnosti poricanje sopstvenih nacionalnih interesa, i kao da se objektivnost izražava apriornim prihvatanjem suprotnog, pa čak i neprijateljskog stava.

Već u oceni Dimitrija Tucovića da su „zavojevačkom politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da se u skoroj budućnosti mir i redovno stanje teško mogu očekivati” i da je Albanija „tom politikom gurnuta u naručje dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile”[4] leže neke krupne zablude. Pre svega, zabluda je da je Albanija gurnuta u naručje Austro-Ugarske i Italije politikom Srbije. Prema svemu što se sada tako dobro zna, politika Srbije je samo bezuspešno pokušavala da neutrališe dejstvo već davno pre toga formiranog programa te dve evropske sile [i ne samo te dve] da se stvori autonomna Albanija kao mostobran ili pion njihovog imperijalističkog prodora na Balkan. Kombinacije oko albanske autonomije sežu u rani HIH vek, a pokret za albansku nezavisnost uoči i u toku balkanskog rata nalazi se pod sigurnom kontrolom Austro-Ugarske, bez obzira na to šta Srbija radila. Ideja da se podržavanjem albanskog nacionalističkog pokreta mogao taj pokret vezati za neku „balkansku” pa čak i posebno srpsku politiku, pokazuje se u svetlu novijih istorijskih saznanja sasvim nestvarna. Uostalom, pretpostavka za takvu politiku prema albanskom pokretu bila bi odricanje od elementarnih nacionalnih prava srpskog naroda u Staroj Srbiji, prihvatanje nepravedne i neosnovane teze da Stara Srbija i nije [ili nije više] srpska nego albanska zemlja. U osnovi Tucovićevih pogleda leži, zapravo, ta zabluda, to otpisivanje Kosova. Koren je toga u sužavanju ideje i istorijske stvarnosti srpskog nacionalnog i državnog prostora na Srbiju pre 1878, jer se sa žaljenjem govori i o „najurivanju” Albanaca iz novopripojenih krajeva u ratu i po odluci Berlinskog kongresa.[5] Tucović ne pridaje odgovarajući značaj činjenici svoga vremena, a ne samo istorije, da se nad srpskim narodom u Turskoj sprovodi teror i genocid, da je instrumenat toga terora i genocida upravo albanski muslimanski elemenat. O „prodoru Arbanasa na istok” on razmišlja kao o jednom „prirodnom procesu”; za tragične strane toga zbivanja, po njemu, snosi odgovornost isključivo „sistem vladavine u Turskoj”, „opšta anarhija uprave i nezaštićenost raje”. Stoga svako pisanje o zločinima nad srpskim narodom on shvata kao poziv na šovinističku mržnju. Istorijska svedočanstva o stradanju srpskog naroda ili o prisustvu tog naroda u Staroj Srbiji za njega su, štaviše, „zlonamerna propaganda uveličavanja i neistine”, koju sprovode „vlasnički krugovi balkanskih državica”, na osnovu „varvarskoga načela”: „da su grobovi i vešala veći učitelj od novih ustanova”.[6] Katastrofalne etničke poremećaje na čitavom području srpskog naroda, a posebno u Staroj Srbiji, Tucović je sklon da objašnjava kao posledicu „opštega, utvrđenoga kretanja srpskoga naroda s juga na sever”,[7] mada su ta kretanja bila samo vid jedne prisilne dijaspore, a u slučaju Stare Srbije nisu toliko ni važna, pošto su glavni poremećaji nastupili, kao što se zna, upravo usled albanskih nasilja u toku HIH veka.

Pogotovu je neosnovana analogija koju izvodi Dimitrije Tucović između srpskih zahteva prema Kosovu i mađarskih prema Vojvodini.[8] Srpski narod u Podunavlju živi tamo još od srednjeg veka; u XV veku je demografski obnovljen i ojačan seobama s jedne i s druge strane Dunava; velikom seobom krajem , XVII veka, kojom je, uostalom, srpski narod s Kosova pokrenut samo jednim delom a ne u najvećoj masi, razlio se srpski etnički elemenat po severnoj Ugarskoj više nego po teritoriji kasnije Vojvodine. Nema, stoga, nikakve analogije između kosovske i vojvođanske situacije, pa je i špekulisanje sa Kosovom — Vojvodinom bilo istorijski neosnovano. No, Tucović ima i ovakav odgovor: „Ako bi, uostalom, stajalo, da je srpski elemenat prosto na prosto potisnut arbanaskim, zar bi to bio prvi slučaj u istoriji da navala nekih plemena čvršće organizacije ili drugih preimućstava potisne neki narod sa njegova ognjišta?” — veli on, izvlačeći pri tom još jednu neumesnu simetriju: „Zar slovenska plemena nisu potisla starosedeoce ovih zemalja sredstvima o kojima istorik nema ni malo lepo mišljenje?”[9]

Zanimljivo je, da se u brošuri Dimitrija Tucovića mogu naći argumenti austrijske propagande protiv Srbije, među kojima i mnoga stvarna preuveličavanja, kao na primer ona o „svirepostima srpske vojske u istočnim krajevima”,[10] ili interpretacija „arbanaske pobune” septembra 1913, koja se svojim vezivanjem za srpsku okupaciju i blokadu pijaca u dlaku poklapa sa austrijskim zvaničnim i propagandnim interpretacijama.[11] O srpskoj vojsci, povodom Stare Srbije i Albanije, Tucović govori kao o „soldateski”; o oslobođenju Kosova — kao o „seriji kolonijalnih borbi”, kao o „mašanju tuđe zemlje i tuđe slobode”, u kome su „nekadašnji heroldi nacionalnoga oslobođenja poneli zastavu nacionalnoga porobljavanja”, itd.[12] Njegov je zaključak zato sveden i jednostran: „borba koju danas arbanasko pleme vodi je prirodna, neizbežna istoriska borba za jedan drukčiji politički život nego što ga je imao pod Turskom i drukčiji nego što mu ga nameću njegovi svirepi susedi, Srbija, Grčka i Crna Gora”.[13] Prava perspektiva je za njega „politička i ekonomska zajednica svih naroda na Balkanu, ne izuzimajući ni Arbanase, na osnovici pune demokratije i potpune jednakosti”[14] , u stvari — socijalistička balkanska federacija.

Pogledi srpske socijaldemokratije i posebno Dimitrija Tucovića 1914. godine krunišu se, dakle, jednom vizijom socijalističke zajednice, federacije ili konfederacije balkanskih država. U toj zajednici Srbija u svakom slučaju treba da se zadovolji granicama iz 1878. kao svojim definitivnim državnopravnim i nacionalnim okvirom — pored Bugarske, Makedonije, Crne Gore i najzad „ujedinjene” Albanije — „Velike Albanije”, Albanije u „etničkim granicama”, Albanije sa Kosovom.

2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom pitanju

Pogledi srpske socijaldemokratije na albansko pitanje ugrađeni su u temelje Komunističke partije Jugoslavije od njenog osnivanja 1919. U stvari, oni prvi i primarni izvori stavova SSDS dejstvovali su i neposredno prilikom određivanja politike ujedinjenih partija prema nacionalnom pitanju, ali je tucovićevska formula dobrodošla kao već pripremljen i razrađen stav o jednom specijalnom pitanju u sklopu opšteg nacionalnog problema Jugoslavije i Balkana.

Program KPJ usvojen na Drugom [Vukovarskom kongresu] 20-25. juna 1920. u pogledu krajnjeg političkog cilja je veoma jasan: „KPJ izjavljuje da će se radi ostvarenja ovih svojih zadataka boriti za sledeće ciljeve: 1. Sovjetska republika. [...] Sovjetska Republika Jugoslavija treba da stupi u bratski savez sa svima susednim narodima radi vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, koja će biti sastavni deo međunarodne federacije sovjetskih republika. Ova međunarodna federacija sovjetskih republika će stvoriti opšti Savez i trajan mir među narodima”.[1] U tom trenutku, doduše, KPJ stoji na početnoj poziciji o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca i prihvata Jugoslaviju kao istorijski opravdanu i zakonitu tvorevinu troplemenog naroda, ali sve postojeće probleme razrešava formulom „sovjetske republike”, kako je to objašnjavao hrvatski komunista Sima Miljuš: „Razmotrimo samo oko čega se zavađaju buržoaske partije. Tu je pitanje monarhije i republike, plemenskog separatizma, centralizma, federalizam i autonomija, mi na sva ta pitanja dajemo jedan odgovor: Jugoslovenska Socijalistička Sovjetska Republika. Sovjeti su naša parola, oni su sinteza centralizma i decentralizma”.[2]

Podsticaj za reviziju generalnog stava KPJ prema Jugoslaviji kao državi došao je u stvari iz Moskve preko tzv. „balkanske federacije”, gde su glavnu reč imali bugarski komunisti [V. Kolarov, G. Dimitrov]. Jugosloveni su prvi put bili kritikovani zbog odnosa prema nacionalnom pitanju 1922. godine na Drugoj konferenciji Balkanske komunističke federacije u Sofiji.[3]

Od osnivanja Treće komunističke internacionale [Kominterne, 1919] komunistička partija Jugoslavije je „sekcija Kominterne”, koju stavovi Kominterne politički obavezuju.[4] Otuda je politika Kominterne bila uopšte presudna za formulisanje programa i stavova KPJ prema nacionalnom pitanju. Prvi kongres Kominterne, održan marta 1919. godine, zaključio je da je jugoslovenska država nastala „primenom oružane sile”; prema tome, na nju se mora gledati kao na produkt imperijalističkog rata, a ne kao na prirodni ishod borbe jugoslovenskih naroda za oslobođenje od tuđinske vlasti i ujedinjenje. Taj stav je uticao na KPJ, te je bez obzira na prvobitni pozitivan odnos prema ujedinjenju jugoslovenskih naroda zvučao tada u njenim forumima i ovaj kominternovski ton ocene o Jugoslaviji kao „rezultatu velikih ratova u Evropi i na Balkanu”. Na Drugom kongresu Kominterne, juna 1920, istaknuta je parola federacije kao najboljeg prelaznog oblika državnog uređenja višenacionalne države „na putu od kapitalizma ka komunizmu”; taj koncept je potom uticao na dalju diskusiju u KPJ o nacionalnom pitanju i uređenju, pa čak i sudbini jugoslovenske države. Do zaokreta dolazi decembra 1923, na Trećoj zemaljskoj konferenciji KPJ [odn. njene legalne ekspoziture — Nezavisne radničke partije Jugoslavije, NRPJ]. Rezolucija konferencije ističe da je osnovni uzrok zaoštravanja nacionalnih suprotnosti zavojevačka kolonijalna politika srpske buržoazije još pre prvog svetskog rata u Makedoniji i protiv Albanije, i njena hegemonistička politika u Državi SHS. Konstatuje se, zatim, da je „proces sve dubljeg nacionalnog razjedinjavanja već toliko napredovao da se država Srba, Hrvata i Slovenaca ne može smatrati kao homogena nacionalna država s nešto nacionalnih manjina, nego kao država u kojoj vladajuća klasa jedne [srpske] nacije ugnjetava ostale nacije”.[5] Usvojena je, dakle, formula „velikosrpskog hegemonizma” kao bitne odrednice jugoslovenske države i nacionalnog pitanja u njoj. U Rezoluciji o makedonskom i trakijskom pitanju precizira se da „srpska buržoazija sprovodi u Makedoniji najoštriji teroristički režim, uništava ili goni na iseljavanje svesni deo bugarskog, turskog i arnautskog stanovništva i dovodi naseljenike iz drugih oblasti Jugoslavije na njihovo mesto, ona potlačuje sve nesrpske narodnosti”.[6] Rezolucija o nacionalnom pitanju. doneta na ovoj konferenciji, ističe pravo naroda na samoopredeljenje i otcepljenje kao načelnu osnovu za rešenje nacionalnog pitanja. „KPJ priznaje svakom narodu pravo na suverenost u određivanju svojih odnosa, dakle i pravo na slobodno otcepljivanje i obrazovanje svoje posebne države, odnosno na priključenje svojoj nacionalnoj državi”.[7] Međutim, u daljem tumačenju ovog stava Partija je ostavila sebi odrešene ruke za pragmatičko opredeljivanje prema ovom načelu, tj. i za mogućnost da ga u praksi ne prizna i ne sprovede, imajući u vidu druge i „više” državno-nacionalne razloge. Ako se taj rani stav KPJ primeni na pitanje albanske nacionalne manjine, onda bi ta manjina imala pravo da se „priključi svojoj nacionalnoj državi”, tj. Albaniji; no da li će to Partija u praksi zaista i ostvariti, zavisi od mnogih drugih okolnosti, koje mogu pokazati ili da je takva „amputacija” samo nova forma nacionalnog ugnjetavanja, ili da su „teškoće otcepljenja” nepremostive. Oseća se u svemu neko kolebanje.

To kolebanje će preseći Kominterna, koja na svome Petom kongresu jula 1924. usvaja formulu razbijanja jugoslovenske države. Rezolucija KI o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji ima i ovakve stavove: „1. Jugoslavija je mnogonacionalna država. Srpska buržoazija, koja sprovodi svoju hegemoniju, predstavlja narod koji iznosi samo 39% celokupnog stanovništva Jugoslavije. Ostali narodi koji zajedno pretstavljaju ogromnu većinu stanovništva, više ili manje potčinjeni su režimu nacionalnog ugnjetavanja i protiv njih se vodi politika denacionalizacije”. Prema tome, „3. Zadatak KPJ sastoji se u tome: da vodi odlučnu borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja u svim njegovim oblicima, a za samoopredeljenje naroda, da potpomaže nacionalni oslobodilački pokret, stalno težeći da izvuče ove pokrete ispod uticaja buržoazije i da ih poveže sa opštom borbom radnih masa protiv buržoazije i kapitalista”. Rešenje se sastoji u razbijanju i likvidaciji, a ne u preuređenju Jugoslavije:

„7. [...] opšta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju ističe KPJ, mora [se] izraziti u formi izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije, iz sastava Jugoslavije i stvaranja od njih nezavisnih republika”.[8] U viziji Kominterne trenutno se nije našlo i pitanje nacionalnih manjina, prema tome ni albanske manjine i njenog izdvajanja iz Jugoslavije, ali je načelna platforma za dezintegraciju Jugoslavije stvarala osnov i za to. Kominterna je, dakle, išla ispred KPJ u formulisanju nacionalnog pitanja i rešavanja o sudbini Jugoslavije, u evoluciji od trpljenja toga „ploda imperijalističkog rata” do odluke da se Jugoslavija, jednostavno, uništi i rasturi kao država.

Rezolucijom Kominterne od jula 1924. u stvari je poništena odluka Treće zemaljske konferencije KPJ od decembra 1923, nedovoljno dosledna i oštra u odnosu na ovakve poglede. Time je otvoren veoma složen i dosta dug proces unutarpartijskog objašnjavanja i razračunavanja frakcija u KPJ, koji će se okončati tek 1928. na Četvrtom kongresu KPJ u Drezdenu. Ne ulazeći sada u ove polemike,[9] zadržaćemo se samo na partijskim dokumentima koji izražavaju zvanične stavove.

Već 18. jula 1924. u Rezoluciji Centralnog odbora NRPJ o političkoj situaciji i zadacima partije ističe se pravo samoopredeljenja svih nacija Jugoslavije, tj. njihovo pravo na nezavisnost i slobodu, a za njihov docniji slobodni sporazum u Federaciji radničko-seljačkih republika Balkana. „Jedan od prvih zadataka u tom pravcu”, kaže se u toj rezoluciji, „jeste borba protiv srpskog šovinizma”.[10] U sporu o nacionalnom pitanju izbio je na površinu i stav [pretežno srpskih komunista] koji borbu za samoopredeljenje u jugoslovenskim uslovima tumači kao svojevrstan izraz nacionalizma i šovinizma. Centralni odbor NRPJ u Tezama o sporu u Partiji, od 18. jula 1924, protumačio je taj stav partijske opozicije kao „ublaženje političkog stava prema ugnjetačkoj politici velikosrpske buržoazije i tendencijama za izdaju prava samoopredeljenja kod buržoazije ugnjetavanih nacija”, te da „on objektivno koristi hegemonističkoj politici velikosrpske buržoazije, tom stubu balkanske kontrarevolucije”.[11] Ovde se već jasnije pomalja i pravi motiv antijugoslovenske politike Kominterne: Jugoslavija je, zahvaljujući nepomirljivoj antisovjetskoj poziciji vodećih srpskih političkih krugova, pogotovu zbog prihvatanja i organizovanja belogardejske vojne emigracije, ocenjena kao opasnost za SSSR i za perspektivu boljševičke revolucije u jugoistočnoj Evropi; zato ju je trebalo uništiti. U borbi za usvajanje i sprovođenje u život nove politike u KPJ upotrebljena je teza, a onda i etiketa o velikosrpskom podtekstu partijske opozicije, a samim tim, znači, i o njenom kontrarevolucionarnom i antisovjetskom opredeljenju i dejstvu. Stavlja se znak jednakosti između borbe protiv svakog separatizma i iredentizma, kao „apstraktnih i nerealnih fraza”, i parola velikosrpske hegemonističke buržoazije.[12] Tu interpretaciju razvija naročito komunistička omladina [SROJ] decembra 1924. Njeni su stavovi karakteristični za ton i smer potonjeg opredeljivanja i za stil borbe u KPJ oko nacionalnog pitanja. Zamera se, pre svega, partijskoj opoziciji [a to je, kako smo već spomenuli, bila uglavnom opozicija srpskog krila KPJ] što „ne pravi razliku između nacionalizma ugnjetenih nacija i nacionalizma ugnjetačkih nacija”. Samim tim što kritikuje buržoaski nacionalizam uopšte opozicija „u stvari indirektno potpomaže hegemonističku politiku velikosrpske buržoazije”. Pozivajući se na Lenjina, omladina ističe da je dužnost proleterske partije, u državi gde postoji nacionalno ugnjetavanje, „potpomagati borbu ugnjetenih nacija za njihovo oslobođenje... a ne boriti se protiv buržoaskog nacionalizma uopšte”.[13] Iz toga proističe očita diskriminacija jednog nacionalizma za račun drugih, koji, zato što su „ugnjeteni”, imaju pravo na podršku proleterske partije. U jugoslovenskoj situaciji to je imalo da znači, na primer, partijsku podršku hrvatkom separatizmu i ustašama, ili terorističkoj borbi VMRO [vrhovista], ili „pokretu” albanskih kačaka. Taj stav je donekle nametnut u Platformi sporazuma CO i opozicije, novembra 1924, ali je potom odbačen u Plenumu CK KPJ, u Rezoluciji o nacionalnom pitanju: „3. Nacionalno pitanje ne može se identifikovati sa ustavnim pitanjem, jer se time zastupa održanje integriteta imperijalističkih država, što je u suprotnosti sa osnovnim marksističkim stavom u nacionalnom pitanju: pravom samoodređenja naroda do njihovog otcepljenja, konstituisanja u zasebne države ili prisajedinjenja drugim državama”. Time je jasno istaknuto uverenje Partije da je Jugoslavija „imperijalistička država”: ona je [prema t. 4] „produkat svetskog imperijalističkog rata, u kojoj se kao vladajuća nacija javlja srpska, koja ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji”, čime je prvi put decidirano okrivljena čitava srpska nacija, a ne tek njena buržoazija i vladajuća klasa, kao ugnjetačka. Najzad, „7. Ravnopravnost nacija je nemoguća bez priznanja prava svake nacije na otcepljenje. Udarajući glasom na tu činjenicu, Partija mora izobličavati kao obmanu sve fraze o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom miru pri održanju imperijalističke Jugoslavije i pri održanju ekonomske hegemonije buržoazije koje bilo nacije”.[14] Odluka Zemaljskog veća NRPJ [KPJ] o sporu u Partiji u Rezoluciji o nacionalnom pitanju, od 25. novembra 1924, sasvim je izričita u primeni antijugoslovenske formule: „Zbog svega toga dužnost je Partije da sa organizacijama radnih masa ugnjetenih nacija vodi zajedničke otvorene borbe za pravo na otcepljenje, odnosno da pomaže pokrete ugnjetenih nacija u cilju formiranja nezavisnih država kako Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i radi oslobođenja Albanaca”.[15] Prvi put se, dakle, kao zadatak KPJ izričito formuliše i borba za „oslobođenje Albanaca”, tj. za njihovo otcepljenje od Jugoslavije i ujedinjenje, razume se u perspektivi jedne nove, sovjetske albanske republike.

Ovim odlukama spor u KPJ nije rešen. Opozicija na čelu sa Simom Markovićem osporavala je tezu Kominterne i branila integritet Jugoslavije.[16] Spor je prenet u Jugoslovensku komisiju Kominterne, gde se angažovao neposredno Staljin [30. marta 1925] u kritici gledišta Sime Markovića. Interesantno je Staljinovo gledište: „U nacionalni program mora se bezuslovno uneti specijalna tačka o pravu nacija na samoopredeljenje sve do državnog otcepljenja. Ja sam već napred rekao zašto se u današnjim unutrašnjim i međunarodnim prilikama bez te tačke ne može da bude”. Međutim, stav o tome, po Staljinu, treba da bude elastičan, da Partiji ostavlja odrešene ruke za svaku situaciju. On zato smatra da „u programu mora biti i specijalna tačka o nacionalno-teritorijalnoj autonomiji za one nacionalnosti Jugoslavije koje neće smatrati za potrebno da se otcepe od Jugoslavije”. Razbijanje Jugoslavije po svaku cenu nalazi se u funkciji sovjetske revolucije, no posle pobede sovjetske revolucije u Jugoslaviji „potpuno je moguće da izvesne nacionalnosti Jugoslavije neće hteti da se izdvoje”, pa oko toga potom gradi celu jednu konstrukciju uslovnog autonomizma, prava da se pravo koristi ili ne iskoristi, prava umesto dužnosti itd.[17] Staljin će tome svemu dodati, krajem juna 1925, da se „današnje granice jugoslovenske države, koje su se formirale kao posledica ratova i nasilja, ne pretvaraju u polaznu tačku i zakonitu bazu za rešenje nacionalnog pitanja”, i da pitanje nacionalnog samoopredeljenja, „tj. korenite promene granica Jugoslavije” mora da bude „osnova nacionalnog programa”, a sve to u zavisnosti od „pitanja opšte međunarodne situacije”, dakle sasvim pragmatistički i podređeno svetskim prilikama i ciljevima sovjetske politike.[18]

Posle spora u Jugoslovenskoj komisiji Peti prošireni plenum Izvršnog komiteta Kominterne održan o jugoslovenskom pitanju aprila 1925. donosi rezoluciju u kojoj nalaže Komunističkoj partiji Jugoslavije da vodi odlučnu i doslednu borbu za pravo samoopredeljenja do otcepljenja svih ugnjetenih nacija, pri tom precizira da to znači: „dužnost je komunista, prvo, da ugnjetavanje potlačenih nacija od strane srpskih vlastodržaca najodlučnije suzbiju i drugo, da svaki zahtev tih nacija za ostvarenje svega onoga što ograničava njihovo pravo samoopredeljenja stvarno potpomažu, brane i stalno napred upućuju. Tako, na primer, KPJ može i mora da potpomaže zahteve raznih ugnjetenih nacija za opštinskim samoupravama, za svojim slobodnim školama i nezavisnim sudovima, za pokrajinskim autonomijama itd. Ali Partija treba pri tome da stalno naglašava polovičnost takvih mera”, proširujući svaki zahtev u parolu federativnog ujedinjenja radničko-seljačkih republika na Balkanu. Zanimljivo je da u istoj rezoluciji Kominterna izričito traži od KPJ da pravi razliku između nacionalizama, te da se bori protiv srpskog nacionalizma, a da podržava nesrpske odn. protivsrpske nacionalizme, mada go zavisi od „taktike komunista raznih nacija”. Pri tome, „nikakva bojazan od rasplamsavanja nacionalnih strasti ne sme Partiju da zadrži od toga da u tome najvažnijem pitanju svim svojim silama apelira na mase. Bude li se ona plašila plamenih elemenata nacionalnih pokreta, ona onda neće nikada postati pobedonosni vođa velikog revolucionarnog narodnog pokreta, koji će u Jugoslaviji nastati iz revolucionarne kombinacije radničkog, seljačkog i nacionalno-oslobodilačkog pokreta”.[19] Stavovi Kominterne sprovedeni su već na Trećem kongresu KPJ u Beču, juna 1926: „srpska nacija” [dakle ne srpska buržoazija] je vladajuća u Jugoslaviji, a njena buržoazija je zavela u zemlji imperijalistički režim zasnovan na politici nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog iscrpljivanja nesrpskih nacija; KPJ se najdoslednije bori za neograničeno pravo samoopredeljenja naroda „do odcepljenja od današnje države”, u perspektivi Federacije radničko-seljačkih republika na Balkanu.[20]

Ključno mesto i definitivni zaokret ka politici likvidacije Jugoslavije ima Četvrti kongres KPJ u Drezdenu, oktobra 1928. Koncept rasturanja Jugoslavije razrađen je ovde do pojedinosti. Naveden je i glavni motiv antijugoslovenskog stava: „nastojanje imperijalističkih velesila da Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionarni rat protiv Sovjetskog Saveza”. Nastanak Jugoslavije protumačen je kao akt imperijalizma: „Već samim stvaranjem države SHS, stvorene su mnogobrojne i duboke suprotnosti unutar države SHS, koje neizbežno vode u susret novome ratu i koje se mogu rešiti samo slomom te državne tvorevine. Dok su pri pretvaranju predratne Srbije u sadanju državu SHS pobednički imperijalisti Antante ostavili više stotina hiljada Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog imperijalizma, oni su stavili pod vlast velikosrpske buržoazije ne samo Slovence, Hrvate i do rata nezavisne Crnogorce i ostavili pod njenom vlašću 1913 godine osvojeni najveći deo Makedonije, nego su joj priklopili znatna albanska, bugarska i mađarska područja. Na takav način, kao sastavni deo svetskog imperijalističkog sistema, Senžermenskim, Trijanonskim i Nejskim mirovnim ugovorima stvoreni novi sistem nacionalnog ugnjetavanja u državi SHS stvorio je i nove suprotnosti između države SHS i njenih suseda”.[21] Partija treba da koncentriše borbu protiv glavnog neprijatelja, „hegemonističke buržoazije i njene vojne monarhije”. Pretpostavka za to je borba Partije „u samoj Srbiji, gde je baza hegemonističkog režima”; borba treba da se sastoji u otvorenom priznavanju „prava na otcepljenje i prava na oružani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja”, a pri tom ona i sama treba da ukazuje sistematsku pomoć pokretima ugnjetenih nacija. „Svako potcenjivanje dužnosti proleterijata vladajuće nacije u borbi protiv imperijalističkog ugnjetačkog režima i za pravo na otcepljenje ugnjetenih nacija, potcenjivanje pokreta ugnjetenih nacija, pasivnost prema njima ili svođenje težišta kritike ne protiv ugnjetačkog režima, nego protiv vođstva VMRO ili SDK, treba bezuslovno i do kraja prevladati”.[22] Tako će se KPJ boriti za nezavisnu Hrvatsku [Rezolucija o privrednom i političkom položaju, VI v, Z], Crnu Goru [4], „nezavisnu i ujedinjenu Makedoniju” [5], nezavisnu Sloveniju [8]; mađarskoj manjini će se dati pravo na otcepljenje”. Posebno su za nas važne odluke i stavovi povodom albanskog pitanja. Polazi se od konstatacije da je „s imperijalističkim ugovorima o miru ostala posle rata i oko trećina albanskog naroda pod vladavinom velikosrpske buržoazije, protiv kojeg ona sprovodi isti ugnjetački režim kao i u Makedoniji... Albanski narod, kapitalistički još ne razvijen, kao u Albaniji tako i u Jugoslaviji, može da se oslobodi i ujedini samo u naslonu na radništvo, seljaštvo i ostale pokrete ugnjetenih nacija na Balkanu, u masovnoj nacionalno-revolucionarnoj borbi kako protiv velikosrpskog, tako i protiv italijanskog imperijalizma i domaće begovske kontrarevolucije”.[23] Partija zato „izjavljuje solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s Albanskim nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog komiteta i poziva radničku klasu da svestrano pomažu borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju”.[24] Oslobođenje Stare Srbije i Makedonije, kada je reč o predelima nastanjenim albanskom nacionalnom manjinom, KPJ posmatra kao „aneksiju albanskih krajeva u zaposednutoj Makedoniji i na Kosovu”, što je uz nastojanje velikosrpske buržoazije da potčini „još i celu ili barem severnu Albaniju, stvorilo suprotnost sa Albanijom”.[25]

U razdoblju od 1929. do 1933. godine formiralo se u KPJ mišljenje o tome koje oblasti u Jugoslaviji treba da dobiju status nezavisnih država. Počelo se sa Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom, Bosnom i Hercegovinom i vojvodinom [1929]; Hrvatskom, Srbijom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom [1930]; Hrvatskom, Slovenijom, Crnom Gorom, Makedonijom [1931]; Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom i Crnom Gorom, dok je za Vojvodinu rečeno -sledeće: „Mi priznajemo pravo na otcepljenje okupiranih mađarskih krajeva u Severnoj vojvodini” [1933]. [26] Pravilno je primećeno, međutim, da „nijedan partijski forum posle Četvrtog kongresa KPJ nije to pitanje posebno raspravljao, pa je skica budućih samostalnih država, koja se pojavljivala u lecima, proglasima, pismima, člancima, više izražavala stav autora — pisca letka ili članka nego samog partijskog foruma”.[27] Sa istim stavom nastavlja se i 1934, jer Četvrta zemaljska konferencija KPJ u Akcionom programu KP za selo naglašava da „samo Komunistička partija... pomaže svim snagama borbu za oslobođenje potlačenih nacija, kao i njihove nacionalno-revolucionarne organizacije u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori, Kosovu, i VMRO [ujedinjena] u Makedoniji”; u tom programu KP zahteva, pored ostalog, „progon srpskih okupatora, srpskih trupa, činovnika i žandarma, kao i srpskih četnika iz Hrvatske, Slovenije, Dalmacije, Vojvodine, Bosne, Crne Gore, Makedonije i sa Kosova” te se izjašnjava „protiv služenja u vojsci Hrvata, Slovenaca, Albanaca, Crnogoraca, Mađara, Nijemaca itd. izvan njihovog zavičaja”.[28]

Nov zaokret u nacionalnom pitanju učinjen je 1936. godine, pod neposrednim uticajem novog kursa Kominterne, kursa „Narodnog fronta”. Na Sedmom kongresu KI, avgusta 1935, pred sve većom ratnom opasnošću i agresijom Hitlerovog fašizma i revanšizma, proklamovana je parola ujedinjenja svih antifašističkih, slobodoljubivih i progresivnih snaga u svakoj zemlji radi odbrane od fašizma i radi očuvanja mira.[29] To je, u praksi, imalo da znači taktički zaokret na politiku održavanja i odbrane Jugoslavije, pa se sada KPJ našla u paradoksalnoj situaciji da bude kritikovana zbog toga što se dosledno i doslovno pridržavala prethodnih odluka Kominterne. Rezolucija CK KPJ o taktici i radu Partije, doneta u leto 1936. na savetovanju pri CK KPJ u Moskvi, odiše takvom samokritikom. „Mnoge pogreške učinila je KPJ u nacionalnom pitanju... Do VII kongresa [KI — D. B.], KPJ je razumijevala i propagirala parolu samoodređenja, uključujući i otcjepljenje, na potpuno sektaški način. Otcjepljenje se nije smatralo pravom potlačenih naroda, nego uslovnom potrebom. O političko-teritorijalnoj autonomiji za narode koji ne žele otcijepljenje nije bilo ni govora”. Tu se valja podsetiti staljinske pragmatističke taktike u nacionalnom pitanju, koja je došla do izražaja u Jugoslovenskoj komisiji KI 1925. Pa ni sada, ma koliko krupan, zaokret nije drugo do promena taktike: „Promjena svjetskog položaja koja je nastupila u posljednjim godinama, sve veća agresivnost fašističkih, imperijalističkih zemalja da nacionalne pokrete iskoriste za rat i za svoje osvajačke planove, potstakli su KPJ da promijeni taktiku u nacionalnom pitanju a da time ne napusti princip prava sviju naroda na samoodređenje do otcjepljenja”. U duhu narodnofrontovskog kursa, „KPJ istupa protiv razbijanja sadašnjeg državnog područja Jugoslavije” [i to je ta bitna taktička promena], „jer hoće da to preuređenje države postigne mirnim putem, na osnovu nacionalne ravnopravnosti. Kod današnjih prilika pokret za otcjepljenje potlačenih naroda išao bi na ruku samo fašističkim imperijalistima i njihovim ratnim ciljevima”. Zato se sada Partija izjašnjava protiv separatističkih pokreta Hrvatske [Pavelić-Perčec] i Makedonije [Ivan Mihajlov]. Partija se dalje pravda: „KPJ je pokušala da promijeni svoju dosadašnju krivu taktiku u nacionalnom pitanju. Ali je ona kod toga učinila razne pogreške. Ona je novu taktiku u nacionalnom pitanju povezala sa uslovom da se najprije likvidira današnji režim. To je ustvari značilo produženje stare orijentacije na otcjepljenje”.[30] Očigledno, novi kurs Kominterne izazvao je u rukovodstvu KPJ ne male teškoće u preorijentaciji, ali je ipak tek uoči samog rata bilo jasno da KPJ ide kursom odbrane Jugoslavije, što je došlo do izražaja u odlukama Pete zemaljske konferencije KPJ, oktobra 1940. Time je KPJ u stvari ušla u proces emancipacije od politike Kominterne, što je nagoveštavalo i mogućnost spora i sukoba sa sovjetskim centrom međunarodnog radničkog pokreta, do čega je i došlo već u toku rata, a sasvim javno i definitivno 1948.

KPJ na Petoj zemaljskoj konferenciji nije odstupila od načela temeljne revizije odnosa i uređenja Jugoslavije, od „borbe za ravnopravnost i samoodređenje”; ona je sada samo nastupila protiv separatističkih pokreta kao demagoških, koji idu na ruku neprijateljima jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina. Tako se za Albance kaže: „v. borba za slobodu i ravnopravnost arnautskih manjina na Kosovu, Metohiji i Sandžaku, a u isto vrijeme i borba protiv talijanskih agenata koji u tim krajevima nastoje raznim obećanjima obmanuti ugnjetene Arnaute i izazvati ratni sukob u tom dijelu Jugoslavije”. Vrlo odlučno, pa čak i istim jezikom kao 1934. i ranije, Partija i 1940. godine stavlja u prvi plan „borbu protiv kolonizatorskih metoda srpske buržoazije u tim oblastima i protjerivanje svih onih koloniziranih elemenata, pomoću kojih srpska buržoazija ugnjetava makedonski, arnautski i druge narode”.

3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945.

Rat i okupaciju 1941. godine Komunistička partija Jugoslavije je dočekala sa jasno izraženim stavom odbrane Jugoslavije, ali i sa još uvek važećim nasleđem takve interpretacije nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, po kojoj se srpska nacija i njena buržoazija javljaju kao hegemon i ugnjetač, te valja podržavati sve pokrete koji idu ka likvidaciji velikosrpske hegemonije. Važno je uočiti da se u odnosu na albansku manjinu nije izmenio polazni stav, stav da su Kosovo i Metohija [pa čak i Sandžak] u stvari „albanska zemlja”, te da je dužnost KPJ da pomogne oslobođenje albanske manjine, boreći se samo protiv fašističke varijante tog „oslobođenja”. Sudar sa masovnim iredentističkim i šovinističkim raspoloženjem albanske manjine u Jugoslaviji aprila 1941. doveo je zato organizaciju KPJ na Kosovu u velike političke, pa i praktične neprilike.

Prva nevolja s kojom se partijska organizacija u ovoj oblasti sudarala nastala je upravo zbog neprihvatanja jugoslovenske odrednice pokreta. Sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, Ali Šukrija, vajka se u pismu Oblasnom komitetu novembra 1941: „Mislili smo za 28. [novembar — nacionalni praznik Albanije — D. B.] da izdamo jedan letak gde ćemo objasniti o 28. novembru] i pozvati narod u borbu protiv okupatora, razotkrivajući ga sasvim. Samo potpis letka apsolutno nemoguće da sadrži reč Jugoslavija, jer ćemo samo izgubiti a ne dobiti šire mase. A bih li je ja potpisao”, domišlja se Šukrija, „za M. K. komunističke partije] na Kosovu i Metohiji?”[1] Godinu dana kasnije situacija nije ništa drukčija. Na proširenom sastanku Oblasnog komiteta KPJ krajem decembra 1942. u selu Vrelu rečeno je da šiptarske mase „ne vole ono ime Jugoslavija [kada se potpisuju proglasi sa Komunistička partija Jugoslavije] i da nema efekta i bolje bi bilo kada bi se drukče potpisivalo”. U zaključcima sa toga sastanka istaknuto je nasuprot tome da je NOB borba protiv okupatora i za nacionalno oslobođenje koja se mora provoditi na revolucionaran način; KPJ ne može da prizna fašističko rasparčavanje Jugoslavije; ona je za revolucionarno samoodređenje oslobođenih naroda. Kada bude isteran okupator i uništene njegove sluge, pred svim narodima Jugoslavije biće postavljeno da urede život onako kako oni hoće. Suprotan stav ide na ruku okupatoru.[2]

Jednu godinu kasnije otišlo se već dosta daleko u popuštanju albanskom nacionalizmu. U rezoluciji sa novembarskog Pokrajinskog savetovanja KPJ za Kosovo i Metohiju 1943. promenjeno je ime partijske organizacije — umesto srpskog „Metohija” stavljeno je albansko ime „Dukađin”, jer „narod” tako zove ovu oblast,[3] mada je to geografsko ime znatno šire od Metohije, pošto obuhvata i dobar deo severne Albanije s one strane jugoslovenske granice. Promena nije beznačajna, jer je vezana i za formiranje narodnooslobodilačkih odbora kao organa nove narodne vlasti, te se upravo tada zaključilo da se preduzme sazivanje šire konferencije radi stvaranja zajedničkog narodnooslobodilačkog odbora za čitavo Kosovo i Dukađin.[4] To je već akt od izvesnog državnopravnog značaja, koji se mora posmatrati i u političkoj genezi buduće kosovsko-metohijske autonomije. Konferencija je održana, ali ne na jugoslovenskoj teritoriji nego na državnoj teritoriji Albanije, u selu Bujanu,[5] 31. decembra 1943. i 1-2. januara 1944. U Zborniku dokumenata iz NOR rečeno je da je konferenciji prisustvovalo 49 delegata iz svih srezova Kosmeta, osim iz gnjilanskog, ali to, izgleda, nije sasvim tačno. „Ni srezovi, ni pojedini krajevi Oblasti nisu mogli biti ravnomerno zastupljeni na toj konferenciji”, veli Pavle Jovićević, tada sekretar OK KPJ i jedan od organizatora i učesnika ove konferencije, u svom sećanju na te dane. Po njemu nacionalni sastav delegata nije odgovarao nacionalnom sastavu stanovništva oblasti. Taj sastav je bio dvojako narušen: konferenciji su prisustvovali kao delegati i Albanci koji nisu bili jugoslovenski državljani niti su živeli na jugoslovenskoj teritoriji — iz kraja u kojem je održana konferencija, iz onog dela Malesije koji je pripadao i pripada Albaniji. Od ukupno 51 delegata — takvih je bilo 10 [jedan delegat je bio iz Plava, takođe van teritorije Kosova i Metohije]; to znači da jedna petina delegata nije bila sa teritorije Kosova i Metohije. Pored toga, od 51 delegata bilo je svega 7 Srba i Crnogoraca, što nikako ne odgovara ondašnjem nacionalnom sastavu stanovništva oblasti.[6]

Zaključci konferencije doneti su očigledno pod uticajem jedne albanske, u suštini iredentističke koncepcije. Pošto je u preambuli istaknuta narodnofrontovska baza ovih odluka, konstatovano je u tački prvoj, pod b.: „Prvi imperijalistički rat završio se Versajskim ugovorom, koji je pored drugih nepravdi stvorio i Jugoslaviju da bi zadovoljio velikosrpsku hegemonističku kliku na čelu sa kraljem Aleksandrom. Tako stvorena Jugoslavija, bez pitanja i protiv volje naroda, bila je tipična zemlja nacionalnog, političkog i ekonomskog ugnjetavanja u Evropi”. To je skoro doslovno ponovljena formula Četvrtog kongresa KPJ iz 1928, odnosno klasična, ali predfrontovska formula Kominterne. Rezolucija nastavlja u istom duhu, prelazeći na pitanje albanske narodnosti: „Šiptarski narod na Kosovu i Metohiji, ne samo da je bio politički, nacionalno i ekonomski ugnjeten, nego i podvrgnut fizičkom istrebljenju. Odricana su mu sva nacionalna prava [nemanje škola na maternjem jeziku, sprečavanje kulturnog, političkog i ekonomskog razvitka]. Njegovi takozvani pretstavnici bili su verni agenti velikosrpske hegemonističke klike za pljačku i ugnjetavanje. Vrhunac ekonomskog iskorišćavanja bila je agrarna reforma, koja je imala za cilj: zaoštravanje mržnje između Šiptara, Srba i Crnogoraca, da osiromaši Šiptare do tog stepena da budu prinuđeni da se iseljavaju, da stvori jedno reakcionarno uporište na Kosovu i Metohiji, a da se oslabe revolucionarne snage narodnih masa Crne Gore, dajući im zemlju na Kosovu i Metohiji. Šiptarski narod Kosova i Metohije”, nastavlja se sada u duhu revidirane nacionalne politike iz 1936, „posle kapitulacije Jugoslavije kao narod bez dovoljno svesti, kojemu je bilo dogorelo do nokata, bio je gotov da pozdravi kao prijatelja svakog onog ko bi mu promenio ono stanje. Čak i krvoločni vojnici fašizma, koji su bili okrvavili ruke krvlju naroda Šipnije”, priznaje se u Rezoluciji, „priznavani su kao spasioci... Klika izdajica koristeći raspoloženje šiptarskih masa u toku vladavine velikosrpskih hegemonista, prevariše šiptarski narod i ne dadoše mu da čuje pravi glas svojih sinova, da je fašizam zakleti neprijatelj svakog naroda, pa prema tome i šiptarskog”. U završnom paragrafu se, posle ove osude fašističke varijante ujedinjenja, ipak stavlja u izgled jedna druga, revolucionarna varijanta ujedinjenja sa Albanijom, i doslovno kaže: „Kosovo i Metohija je kraj koji je naseljen najvećim delom šiptarskim narodom, a koji kao i uvek, tako i danas — želi da se ujedini sa Šipnijom [Albanijom -D. B.]. Prema tome osećamo za dužnost ukazati pravi put kojim treba da pođe šiptarski narod da bi ostvario svoje težnje. Jedini put da se Šiptari Kosova i Metohije ujedine sa Šipnijom jeste zajednička borba sa ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer je to jedini put da se izvojuje sloboda, kada će svi narodi pa i Šiptari biti u mogućnosti da se izjasne o svojoj sudbini sa pravom na samoopredeljenje do otcepljenja. Garancija za ovo jeste NOVJ, kao i NOVŠ sa kojom je usko povezana. Pored ovoga za ovo su garancije našli veliki saveznici: Sovjetski Savez, Velika Britanija i Amerika [Atlantska povelja, Moskovska i Teheranska konferencija]”.[7] Među potpisnicima ove rezolucije su Mehmed Hodža, kao predsednik NOO, Pavle Jovićević, kao prvi, i Rifat Beriša, kao drugi potpredsednik, zatim Dževdet Doda, Fadilj Hodža, Hajdar Duši, Zećirija Redža — članovi predsedništva, i niz ostalih članova [Imer Pulja, Džavid Š. Nimani itd.].

Proglas Oblasnog NOO od 2. januara 1944, izdat sa te konferencije, pozdravlja odluke AVNOJ-a, koje razume tako da je „za uvek sahranjena Versajska Jugoslavija, zemlja nacionalnog, socijalnog i političkog ugnjetavanja”. Šiptari se pozivaju da stupe u zajedničku borbu sa Srbima i Crnogorcima protiv okupatora i njihovih pomagača, „jer samo zajednička oružana borba protivu okupatora i njegovih pomagača jeste put kojim ćete doći do slobode i prava na samoopredeljenje i otcepljenje”, čime se Proglas u stvari vezuje za formulaciju završnog paragrafa tačke I Rezolucije od 2. januara 1944. godine.[8]

Delegati Kosova i Metohije nisu uspeli da se probiju do Jajca i nisu učestvovali na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Već krajem januara Pokrajinski komitet za Kosovo i „Dukađin” pokušava da u kontaktu sa CK KPJ izađe iz protivrečne situacije u kojoj se našao posle zaključaka Konferencije u Bujanu. „Mi uviđamo izvesne propuste, kao i neke nedostatke i greške, ali u situaciji u kojoj smo bili drukče se nije moglo za sada postaviti”.[9] Odgovor CK KPJ sa kritikom upućen je Oblasnom komitetu tek 28. marta 1944, potpisan od strane Milovana Đilasa. Kritikuje se formiranje Pokrajinskog komiteta „zato što vaš kraj nije neka posebna kompaktna oblast”; nije trebalo menjati naziv Metohija u Dukađin, „iz prostog razloga što pod Dukađin spadaju i krajevi koji prelaze preko bivše jugoslovenske granice”, no taj se naziv može zadržati „ako narod... taj kraj zaista tako zove”. Ne treba prelaziti okvire Oblasnog komiteta: ne treba stvarati Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja, nego se treba zadržati na Oblasnom NOO. Opominje se da ne sme da dođe do nesporazuma između Oblasnog komiteta i albanskih drugova [tj. drugova iz Albanije — D. B.] „zbog raznih razgraničenja i sl.”, jer „to danas nije važno”; glavno je borba protiv okupatora. Kritikuju se zatim rezolucija sa savetovanja na Šar-planini od 4-5. novembra 1943. i proglas povodom oktobarske revolucije zbog izvesnih „krupnih političkih grešaka, kako sektaškog tako i oportunističkog karaktera”. Odluke AVNOJ-a omogućuju pravo na samoopredeljenje, ali su uperene protiv svih hegemonista, pa i velikoalbanaca; pravo na samoopredeljenje [ne pominje se i pravo na otcepljenje!] može da se stekne samo borbom protiv nemačkog imperijalizma. Ratovati s Nemcima protiv NOV i POJ i protiv albanskog oslobodilačkog pokreta a istovremeno pričati o „ujedinjenju” Albanije znači raditi isto što i svi drugi kvislinzi u Jugoslaviji, i posebno protiv nezavisnosti i budućnosti albanskog naroda. „Danas se, drugovi, radi ne o tome da se razgraniči Albanija i Jugoslavija — obe okupirane od Nemaca — nego da se obe, oružanom borbom, oslobode od njih. Zato svako postavljanje pitanja razgraničenja, — ustvari pomaže Nemcima da potstiču jedan narod protiv drugog”. Obrnuto, susedni mali narodi, kao na primer Albanci, mogu da se relativno lako oslobode u naslonu na narode Jugoslavije. Zato bi danas bilo „iz osnova pogrešno postavljati ili rešavati ma kakva sporna pitanja”. Najzad, CK KPJ se ovde izjašnjava energično protiv popularisanja Balkanskog štaba, koji „i ne postoji” i čije bi se značenje u praksi svelo na to da „umanji značaj našeg pokreta, našeg Vrhovnog štaba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da se stvara neka balkanska „internacionala”, što bi reakcija svih boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilačkih pokreta”.[10] Na formiranju Balkanskog štaba, u duhu budućeg udruživanja u Balkansku federaciju, radio je Svetozar Vukmanović Tempo u toku leta 1943, ali je ceo taj poduhvat i dogovor likvidiran posle Titove intervencije od 21. septembra i oktobra 1943. godine.[11] Kritika CK KPJ prihvaćena je doslovno od Oblasnog komiteta, što se vidi iz direktive OK od 18. juna 1944. godine.[12]

Za razjašnjenje nekih okolnosti koje su dovele do konferencije u Bujanu značajan je jedan raniji izveštaj Svetozara Vukmanovića Tempa Centralnom komitetu KPJ, od 8. avgusta 1943, o vojno-političkoj situaciji u jugoistočnoj Srbiji, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Grčkoj i Albaniji. On veli da je aprila 1943. naišao na Kosovu i Metohiji „na zaista tešku situaciju”; partijske organizacije su zauzimale sektaški stav — no prema kome: prema nacionalističkim albanskim grupama, „koje su istina šovinistički raspoložene prema Srbima, ali su istovremeno neprijateljski raspoložene prema italijanskom okupatoru”; trebalo je, dakle uspostaviti saradnju sa albanskim nacionalistima, i to bez obzira na njihovu šovinističku mržnju prema srpskom narodu. Međusobna mržnja Šiptara i Srba, po Tempu, kočila je razvitak NOB-a, ali je ona posledica kako „dugogodišnjeg robovanja pod velikosrpskom reakcijom” [!], tako i dosadašnjeg sektaškog rada OK i partijskih organizacija. „Šiptarske mase u celini traže pripojenje Albaniji”, tvrdi Tempo, „i postoji realna opasnost da te mase mobiliše reakcionarna šovinistička grupacija iz stare Albanije „Bali Kombtar”. Vukmanović obaveštava CK da CK KP Albanije i Miladin Popović, delegat KPJ u Albaniji, predlažu da se šiptarske mase stave pod komandu jednog šiptarskog štaba na Kosmetu, koji bi bio pod komandom Glavnog štaba Albanije a srpske mase pod komandom našeg Štaba. Miladin Popović čak misli da je potrebno da se Metohija i organizaciono-partijski uklopi u sastav KP Albanije. Tempo priznaje da bi te mere zaista olakšale prikupljanje albanskih masa u NOB, „ali s druge strane mi bismo izgubili mnogo kod srpskog naroda”, pa zato traži savet CK.[13]

Oštru kritiku uputio je Oblasnom komitetu Svetozar Vukmanović u uputstvu od 2. oktobra 1943, jer se iz materijala OK, po njemu, vidi da oni već sada potpadaju pod uticaj velikoalbanske klike u pogledu budućih granica između Jugoslavije i Šipnije. On zato objašnjava jasan stav KPJ: za zajedničku borbu naroda Kosmeta i ostalih naroda Jugoslavije; tim putem svi narodi Kosmeta izvojevaće svoju punu nacionalnu slobodu. „Što se tiče pitanja budućih granica između Jugoslavije i Šipnije, to će se rešavati u bratskoj slozi i saradnji između Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije i Veća narodnog oslobođenja Jugoslavije i Narodno-oslobodilačke vojske Albanije i Veća narodnog oslobođenja Albanije na osnovu prava samoopredeljenja naroda. Kako će se vršiti ta razgraničenja to će zavisiti od razvoja političke situacije u Jugoslaviji i Albaniji. A mi danas ne smemo ništa određeno postavljati po tom pitanju”. Isto tako izjašnjava se protiv oportunističkog tretiranja NOV Kosova i Metohije kao neke zasebne vojske na ravnoj nozi sa NOVJ i NOVŠ.[14]

Najzad, još pre Drugog zasedanja AVNOJ-a, sam Tito upozorava Tempa u pismu od 9. novembra 1943. da pitanje samoopredeljenja naroda treba postaviti tek posle pobede nad Nemačkom i kvislinzima. „Federacija balkanskih naroda postavlja se sada za nas”, veli Tito, „kao agitaciona parola. Nepravilno je sada postavljati i u Metohiji priključenje Albaniji, jer to znači jašiti na repu albanske reakcije i slabiti front svih snaga Metohije u borbi protiv Hitlera kao glavnog neprijatelja na Balkanu. Držite se atlantske povelje i sporazuma u Moskvi”.[15]

Politička istorija narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji svakako će u budućim istraživanjima doći do tačnih saznanja o toku i razlozima konačnog zaokreta KPJ na kurs integriteta Jugoslavije kao države i međunarodnopravnog subjekta. Prema onom što se do sada zna, jasno je da se u razdoblju između Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a, tj. između novembra 1942. i novembra 1943. godine odigrao niz događaja koji su Komunističku partiju Jugoslavije doveli u sukob sa linijom Kominterne [ukinute 1943] odnosno SSSR i Staljina lično: u pitanju je proces emancipacije KPJ, koja je svoju novu i sigurnu bazu videla u Jugoslaviji kao postojećem međunarodnom subjektu, kao državi koja se može revolucionarno menjati upravo pod uslovom da se sačuva njen integritet. Priprema Drugog zasedanja AVNOJ-a značila je razradu jedne nove državnopravne koncepcije buduće Jugoslavije, ali bez toga da se dovede u pitanje njen međunarodnopravni kontinuitet. Stoga je već u tom trenutku bilo neprihvatljivo bilo kakvo izdvajanje ili obećanje izdvajanja, bilo kakvo prejudiciranje „prava na samoopredeljenje”. Štaviše, koliko god se u dokumentima KPJ od 1935. govorilo o pravu na otcepljenje, u ratnim dokumentima CK KPJ to se pravo skoro ne pominje, već se govori samo o načelu samoopredeljenja, koje će se kroz zajedničku borbu konsumirati u jednoj državnoj, mada federativno preuređenoj zajednici. Doduše, u preambuli glavne odluke AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, od 29. i 30. novembra 1943, pominje se „pravo svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima”, ali se s pozivom na istinsku volju svih naroda Jugoslavije, osvedočenu u toku trogodišnje zajedničke narodnooslobodilačke borbe, odlučuje da se svi narodi udruže u federativnu zajednicu Jugoslavije. AVNOJ zato naglašava već u prvoj tački da „narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista”, te da su „u zajedničkoj oružanoj borbi dokazali svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji”; ta Jugoslavija će, naravno, biti izgrađena na federativnom principu, koji će obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine” [t. 2]. Posebno se naglašava da će se „nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbediti sva nacionalna prava” [t. 4].[16]

Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a imale su da učine kraj špekulacijama oko teritorijalnog integriteta buduće Jugoslavije, ali time nije isključeno, u okviru federativnog uređenja zemlje, da mnogi zahtevi „ugnjetenih nacija” budu konačno zadovoljeni. No značajno je što na Drugom zasedanju AVNOJ-a još nije formulisana pokrajinska odnosno oblasna autonomija kao elemenat federacije, čak ni u okviru republike Srbije. Do toga će doći tek po završenom ratu.

4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948.

Pitanje Kosova i Metohije odnosno ukupan problem položaja albanske manjine u Jugoslaviji i njenih perspektiva na širem planu mora se posmatrati i u sklopu balkanske politike Kominterne [bar do ukidanja ove organizacije 1943], i u svetlu politike i dejstva KPJ na internacionalnom planu.

Nema nikakve sumnje u to da je KPJ pružila suštinsku pomoć u stvaranju KP Albanije.[1] Frakcijski razjedinjene grupe i ćelije albanskih komunista raspustila je Kominterna 1937, ali do reorganizacije i sređivanja prilika nije došlo ni posle toga. Inicijativu za nov pokušaj organizovanja partije u Albaniji ima CK KPJ 1939. godine, koji uspostavlja vezu sa albanskim komunistima preko sekretara Oblasnog komiteta za Kosovo i Metohiju, Miladina Popovića. Veza je prekinuta hapšenjem Popovića, ali je obnovljena 1941. inicijativom jedne skadarske grupe [Fadilj Hodža]. U Albaniji potom rade zajedno Dušan Mugoša i Miladin Popović, sa ovlašćenjima delegata KPJ. Albanska partija je formirana na konferenciji u Tirani 8. novembra 1941. U rezoluciji je istaknut zadatak KPA „da razvijemo ljubav i borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovu s narodima: srpskim, grčkim, crnogorskim i makedonskim, koji se herojski bore za svoje nacionalno oslobođenje”.[2] Partijska organizacija se konsoliduje u toku zime 1941/42, a priprema se i započinje oružana borba protiv italijanskog okupatora. Delegati KPJ uspostavljaju vezu sa Centralnim komitetom tek avgusta 1942, kada se Dušan Mugoša probio do slobodne teritorije u Glamoču. Tada je od Kominterne zatraženo i dobijeno priznanje KPA i odobrenje za saziv Prve zemaljske konferencije KPA. Ta konferencija je održana u selu Labinot kraj Elbasana 17-22. marta 1943. Delegacija KPJ na toj konferenciji donela je albanskom rukovodstvu Titovo pismo [22. septembra 1942] sa instrukcijama Kominterne i drugim savetima za organizovanje i čišćenje partijskih redova. Odlučeno je da se stvori NOV Albanije, a kao instruktor je u Albaniju radi toga upućen Svetozar Vukmanović Tempo u leto 1943.

To je, inače, vreme velikih raspri o nacionalnom programu i karakteru narodnooslobodilačke borbe i politike KPA u tome. Jedan od problema sa kojima su se posebno jugoslovenski delegati i politički i vojni instruktori u Albaniji morali nositi bio je i stav albanskih komunista prema ideji „etničke Albanije”. Kako veli Dedijer, pojedina su rukovodstva komunističkih grupa u neku ruku čak i odobravala okupaciju Jugoslavije i Grčke, nadajući se da će im Hitler i Musolini stvoriti „Veliku Albaniju”, u koju treba da uđu Kosovo i Metohija i Ćamerija.[3] Na prvoj konferenciji KPA [1941] taj stav je osuđen kao šovinistički, ali time problem generalne linije KPA u nacionalnom pitanju uopšte nije skinut s dnevnog reda. Štaviše, Glavni NOO Albanije, formiran na konferenciji u Pezi septembra 1942. po modelu narodne vlasti koja je nastajala u jugoslovenskoj revoluciji, u nastojanju da postigne opšti front nacionalnih snaga za borbu protiv okupatora, ulazi u pregovore sa nacionalističkim i uglavnom prozapadnim [anglofilskim] „Bali Kombtarom” [Nacionalnim frontom]. Na konferenciji u Muki 1-2. avgusta 1943, znači u jeku organizovanja narodne vlasti i NOV Albanije, takoreći na oči jugoslovenskih delegata, postignut je sporazum sa balistima: formiran je zajednički „Odbor nacionalnog spasa”, kome se daju sve kompetencije za rukovođenje narodnooslobodilačkim pokretom, usvajaju se nacionalističke parole i simboli, a što je najvažnije — prihvata se parola „etničke Albanije”, u koju ulazi i Kosovo.[4] Važno je naglasiti da su na konferenciji u Muki učestvovali i članovi CK KPA i delegati odnosno članovi Glavnog NOO Albanije, čime je došla do izražaja nesumnjivo nacionalistička struja u albanskoj partiji, spremnost da se narodni front borbe protiv okupatora gradi na klasičnim ciljevima i parolama nacionalističkog programa velikoalbanskog hegemonizma. Na oštru i tada efikasnu reakciju delegata KPJ nije trebalo dugo čekati: neposredno posle Muke sazvana je druga konferencija Glavnog NOO, u Labinotu, na kojoj je zauzet negativan stav prema „Bali Kombtaru”.

Sva ova zbivanja u albanskoj partiji odražavala su se i na situaciji Kosova i Metohije, u radu partijskih organizacija i čitavog NOP-a među Albancima na teritoriji Jugoslavije. Odjek toga kolebanja, ali i prikrivene dominacije velikoalbanskog nacionalizma u KPA i rukovodstvu NOVA, može se, a kako nama izgleda, i mora videti u političkoj platformi osnivačke konferencije Oblasnog [Pokrajinskog] NOO Kosova i „Dukađina” u Bujanu oko Nove 1944. godine, o kojoj je već bilo reči. Još više od toga: predlozi da se albanske [šiptarske] partizanske jedinice na Kosovu i Metohiji podrede komandi Glavnog štaba NOVA, o čemu se raspravljalo sve do leta 1944, pokazuju da se albanska partija u stvari nikada nije odrekla izvesnih pretenzija prema Kosovu i drugim teritorijama sa albanskom nacionalnom manjinom u Jugoslaviji, te da je parola „etničke Albanije” samo privremeno i prividno, a očigledno i pod pritiskom saradnje sa KPJ i NOVJ, potisnuta u zadnji plan.[5]

Uporedo s tim su u toku 1944. godine tekle i organizacione mere radi konstituisanja nove vlasti i države u Albaniji, po modelu ostvarenom pre toga u Jugoslaviji. Prvi Antifašistički kongres u Permetu 24. maja 1944, na kome su se skupili delegati iz cele zemlje, formirao je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Albanije [AVNOA], kao vrhovno zakonodavno i izvršno telo zemlje, a pored toga odlučio da se kralju Zogu zabrani povratak u Albaniju, da se ponište ugovori i sporazumi albanskih vlada pre 1939, te da se ne prizna vlada koja bi eventualno bila formirana van Albanije ili na teritoriji Albanije. AVNOA i NO odbori proglašeni su za jedinu vlast u zemlji. Sve su te odluke potvrđene na prvom zasedanju AVNOA odmah u nastavku kongresa. AVNOA se obratio i Titu, telegramom u kome je rečeno da je borba naroda Jugoslavije „garantira bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije”.[6] Drugo zasedanje AVNOA u Beratu, 20. oktobra 1944, proglasilo je Nacionalni komitet privremenom demokratskom vladom Albanije, na sugestiju Josipa Broza Tita.

Očigledno je da je KPJ odigrala važnu ulogu u stvaranju KPA, u organizovanju NOP-a Albanije, u formiranju i konstituisanju organa nove vlasti i državnopravnog lika nove države. U završnim operacijama na teritoriji Jugoslavije, potom, uglavnom na inicijativu Vrhovnog štaba NOVJ, učestvovale su i dve divizije NOVA [Peta i Šesta]. Operisale su u dolini Lima i u Sandžaku, u borbama za Višegrad i Dobrun, odnosno na Kosovu i Metohiji — u borbama za oslobođenje Prizrena i Đakovice.[7]

Još krajem 1943, verovatno u novembru, CK KPJ uputio je pismo albanskoj partiji kao odgovor na pitanja koja su se ticala budućnosti Kosova i Metohije. Tu je izrečena oštra ocena da „postavljati danas pitanje prisajedinjenja” ide na ruku reakciji i okupatoru. „Samo oružana borba protiv okupatora može jasno pokazati što ko hoće i iskovati stvarnu demokratiju i bratstvo naroda, a nije ni potrebno naglašavati da između nas i demokratske antiimperijalističke Albanije to pitanje ne može biti problem... Nova Jugoslavija koja nastaje biće zemlja slobodnih naroda, pa prema tome u njoj neće biti mesta nacionalnom ugnjetavanju ni albanskih manjina”.[8] Pada u oči da pismo CK KPJ govori o albanskim manjinama, za koje neće biti nacionalnog ugnjetavanja, ali u novoj Jugoslaviji, što implicitno znači odbijanje svakog razgovora o promeni teritorijalnog statusa oblasti nastanjenih Albancima u Jugoslaviji i dovođenje u pitanje teritorijalnog integriteta buduće, socijalističke Jugoslavije. Taj stav, sa kojim smo se upoznali i u nizu drugih dokumenata kojima se reaguje na kolebljivo držanje kosovskih komunista u toku 1943. i 1944, nalazi se na liniji konstituisanja Jugoslavije kao države koja čuva svoj državnopravni kontinuitet, pored ostalog, i čuvanjem svoga teritorijalnog integriteta. Pitanje albanske manjine je, znači, i u ovom dokumentu postavljeno kao unutrašnje pitanje Jugoslavije.

Iz nekih navedenih dokumenata KPA i AVNOA, međutim može se na strani KPA naslutiti i jedna suprotna linija: iščekivanje da će albansko-jugoslovenski odnosi biti razrešeni u sklopu jedne socijalističke balkanske konfederacije. Tako se, na primer, i u poruci Vrhovnog štaba NOVA [sa potpisom Envera Hodže] vrhovnom komandantu NOVJ, Josipu Brozu Titu, aprila 1944, upućenoj po Miladinu Popoviću, podseća na jedinstvo albanskog i jugoslovenskih naroda u borbi „za stvaranje novog, demokratskog i federativnog Balkana”, a Titu se želi dug život „na sreću i čast naroda Jugoslavije i svih naroda Balkana”.[9] Zanimljivo je, ipak, da se u odgovoru od 10. septembra 1944. Tito ograničava na konstataciju da su zajedničkom borbom „udareni čvrsti temelji budućem uzajamnom životu naših naroda”, što je bez sumnje daleko manje određena formula. To se sasvim dobro objašnjava Titovom negativnom reakcijom na formiranje Balkanskog štaba, o čemu je već bilo reči, gde je izričito rečeno da se Balkanskom federacijom operiše samo kao propagandnom i agitacionom parolom. Sve kombinacije oko Balkanske federacije, videće se to ubrzo posle rata, i tako će se razbiti na različitom pristupu balkanskih komunista tom pitanju, a najviše na Staljinovim pogledima, rezervama, pa i protivljenju takvom ujedinjenju balkanskih naroda u kome bi dominirala jugoslovenska Partija, već dovoljno emancipovana i otuđena od autoriteta staljinske političke volje.

Danas je još vrlo teško tvrditi, ako se na stvari gleda sa odgovornošću istoričara, sa kakvom je konačnom koncepcijom KPJ gradila međusobne odnose sa KPA i novom albanskom državom, kako u ratnom tako i u posleratnom razdoblju. Organizacija albanske države, političke i ekonomske veze koje su se posle rata uspostavljale, njihov tip i obim i izuzetno tesna saradnja dveju armija [pri čemu je albanska armija usvojila čak i formaciju JNA] — stvarali su načelnu i praktičnu mogućnost političke integracije dveju država. Da li je ta mogućnost, kako je vidimo sada, sa razmakom od skoro četiri decenije, bila ujedno stvarni politički kurs jedne ili obeju partija — otvoreno je pitanje, na koje, u nedostatku arhivskih dokumenata, mi ne umemo i ne možemo da odgovorimo. Situacija građanskog rata u Grčkoj [1946-1949] i neposredne pretnje Albaniji sa te strane, pri čemu ne treba zaboraviti ni otvorene teritorijalne aspiracije Grčke prema severnom Epiru na Pariskoj mirovnoj konferenciji [1946] i posle toga, stvarali su i posebnu pogodnost za razne kombinacije o približavanju ili možda čak i ujedinjavanju dveju zemalja. Ne može se isključiti ni predviđanje eventualnog neprijateljskog držanja Albanije u predstojećoj konfrontaciji sa Kominformom odnosno SSSR-om, pa ni ideja da se podržavanjem integracionih procesa osujeti pretvaranje Albanije u izvor smutnji i terorističke aktivnosti u Jugoslaviji. U svakom slučaju, 1. jula 1946. godine zaključen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji između FNRJ i Albanije, koji je raskinut 1948 jednostranim aktom Albanije, posle Rezolucije Inform-biroa i zauzimanja neprijateljskog, agresivnog i iredentističkog kursa od strane NR Albanije prema Jugoslaviji.

Povodom toga ugovora postoji i jedna priča Envera Hodže, u njegovim Uspomenama, objavljenim u Tirani 1979, o navodnom razgovoru sa Titom o budućnosti Albanaca u Jugoslaviji. Hodža je prilikom svoje posete Beogradu i potpisivanja Ugovora 1946. godine postavio Titu pitanje o Kosovu, formulišući albanski stav na sledeći način: „Kosovo i druge oblasti albanskog stanovništva u Jugoslaviji su albanske teritorije koje su velike sile nepravedno otrgle [arrashes]. Sada, kada su naše dve zemlje socijalističke, stvoreni su uslovi da se ovaj problem pravedno reši”. Na ovaj zahtev Envera Hodže Tito je, kako Hodža tvrdi, odgovorio: „Slažem se, to je i naša želja [souhait], ali u ovom trenutku mi ne možemo ništa da učinimo u tom smislu, jer to Srbi ne bi shvatili [sar les Serbes ne le somprendraient pas]”. Hodža je na to zaključio: „Ako to ne shvataju danas, shvatiće sutra”.[10] Veoma je teško usvojiti ovo pozno kazivanje o jednom razgovoru u četiri oka, kao dokaz o stvarnom Titovom mišljenju i izjavi koju bi on dao kao državnik i predsednik Vlade FNRJ i generalni sekretar KPJ, pogotovu što je Titov navodni odgovor formulisan kao „želja” koja se ne može sprovesti „u ovom trenutku” zbog toga što to srpski narod ne bi mogao da shvati. Čak i kada bi to sve bilo tačno, značilo bi samo da je Hodžina „inicijativa” u stvari na diplomatski način odbijena. Međutim, ako su Titove reči pod znakom pitanja, jer ne možemo biti sigurni da li ih je uopšte izgovorio, nije pod znakom pitanja Hodžin politički stav povodom Kosova, i nije bez značaja što taj stav korespondira, kako se moglo videti iz brojnih ranijih navoda, sa nekim od glavnih dokumenata KPJ o nacionalnom pitanju i konkretno o pitanju albanskih manjina u Jugoslaviji — doduše svagda iz razdoblja kominternovskog kursa pre 1935; KPA je očigledno računala na stare političke obaveze. Posebno je pitanje koliko je u tome mogla da ima odziva u KPJ, koja je u razdoblju od 1941. do 1945. prošla prvu i presudnu etapu svog osamostaljenja. Faktor koji je davao nekog osnova za velikoalbanske nade i kombinacije mogao je da bude samo neizmenjeni negativan odnos KPJ prema srpskom nacionalizmu, odnos koji je došao do izražaja, pored ostalog, i u konstituisanju kosovsko-metohijske autonomije.

5. Postanak i razvoj kosovske autonomije

Na Drugom zasedanju AVNOJ-a pitanje autonomije u budućem jugoslovenskom federalizmu nije uopšte ni pomenuto. U odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu naznačuju se federalne jedinice koje bezuslovno treba da postoje: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina; tom načelnom odlukom, ipak, nije prejudiciran budući ustav. Tu se ništa ne govori o autonomnim jedinicama, iz čega pravni istoričari zaključuju da se ovo pitanje htelo rešiti tek posle rata.[1] Za nacionalne manjine Odluka ustanovljava i „sva nacionalna prava”, pod kojim se podrazumevaju i sva politička, a ne samo kulturna prava manjine. No u svakom slučaju, već samim izrazom „nacionalna manjina” Odluka je utvrđivala da se može govoriti samo o pravima manjine, te da se ova prava bitno razlikuje, i po vrsti i po obimu, od prava većinskih nacija koje čine jugoslovensku državu i koje su pobrojane u t. 2. Odluke Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Glavno ograničenje je u tome da „manjina ne može da se izdvoje, da izgrađuje sama svoju državu i društveni sistem, jer bi time onemogućila prava većinskih nacija” [2] Drugim rečima, manjina nema, niti u duhu generalnih političkih i pravnih odluka AVNOJ-a može da ima atribute državnosti — iz čega bi se, dalje, mogao izvući zaključak da ona ne može konstituisati ni jugoslovensku državnost, jugoslovensku federaciju. Odluka AVNOJ-a u svakom slučaju ne konstituiše niti pravo manjine [prema tome — ni albanske nacionalne manjine] na otcepljenje i prisajedinjenje svojoj nacionalnoj državi [u slučaju Albanaca — Albaniji], niti govori o autonomiji kao ustavno pravnom obliku ostvarivanja zajedničkih nacionalnih prava.

Postanak autonomnih jedinica u Srbiji, kao jednoj od republika jugoslovenske federacije, mora se posmatrati u svetlu politike KPJ prema nacionalnom pitanju kako se ova izgrađivala i formulisala pre i za vreme rata, u perspektivi osvajanja vlasti i u situaciji kada se ta perspektiva počela pretvarati u stvarnost. Nije, međutim, izvesno da je čak ni u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine bilo do kraja razrađeno rešenje nacionalnog pitanja u svome državnopravnom aspektu. Govori se, uglavnom, o dva aspekta nacionalnog pitanja na planu državnog prava: jedan se tiče međusobnog odnosa i državnopravnog položaja „glavnih” naroda, koji i konstituišu novu državu, a drugi se odnosi na položaj nacionalnih manjina. U prvom slučaju, polazeći od načela suverenosti svakoga naroda posebno, državna je zajednica stvorena kada se na to gleda sa stanovišta ustavnog prava putem dobrovoljnog ujedinjenja suverenih i ravnopravnih naroda, sa svim atributima državnosti, pri čemu su se uzele u obzir i neke istorijske specifičnosti prilikom formiranja jedne „višenacionalne” federalne jedinice — Bosne i Hercegovini. Što se tiče nacionalnih manjina, stvar je daleko složenija, jer se u načelu moglo postupiti dvojako: njihov status se mogao regulisati ustavom i posebnim zakonima u okviru koncepta suverenosti građanskih prava, bez teritorijalnog artikulisanja političkih prava manjine, a mogao se zamisliti i kao teritorijalno konstituisanje u autonomijama bilo kog stupnja i tipa, no svagda — s obzirom na generalnu, načelnu odluku AVNOJ-a — sa svojom punom političkom sadržinom. U tom slučaju se moglo razmišljati o tome koje manjine i na kojim teritorijama ulaze u obzir za autonomno formiranje, što je već stvar prevashodno političkih pogleda i odluka. Sudbina nemačke manjine, do rata najbrojnije, rešena je njenim razvlašćenjem i iseljenjem u Nemačku po završenom drugom svetskom ratu, pri čemu se pošlo od konstatacije da se ta manjina, uključena u antijugoslovensku delatnost pre rata i u okupatorski aparat za vreme rata, ponela prema ovoj državi nelojalno; istu sudbinu doživeli su Nemci i u nekim drugim zemljama Evrope [Poljska, Čehoslovačka], a te su mere i međunarodnopravno sankcionisane.[3] Sudbina mađarske i albanske manjine rešavala se na sasvim drugi način. Pre svega, imala se u vidu perspektiva političkog zbližavanja sa matičnim državama ovih narodnosti — Mađarskom i Albanijom, u okviru nove porodice socijalističkih zemalja, pa stvarni odnos ovih manjina prema jugoslovenskoj državi u ratu 1941-1945. i njihovo određeno angažovanje u sistemu okupacije i dezintegracije države jugoslovenskih naroda, nisu uzeti u obzir prilikom uređivanja njihovog pravnog položaja u novoj Jugoslaviji. Tako su za ostvarivanje svih prava ovih nacionalnih manjina odabrane političko-teritorijalne autonomije: Vojvodina — uglavnom s obzirom na mađarsku manjinu u Bačkoj [mada je to područje veoma heterogena zajednica mnogih narodnosti] i s pozivom na neke istorijske okolnosti, a Kosovo i Metohija — zbog albanske manjine.

U našoj pravnoj literaturi ponuđeno je objašnjenje da su „unutrašnja nacionalna složenost i naročito postojanje nacionalnih manjina pretstavljali osnovne uzroke za formiranje autonomnih jedinica”, a da pored toga „izvesni istoriski razlozi i ekonomsko-kulturne osobenosti [naročito u pogledu Vojvodine] i dosledna internacionalistička ideologija društvenih snaga koje su nosile socijalističku revoluciju i gradile Jugoslaviju kao saveznu državu, pretstavljaju druge faktore koji su opredelili autonomni položaj Pokrajine Vojvodine i Kosovsko metohiske oblasti”.[4] Tome se objašnjenju može mnogo štošta prigovoriti. Na primer, ako se za albansku manjinu već htela teritorijalno-politička autonomija, zašto je ta autonomija organizovana samo na području Kosova i Metohije, a ne i na području Makedonije ili Crne Gore, gde ova manjina takođe nastanjuje određene oblasti kao kompaktna etnička masa? Zašto su ove dve autonomije uspostavljene samo na području republike Srbije, i da li se objašnjenje ovoga pravnog i političkog fenomena može svesti samo na tvrdnju da autonomne jedinice postoje u jugoslovenskoj federaciji samo tamo gde je za to bilo „objektivnih političko-nacionalnih osnova, a to je samo na teritoriji Narodne Republike Srbije”?[5] I koje su to „objektivne političko-nacionalne osnove”? Očigledno je da za potpuno istorijsko objašnjenje postanka vojvođanske i kosovske autonomije nije dovoljno nekoliko opštih pravno-političkih formulacija, već se moraju uzeti u obzir mnogi činioci politike KPJ prema nacionalnom pitanju i posebno prema Srbiji, njenom dotadašnjem istorijskom razvoju i državnopravnom statusu. U rešavanju nacionalnog pitanja Jugoslavije imala je ključno mesto teza o „velikosrpskom hegemonizmu”, pa je glavni politički napor KPJ bio usmeren ka tome da se otklone sve pretpostavke na kojima je počivala ili bi mogla počivati vodeća uloga Srbije u jugoslovenskoj državnoj zajednici. Može se, dakle, postanak autonomija u Jugoslaviji posmatrati i u tom aspektu: ne s obzirom na potrebu da se ostvari pravo nacionalnih manjina na političku egzistenciju u novoj državi, već s obzirom na potrebu da se eliminiše svaka mogućnost vaspostavljanja Srbije u njenom ranijem političkom konceptu. Autonomijama se rešavalo, na neki način, „srpsko pitanje”, a ne pitanje nacionalnih manjina. Uostalom, bez obzira na pojedinosti pravne procedure, autonomije nisu isključivo „unutrašnje” ustavnopravno i političko pitanje republike Srbije, već su one stvorene i razvijene na opštem jugoslovenskom planu. One „nisu kreacija Narodne Republike Srbije i njenog autonomnog ustavnog prava”, već su od samog početka predstavljale kategoriju opšteg ustavnog prava Jugoslavije, jer ih predviđa i garantuje savezni ustav.[6]

Proceduralni put da se dođe do autonomnih jedinica u našem ustavnom poretku vodio je, razumljivo, preko najviših organa Srbije: prve, mada privremene odluke donete su u tom smislu na Prvom vanrednom zasedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije [ASNOS], 7. aprila 1945, pred sam kraj rata. Tada je rešavano pitanje Sandžaka, Vojvodine i Kosova i Metohije. Privremeni autonomni status Sandžaka u smislu odluke AVNO Sandžaka od 29. marta 1945. imao je da se reši podelom ove teritorije između Srbije i Crne Gore. Prihvaćeni su i predlozi Glavnog NOO Vojvodine da se Vojvodina kao autonomna jedinica priključi Srbiji, i Oblasnog NOO Kosova i Metohije — za priključenje Kosmeta takođe kao autonomne jedinice. Konačno rešenje imao je da donese AVNOJ.[7] To je učinjeno na Trećem zasedanju AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. Na tom zasedanju je AVNOJ nastavio rad kao Privremena narodna skupština [10-26. avgusta 1945].[8] Tome je neposredno prethodila odluka Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije od 9. jula 1945. Ta odluka, koja se u pravnom i političkom pogledu mora posmatrati kao primarni akt konstituisanja Kosova i Metohije kao oblasti federalne jedinice Srbije, glasi: „Oblasna narodna skupština Kosova i Metohije jednodušno izjavljuje da stanovništvo ove oblasti, isto kao i svi narodi Jugoslavije, nije nikada priznalo raskomadanje svoje oblasti izvršeno od okupatora, niti raskomadanje Jugoslavije, te daje izraza želji celokupnog stanovništva oblasti da ova bude priključena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. Narod ove oblasti uveren je da će u narodnoj vladi Srbije naći punu zaštitu, te da će od narodne vlasti cele Jugoslavije biti svesrdno pomognut u svom političkom, nacionalnom, ekonomskom i kulturnom podizanju, a pretstavnici oblasti u Narodnoj skupštini Srbije i AVNOJ-a doprineće svim svojim silama izgradnji demokratske Srbije i Demokratske Federativne Republike Jugoslavije”.[9]

Pravni, a možda još više politički istoričari moraće da razjasne izvesnu protivrečnost ovog akta sa stanovišta državnog prava — kada se ima u vidu osnovni stav o kontinuitetu Jugoslavije kao države i kao međunarodnog subjekta čiji integritet nije mogao biti doveden u pitanje. Temelji unutrašnjeg uređenja nove Jugoslavije postavljeni su u Odluci AVNOJ-a iz 1943, kojom je, pored ostalih federalnih jedinica, predviđena i Srbija. Prema tome,'samoopredeljenje naroda Jugoslavije i njihova volja da se udruže izražena je u Jajcu na veoma karakterističan način: ne kao odluka ovih naroda da se udruže, već kao odluka da ne priznaju svoje razdruživanje u vidu „raskomadanja Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista” te da „ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji”.[10] Prema tome, nije bilo mesta nikakvim odlukama o „priključenju”, pogotovu ako se nepriznavanje „raskomadanja” stavlja u njihov temelj — kako je to i učinjeno u odluci Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije. Nije ta oblast nikada legalno bila odvojena od Srbije [odnosno u državno-pravnom kontinuitetu — od Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i potom Države SHS i Kraljevine Jugoslavije] da bi uopšte mogla sada da se „priključuje”. Ova protivrečna formulacija, po našem mišljenju, bremenita je mnogim i dalekosežnim pravno-političkim komplikacijama u tumačenju statusa autonomne jedinice upravo u odnosu na Srbiju kao federalnu jedinicu; ne može se sporiti da se bar u izvesnoj interpretaciji tog dokumenta ne mogu istaći elementi sopstvene državnosti Kosova i Metohije, makar jednoga zametka sopstvenog suvereniteta. To celom odnosu daje obeležje pravne „dvosmislenosti”.

Prvi Ustav FNRJ od 31. januara 1946. odredio je status kosovske autonomne jedinice kao autonomne oblasti NR Srbije, imajući u vidu sve prethodne odluke. Odlukama Trećeg zasedanja AVNOJ-a usledio je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti [AKMO], septembra 1945. Na osnovu saveznog Ustava, kao i zaključaka Ustavotvorne skupštine Srbije [izabrane novembra 1946], status autonomne oblasti je podrobno regulisan i Ustavom NR Srbije od 17. januara 1947. godine.

U odnosu na prvi posleratni jugoslovenski ustav iz 1946. i republički ustav iz 1947. godine status autonomnih jedinica je danas na znatno višem stupnju. Sa državnopravnom evolucijom toga statusa počelo se još 1953, u sistemu novih ustavnih zakona i odgovarajućih statuta samih autonomnih jedinica. Glavna promena se sastojala u tome da su već tada obe jedinice po svome položaju u republici i u tipu svoje organizacione strukture potpuno izjednačene, mada se ta izjednačenost još nije ogledala u nazivu autonomne jedinice: Vojvodina je još uvek pokrajina, a Kosovo i Metohija — Kosovskometohijska oblast. Obe jedinice „pripadaju istom tipu i obliku političko-teritorijalne autonomije. Iako se jedna naziva „autonomna pokrajina” a druga „autonomna oblast” njihov status i njihova autonomna prava su istovetna; razlika je bila samo u tome što je pokrajina po ustavnim zakonima od 1953. imala i sudsku autonomiju istog obima kao i republika”.[11] Tada su utvrđena tri ustavna principa o autonomnim jedinicama: njima se „obezbeđuju samoupravna prava”; utvrđuju se samo najviši organi vlasti autonomnih jedinica i njihova struktura; jedinici je obezbeđeno pravo da donosi samostalno svoje statute, kojima, u saglasnosti sa Ustavom NR Srbije, utvrđuje organizaciju i nadležnost svojih organa vlasti.[12] Važno je napomenuti da je odnos između autonomne jedinice i republike bio lišen hijerarhijskih prava pa i samog sistema dvostruke odgovornosti: svi organi vlasti autonomnih jedinica izvršavali su samostalno svoja prava i u krajnjoj liniji odgovarali za svoj rad biračima koji su ih izabrali odnosno Pokrajinskoj skupštini i Oblasnom odboru. Nije bilo neposredne odgovornosti ni Pokrajinskog odnosno Oblasnog Veća republičkom veću i oblasnih odnosno pokrajinskih organa uprave republičkim organima uprave. U stvari, međusobni odnosi autonomije i republike zasnivali su se, kako to precizira Jovan Đorđević, na sledećim principima: a] republički organi vlasti imaju samo ona prava koja su utvrđena Ustavom i zakonima i koja se uglavnom svode na nadzor nad zakonitošću akata; b] pokrajinski i oblasni organi vlasti su dužni da ostvaruju propise i mere republičkih organa vlasti ukoliko ti akti i mere ne diraju u autonomna prava; v] pokrajinski i oblasni organi vlasti imaju pravna sredstva za zaštitu autonomnih prava i uopšte za zaštitu svojih ovlašćenja ako su ona izvršena u saglasnosti sa zakonom i određenim pravima.[13]

Do dalje emancipacije autonomnih jedinica, posebno Kosova i Metohije, dolazi sa Ustavom od 1963: autonomna oblast je uzdignuta i po nazivu na stupanj pokrajine i u svemu izjednačena sa Vojvodinom. Istina, vidan je kompromisan karakter Ustava iz 1963. u definiciji statusa autonomnih pokrajina, u vezi s kojima se sve više osećala težnja da se one konstituišu kao poseban, nezavisan faktor jugoslovenske državne zajednice. Stoga se, odmah posle Brionskog plenuma CK SKJ 1966, pristupa reviziji određenih ustavnih odredaba i pokrajinama priznaje status „konstitutivnog elementa federacije”. Tendencije ovih promena značile su, u stvari, veliko osamostaljivanje pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, njihovo faktičko uzdizanje na stupanj republike sa obeležjima samostalne i, što je još važnije, originerne, izvorne i suverene državnosti. To je pogotovu došlo do izražaja u ustavnim amandmanima od 1971. Rešenja koja su prihvaćena u Amandmanima bila su osnov i za nov Ustav SFRJ, donet 21. februara 1974. godine, a potom i za Ustav SR Srbije, donet 25. februara 1974, i Ustav SAP Kosova, donet 27. februara 1974.

Bitna osobenost novog statusa autonomnih jedinica po ovom sistemu ustavnih akata je u tome što se ove jedinice javljaju u punoj meri kao „konstitutivni elemenat federacije”, doduše „u sastavu” SR Srbije, ali u istom redu sa svim drugim republikama, sa kojima „sačinjavaju” Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju [čl. 2. Ustava SFRJ]. U autonomnoj pokrajini se ostvaruju „suverena prava” radnih ljudi i građana, naroda i narodnosti; samo kada je to u zajedničkom interesu Republike — i u Republici [čl. Z]. Istina, teritoriju SFRJ sačinjavaju samo „teritorije socijalističkih republika”, ali je za promenu granice SFRJ potrebna saglasnost ne samo svih republika nego i autonomnih pokrajina; ta saglasnost je potrebna i za promenu granice između republika ako se radi o granici autonomne pokrajine [čl. 5]. Polazeći od tih odredaba, i Ustav SR Srbije konstatuje da su autonomne pokrajine „u sastavu” SR Srbije — kao što je SR Srbija „u sastavu” SFRJ [čl. 1]. Savezni i republički ustav sprovode inače dosledno kao jedno od osnovnih ustavnih načela princip dogovaranja svih faktora federacije u šta su ravnopravno uključena i odgovarajuća tela autonomnih pokrajina pored, a ne preko republike. Time je pogotovu naglašen originerni karakter vlasti i prava, pa i državnosti autonomnih pokrajina. To se i kao istorijsko objašnjenje ugrađuje u Ustav SAP Kosova kao jedno od osnovnih načela: „Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo nastala je u zajedničkoj borbi naroda i narodnosti u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji Jugoslavije, i na osnovu slobodno izražene volje stanovništva — naroda i narodnosti Kosova i slobodno izražene volje naroda Srbije, udružila se u Socijalističku Republiku Srbiju u okviru Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije” [I, st. 2]. To je takođe razrađen stav o ostvarivanju „suverenih prava” radnih ljudi, naroda i narodnosti Kosova, izražen naročito u primeni načela sporazumevanja: „U ostvarivanju zajedničkih interesa, radni ljudi, narodi i narodnosti Kosova odlučuju u federaciji na načelima međusobnog sporazumevanja republika i autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti, ravnopravnog učešća republika i autonomnih pokrajina u organima federacije... kao i na načelu odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj jugoslovenske socijalističke zajednice kao celine” [I, st. Z].

Sa veoma razrađenim načelnim odredbama i stavovima, pozitivno ustavno pravo Jugoslavije, Srbije i Kosova ipak nije razrešilo neka krupna pitanja funkcionisanja i pravnog sistema i položaja same SR Srbije; njen položaj nije u dovoljnoj meri razjašnjen — između autonomnih jedinica, koje su u njenom sastavu, i federacije, koju samostalno i suvereno konstituišu autonomne jedinice zajedno sa republikama. Pitanje ustavnog konstituisanja republike Srbije je, stoga, postavljeno vrlo brzo posle donošenja Ustava od 1974: već sredinom januara 1975, ali rasprave o tome na osnovu materijala radne grupe, koju je tada formiralo Predsedništvo SR Srbije, nisu uopšte okončane. U kosovsku krizu 1981. ušlo se sa nerazrešenim pitanjima odnosa između pokrajina i republike, što je otvorilo nove sporove i rasprave u političkim telima. Štaviše, pokazalo se da problem Kosova i nije na prvom mestu pitanje neprijateljske delatnosti i kontrarevolucije već mnogo više od toga — problem konstituisanja Pokrajine kao oblika albanske državnosti sa težnjom ka formiranju samostalne republike u jugoslovenskoj federaciji, time se, pak, otvaraju pitanja za koja se moglo smatrati da su konačno rešena i zatvorena odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a.

Pri svemu tome, ne sme se zanemariti pitanje stvarnog položaja Kosova u Srbiji i Jugoslaviji. Uporedo sa razvojem kosovske autonomije tekli su i ogromni napori republike Srbije i cele federacije da se Kosovo i Metohija oslobode teškog nasleđa zaostalosti, naročito na privrednom području. Albanska narodnost je od rata naovamo postigla ogroman napredak na kulturnom planu, uz veliku pomoć Republike formiran je univerzitet u Prištini, po broju studenata jedan od najbrojnijih u Jugoslaviji, a brz razvoj nauke u Pokrajini omogućio je i formiranje Akademije nauka i umetnosti Kosova. Kosovo je pogotovu u ekonomskom pogledu radikalno izmenilo svoj lik. Kao najzaostalije područje u federaciji, Kosovo je oblast najvećeg ulaganja saveznog Fonda za nerazvijena područja. Sasvim suprotno od neprijateljskih parola o „brutalnoj eksploataciji” Kosova od strane Srbije i Jugoslavije, mora se konstatovati da je Kosovo najveći potrošač srpskih i jugoslovenskih sredstava namenjenih razvoju nerazvijenih, posebno do 1957, kada je uveden sistem „garantovanih investicija”, a pogotovu od 1965, kada je formiran Fond federacije za kreditiranje bržeg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina. Tada su u nerazvijene oblasti svrstane. SR Bosna i Hercegovina, SR Crna Gora, SR Makedonija i SAP Kosovo; one su taj status zadržale do danas. Kosovo je najviše dobijalo: u razdoblju od 1966. do 1970. godine — 30% sredstava [Bosna i Hercegovina tada samo malo više — 30,7%, ali Makedonija 26,2% i Crna Gora 13,1%]; u sledećem razdoblju, 1971-1975, Kosovo je na prvom mestu sa 33,3% prema 32,4% Bosni i Hercegovini, 22,9% Makedoniji, 11,4% Crnoj Gori; od 1976. do 1980. dato je Kosovu još više: 37% prema 30,6% Bosni i Hercegovini, 21,6% Makedoniji i 10,8% Crnoj Gori. Najzad, od 1981. do 1983. Kosovo dobija oko 42,62% prema 27,87% za Bosnu i Hercegovinu, 19,67% za Makedoniju i 9,84% za Crnu Goru. Ukupni iznos od 1966. do 1980. godine zaključno, samo iz ovog fonda federacije, iznosi za Kosovo [bez preračunavanja po ključu inflacije] 39.319,7 miliona dinara, a sa sredstvima predviđenim za period 1981-1983. godine — 184.919,7 miliona dinara [skoro 185 milijardi novih dinara]. Veliki je problem Kosova što i pored ovih ulaganja, ogromnih dopunskih sredstava i prioriteta u zajmovima kod Međunarodne banke za obnovu i razvoj, nisu ostvareni očekivani rezultati. Razvoj Pokrajine ne nalazi se u srazmeri sa investiranim sredstvima. Postavljeno je i pitanje da li je investiciona politika, usmerena dobrim delom na tešku industrije sa visokorazvijenom tehnologijom, bila na Kosovu opravdana, jer je zapostavljena poljoprivredna proizvodnja i rad koji može brzo da zaposli ogroman priliv radne snage u Pokrajini. Ekonomske prilike na Kosovu, obeležene inače i svim drugim osobenostima jugoslovenske ekonomike, nisu usklađene sa prirodnim i ljudskim potencijalom ove oblasti, ali ni sa mogućnostima jugoslovenske privrede u celini.

III Velikoalbanski nacionalizam u novim uslovima

Širokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u organizaciji i političkoj, ekonomskoj i kulturnoj stvarnosti kosovske autonomije, nisu, na žalost, oslabljeni koreni velikoalbanskog nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas nacionalistički pokret među jugoslovenskim Albancima, kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi se u porastu. Od 1968. godine — u izvesnom pogledu i pre toga — mora se već govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa njegovom jasnom tendencijom da se „problem Kosova” internacionalizuje.

Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajući sudar sa albanskim nacionalizmom na Kosovu odigrao se pred sam kraj rata na širem terenu Metohije. Kosovska operacija za uništenje nemačke grupe E u njenom povlačenju iz Grčke [15. H — 20. XI 1944] samo je delimično uspela. Oslobođena od nemačkog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje pod kontrolom albanske nacionalističke organizacije „Bali Kombtar”: po terenu su operisale naoružane grupe balista, pri kojima su se nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je oblast bila pokrivena mrežom ilegalnih revolucionarnih komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u Prizrenu. Početkom novembra, još u toku druge faze kosovske operacije, došlo je do sastanka Druge prizrenske lige i balističkog vojnog rukovodstva za Kosovo, na kome je donesena odluka da se na Kosovu i Metohiji formiraju četiri grupe otpora, koji će delovati na područjima Skopske Crne gore, Šare, Drenice i Kopaonika. Komiteti koji se organizuju posle oslobođenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac, Suva Reka i dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su pretežno trgovci, intelektualci, hodže, bogatiji seljaci, a bilo je čak i pojedinih narodnih odbornika koji su bili birani neposredno po oslobođenju iz njihovih redova. Nacionalistička organizacija je, dakle, infiltrirala organizaciju nove vlasti na Kosovu i Metohiji. Komiteti su održavali vezu sa balističkim grupama, slali nove odmetnike u šumu, snabdevali baliste oružjem i drugim materijalom. Oni takođe šire propagandu o nacionalno-političkoj potlačenosti Albanaca u komunističkoj Jugoslaviji, prodiru u redove NOVJ odnosno Jugoslovenske armije i šire dezerterstvo, razvijaju parolu o „Velikoj Albaniji”, koju podržavaju i saveznički oficiri pri balističkim grupama. Karakteristično je da su balisti širili propagandu da se Srbija nalazi pred pobunom, a da će u Albaniji doći do engleskog iskrcavanja.[1]

Oružane akcije balista u Metohiji dobile su mestimično karakter i razmere ustanka. Glavno žarište toga ustanka bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su učestvovale i dve brigade NOV Albanije, započete su metodičnom ofanzivom početkom decembra 1944. Objavljene su neke važnije zapovesti Operativnog štaba NOV i PO Kosmeta štabovima potčinjenih jedinica za čišćenje balističkih bandi u Drenici. Komandant operacije bio je Fadil Hodža.[2] Ocena političke i vojne situacije, prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma realistična: „neprijatelj je uspio”, kaže se u zapovesti od 2. decembra 1944, „da na pojedinim delovima te oblasti čvrsto se poveže sa masama da bi eventualno organizovao sela na otpor protivu nas”. Zahteva se najveća obazrivost i obzir prema običajima i radu šiptarskog naroda i najstrože zabranjuje pljačka, nasilje i samovoljno zlostavljanje stanovništva, jer ove operacije imaju veliki značaj „za dalji razvoj bratstva i jedinstva naroda Kosova i Metohije”, ali je postupak pri izvođenju operacija zbog toga ne manje strog i odlučan: „Neprijatelja koji bude davao otpor treba žestoko i odlučno napasti i uništiti. Zarobljene vojnike i oficire ne smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom štabu Kosmeta. Pošto se ovlada terenom razoružanje izvršiti samo nad neprijateljski raspoloženim elementima a mobilizaciju poštenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One koji ne žele da priđu NO vojsci takođe razoružati. U toku borbe kuću ili kuće iz kojih se puca i daje žestok otpor smatrati bunkerom i kao takve uništiti. Paljevinu sela vršiti samo onda, i to po odobrenju Štaba brigade, ako se selo utvrdi i čitavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi računa. Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati ostavljajući najnužnije za potrebe preostalih članova porodice. Ulazeći na teritoriju naseljenu šiptarskim življem pronaći način za uspostavu kontakta sa selima da bi im se stavilo do znanja da ono selo koje bude utočište šiptarskim bandama biće strogo kažnjeno”.[3]

Vrhovni štab NOV i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i imenovao štab Kosovske divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u teškim, skoro jednomesečnim borbama, umirena su žarišta balističkog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni nacionalistički pokret održavao se neko vreme i posle toga: zahvaljujući delovanju kontrarevolucionarnog komiteta u nekim krajevima Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945. mere narodne vlasti su teško sprovođene u život. Vojna uprava se zato zadržala na Kosovu i Metohiji sve do jula 1945. godine.[4]

Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do februara 1945. godine, prema tome, bio je veoma žestok. Ustanak i oružana formacija balista ugušeni su energičnom akcijom trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna mreža balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni uslovi za punu političku i državnopravnu integraciju Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovsko-metohijske autonomije. Odluka o „prisajedinjenju”, doneta u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek ugušene pobune i kontrarevolucije naročiti prizvuk.

Prisustvo albanskog nacionalizma, međutim, osećalo se i dalje na Kosovu i Metohiji. Treća prizrenska liga, osnovana u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne dve — a to je stvaranje „Velike Albanije”, obara se svim propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, naročito posle 1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opšte konfrontacije sa Kominformom i SSSR-om. Sukob Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. omogućio je Albaniji da povede protiv Jugoslavije kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu, sa nacionalističkim parolama, pod plaštom „marksizma-lenjinizma”. Od tada se u kosovskom zbivanju javlja i taj elemenat, koji velikoalbanskom nacionalizmu i hegemonizmu daje vid „leve” revolucionarnosti i radikalizma, pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te političke i propagandne aktivnosti sračunate na dugi rok, ubacivane su iz Albanije diverzantsko-terorističke grupe, kao nekada kačačke bande između dva rata, koje su ubijale naše graničare i pripadnike snaga bezbednosti, političke aktiviste, i zavodile teror nad srpskim stanovništvom. Ubacivano je oružje, koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog prikupljanja oružja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je na Kosovu i Metohiji sprovodila Služba državne bezbednosti od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa oštrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala se u teror nad stanovništvom, nije bitno izmenila situaciju u oblasti. Za sve to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog nacionalizma, koje se ogledalo u trajnom, takoreći hroničnom pritisku na Srbe da se iseljavaju iz oblasti, u podsticanju demografskog potiska i eksplozije albanskog stanovništva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom pojačavanju velikim, do sada još neizbrojanim prilivom albanske narodnosti, pod vidom političke emigracije iz Albanije.

Na Četvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966. diskvalifikovano je dotadašnje ponašanje Službe bezbednosti i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovića, ali je tom prilikom osuđena i tzv. „unitaristička” orijentacija u nacionalnoj politici. Među mnogim gresima ove službe navodio se posebno teror nad Albancima na Kosovu i Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastičan primer jedne velikodržavne, unitarističke i opet velikosrpske politike, koju je, prema oceni Brionskog plenuma, sprovodio Aleksandar Ranković. Istorija Brionskog plenuma nije još poznata u svim pojedinostima neophodnim za nepristrastan sud istoričara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na obrazloženja, tada sproveden zaokret u nacionalnom pitanju, u položaju i odnosima republika i autonomnih jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji jugoslovenske federacije, sa nesumnjivim jačanjem samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao jednim od glavnih obeležja te revizije. Isto tako, na Kosovu dolazi do prave bujice nacionalističkih raspoloženja, stvara se klima revanšizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna je parola — iseljavanje: „Šta čekate, što ne idete, hoćete li da vas mi izbacujemo!” Ističu se zastave, istovetne sa državnom zastavom NR Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli. Pojačava se teror nad srpskim i crnogorskim stanovništvom. Nastavlja se sa većim intenzitetom i punom slobodom ono što se krišom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu. Primećuje se široka nacionalistička solidarnost raznih slojeva, a pogotovu sve izraženija infiltracija partijskih redova. Insistira se na nacionalnom ključu, koji se primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, čak i na štetu ekonomskih interesa pokrajine. Sistematski se sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje odgovornih funkcija u političkim telima, upravi i radnim organizacijama. Albanska omladina izložena je pravoj plimi nacionalističke indoktrinacije, a izvesni jubileji — kao pet vekova Skenderbega — dovode izvesne sredine do stupnja histerije. U propagandi protiv „velikosrpskog hegemonizma” prelazi se na otvoreno antisrpski kurs. Započinje kampanja protiv službe zaštite spomenika srpske kulture, uporedo sa pokušajima podmetanja požara ili oštećivanja tih spomenika. Školovanju srpske dece stvaraju se nepremostive prepreke, stručnjaci srpske narodnosti fizički se napadaju, i u toj pogromaškoj atmosferi iseljavanje Srba i Crnogoraca počinje da dobija karakter masovnog bekstva. Uporedo s tim, u diskusijama o reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put se tada izlazi sa zahtevom da Kosovo dobije status republike, s pozivom na nacionalno načelo. tj, na načelo samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto tako, prvi put se zahtev za republikom Kosovo pretvara i u zahtev da se u toj novoj republici ujedine svi Albanci Jugoslavije, što je otvaralo veoma složen problem položaja u federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i Crne Gore.

Apsolutno se ne može reći da ove „pojave” na Kosovu i van kosovske pokrajine nisu bile poznate. Upozorenja su dolazila sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od pretvaranja toga talasa u masovni kontrarevolucionarni, antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbačeni i osuđeni kao izraz „velikosrpskog nacionalizma” i „unitarizma”. Veoma je karakteristično da je tada, a videćemo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski nacionalizam uspešno paralisao sve pokušaje svoga efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula o „velikosrpskom hegemonizmu”. Posle 1966. godine obilato je korišćena i etiketa „prebrionskih snaga”, „rankovićevštine” i slično, a jedan od metoda za obezbeđivanje prostora i stvaranja sigurnog „zaštitnog pojasa” oko Kosova bilo je ućutkivanje sredstava informisanja, kojim je sprečen normalni i neophodni protok informacija u javnost, pa čak i u državna i partijska tela.

Drastičan izraz dobila je odbranaška taktika albanskog nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV plenuma CK SK Srbije, posvećenog temi „Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost”, 29. i 30. maja 1968. godine. Upozorenje članova CK Dobrice Ćosića i Jovana Marjanovića da se na Kosovu radi o opasnoj eskalaciji albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva — odbačeno je u oštrom protivnapadu i potpunoj političkoj diskvalifikaciji Ćosića i Marjanovića kao „nacionalista”, sa njihovim isključenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije se moralo dugo čekati na dalju eskalaciju albanskog nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji osuđenih članova CK SK Srbije: uoči albanskog nacionalnog praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih masovnih demonstracija na Kosovu, sa težištem u Prištini; udarnu snagu činila je omladina — albanski studenti Prištinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta.[6] Bitno je za ocenu tih zbivanja na Kosovu da su ona bila nacionalistički i šovinistički usmerena [parola „Smrt srpskim ugnjetačima!”], i da su demonstracije pretile da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i jugoslovenske države. U Prištini se pred kraj toga dana okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih gradova i oblasti Kosova [Uroševac, Peć, Prizren, Drenica], ali je u zoru 28. novembra došlo do intervencije jedinica JNA, pred kojim se okupljena masa rasturila, tako da nije došlo do upotrebe oružja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa zahtevom da se „albanski” delovi SR Makedonije priključe Kosovu. Demonstrante je oštrim nastupom suzbila i rasturila makedonska milicija.

Nacionalistički neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko važnih stvari: prisustvo i dejstvo antijugoslovenske Treće, prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene mase i da zapreti pobunom koja prelazi granice jedne republike; neobičnu solidarnost nacionalista i izvesnog broja zvaničnih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu. Sem toga, ispoljila se odmah i taktika nacionalističkog pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optužbi, umanjivanjem značaja događaja, sistematskim zataškavanjem činjenica i njihovog pravog značenja ne samo u sredstvima informacija nego i u najvišim partijskim i državnim forumima, i najzad veoma agresivnim protivnapadom na tzv. „velikosrpski nacionalizam i revanšizam” — spreči preduzimanje efikasnijih političkih i bezbednosnih mera, kojima bi bila ugrožena matica i kadrovska baza pokreta. Štaviše, zahvaljujući tendencioznom i očito neistinitom tumačenju, po kome se poricalo nacionalističko značenje očigledno nacionalističkih i šovinističkih pojava i dejstava, postizala se izvesna vrsta legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od onih u masama albanske narodnosti do onih u najvišim partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije. Tako se može reći ne samo da nije izvučena nikakva pouka iz kosovskih događaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma.

Razdoblje posle 1968. godine odlikuje se krajnje brutalnom i drskom politikom pripreme za sledeći korak, koji će uslediti u pogodnom trenutku — 1981. Štite se i konsoliduju kadrovi, čak i oni koji su eksponirani u demonstracijama; diskvalifikuju se i politički likvidiraju srpski, pa i albanski kadrovi koji se usude da se suprotstave nacionalističkom kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve više liči na proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi se čistka srpskih, crnogorskih i drugih nepoćudnih kadrova. Na udaru su srpski spomenici i groblja, čak i spomenici iz NOB-a. Pretnjama, ucenama, premlaćivanjima, paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara se kod Srba psihoza potpune pravne, lične i imovinske nesigurnosti, tako da su u ovom periodu, posle 1968, konačno raseljena mnoga srpska sela ili zaostale srpske kuće u albanizovanim naseljima širom Kosova i Metohije. Albanci na srpskim imanjima žanju žito, otimaju stoku, kose livade, odnose krstine požnjevenog žita, a žrtvu, pogotovu ako se opire, pretuku. Vesti o tome, koje su se isprva probijale u prištinsko „Jedinstvo”, od 1972. godine nalaze se pod zabranom [embargom], sa obrazloženjem da se njihovim iznošenjem u javnost raspiruje nacionalna mržnja i otežava borba albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma, tvrdilo se da je to uopšte „preuveličavanje” i nepotrebno dramatizovanje, iza kojeg stoje čak i namere prikrivenog neprijatelja da produbljuje jaz između naroda i narodnosti govoreći o onome što razjedinjuje umesto o onome što spaja. Tako se i za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne stoji nikakva prinuda. Za mnoge teške incidente, zlostavljanja i štete odgovornost se prebacivala na dečji nestašluk [„Deca”]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska omladina sukobljava se sa svojim srpskim i crnogorskim kolegama, koji su primorani da protestuju zbog očigledne diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako dalje; brutalno se napadaju čak i učenici srednjih škola [napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i pripadnici turske narodnosti i Romi koji odbijaju da se deklarišu kao Albanci. Prilikom popisa stanovništva 1971. godine izvršene su ne male zloupotrebe u pribrajanju Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj narodnosti. Naročito je karakteristično u ovom periodu otvoreno povezivanje kosovskih albanskih nacionalista sa NR Albanijom. širom su otvorena vrata propagandi indoktrinaciji omladine i uopšte albanskih masa na Kosovu velikoalbanskim pa čak i enverovskim idejama. Uz rigorozno odvajanje albanske narodnosti od drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezičke i kulturne isključivosti, Albanci su u Jugoslaviji preplavljeni knjigama, štampom i naročito udžbenicima iz Albanije, često sa otvoreno antijugoslovenskim tezama i koncepcijama. Kosovo se kao autonomna pokrajina sve više ponaša secesionistički u prisvajanju prava da direktno opšti i uspostavlja raznovrsne odnose sa NR Albanijom, da se javlja kao isključivi i obavezni posrednik u kontaktu svih drugih faktora i ustanova u republici i federaciji sa ovom susednom državom. Dogodiće se čak i neshvatljive povrede ugleda i dostojanstva jugoslovenske države i njenog šefa, a da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki se ispad pokriva autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma čijem je čelu tada Mahmud Bakali. Na neki način je ova nacionalistička eskalacija došla do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske lige u proslavi, prihvaćenoj i na republičkom i na jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa međunarodnim naučnim skupom, trebalo je da afirmiše ciljeve Prizrenske lige upravo u onome što je osnova svih njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u velikoalbanskom i rasističkom konceptu „etničke Albanije”, Albanije u kojoj ne bi više moglo da bude mesta ni za koju drugu narodnost.

Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga nacionalističkog kursa završavala su se redovno loše po one koji su ta pitanja pokretali. Jovo Šotra, prvoborac i član Pokrajinskog komiteta, uz to i poslanik u Veću naroda Skupštine Jugoslavije, u čijim upozorenjima i kritikama 1971, 1973. i 1976. nije bilo ne samo neistina ili poluistina nego ni prizvuka neke opštije političke kritike, eliminisan je bez milosti iz političkog života: na sednici PK 20. juna 1973. isključen je iz PK kao jedan od „kontinuiranih nosilaca kontralinije koja je deo mračnih neprijateljskih snaga”, i umro nerehabilitovan i onda kada su već svi mogli da shvate da je bio u pravu [novembra 1981].

Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma došlo je 1981. godine, nepunih godinu dana posle smrti predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske demonstracije su izbile najpre 11. marta, a 16. marta je došlo do paljevine konaka Pećke patrijaršije; 25. marta bilo je nereda u Prizrenu, 26. u Prištini, 30. u Obiliću; i pored toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1. aprila u Prištini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo, Vučitrn, Lipljan, Glogovac, Gnjilane, Đakovica, Uroševac, Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenađenje; demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo čemu su podsećale na one iz 1968, ali su ih obimom, žestinom, pripremljenošću i upornošću daleko prevazišle. Centralna parola „Kosovo-republika!”[7] izrazila je prvu etapu u programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao iredentistički cilj izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za smirivanje demonstracija, čiji se odjek već osećao i u nizu makedonskih gradova počev od Skoplja, morali su biti upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti. Tako je uz velike napore i izvestan broj ljudskih žrtava na obe strane sprečeno prerastanje ovih nereda u oružani ustanak. Na Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno stanje sa zabranom o ograničenom kretanju [2-8. aprila 1981].

Politička zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981. godine spadaju već u naše vreme, o kojem istoričar ne može još ništa da kaže. Štampa, televizija i druga sredstva informisanja omogućavaju — ne bez teškoća — da se javnost upozna sa onim što se na Kosovu događalo i što se događa. Javnost je pogotovu upoznata sa nizom političkih akcija i dokumenata koji su od tada doneti u najvišim državnim i partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati. Međutim, neke se stvari ipak moraju istaći. Pre svega, 1981. je pokazala da albanski nacionalizam, sada već i kao otvoreni iredentizam, dobija zabrinjavajući rast. Drugo, da se u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i mnogi davno poznati, takoreći klasični metodi: kako u političkom manevrisanju, pokrivanju i „čuvanju” kadrova te izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama političkog pritiska i nasilja u sprovođenju glavnih, dalekosežnih ciljeva. A glavni je cilj da se stvori platforma za internacionalizaciju „kosovskog problema” u jednoj konačno izmenjenoj demografskoj i etničkoj situaciji Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde žive Albanci. Rasistička parola „etnički čistog Kosova” je jedna od glavnih operativnih parola, koja se, na žalost, uprkos svim ocenama, analizama i proklamovanim merama efikasno sprovodi u život. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, pa čak i iz onih opština „uže” Srbije gde Albanci imaju većinu [Preševo, Bujanovac, Medveđa], nastavlja se nesmanjenim intenzitetom. Toj ključnoj pojavi celoga ovog istorijsko-političkog kompleksa moramo, zato, i ovde posvetiti posebnu pažnju.

Prema nekim delovima iz Izveštaja o iseljavanju Srba i Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine za Republičku i Saveznu skupštinu izradila zajednička komisija Republičkog i Saveznog izvršnog veća, koji su objavljeni u dnevnoj štampi, može se dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru i uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na značaj ovog pitanja, koristićemo ovde makar sumarno izvesne informacije iz tog izvora.[8]

Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne situacije mora se poći od statističkih podataka o nacionalnoj strukturi stanovništva SAP Kosova prema popisima od 1948, 1953, 1961, 1971. i 1981. Zabeležen je znatan porast ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje broja Srba i Crnogoraca u toj pokrajini. To jasno pokazuje sledeća tabela:

Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje broja odn. relativnog učešća srpskog i crnogorskog stanovništva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najveće relativno učešće Srba zabeleženo je 1948: 23,62%, da bi već 1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno povećano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981, čak na 13,2%. Te godine, 1981, zabeležen je i pad apsolutnog broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, što znači apsolutni manjak za 18.472. Sa Crnogorcima je slična situacija: njihovo relativno učešće je beležilo izvestan porast u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri čemu treba imati u vidu i uslovnu vrednost statističkog opredeljivanja u ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastično opada: sa 3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine 37.588, da bi ih 1971. godine bilo 31.555, a 1981. svega 26.875, znači 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje nego u prvom posleratnom popisu. Ako se uzme u obzir prirodni priraštaj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod Crnogoraca oko 1,2% godišnje], onda je obim stvarnog iseljavanja zapravo mnogo veći. Prema grubom proračunu Republičkog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova se u periodu od 1961. do 1982. godine više iselilo nego doselilo Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno — 101.844]. Nije bez značaja ni podatak da je procenat iseljenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine, prema popisu iz 1971, kod Srba bio 9 puta, a kod Crnogoraca 13 puta veći nego kod Albanaca, čime se rečito svodi na pravu meru argumenat o „podjednakom iseljavanju Albanaca sa Kosova”. To pogotovu postaje jasno kada se ima u vidu rast stanovništva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od 498.242, koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog učešća], preko 524.559 [64,91%] 1953, 646.605 [67,07%] 1961, od 916.168 [73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to vreme i ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji beleži ubrzani porast, posle izvesnog perioda stagnacije [između 1948. i 1953], ali sa neobično velikim brojem u prvom popisu — 1948: 750.431; 1953: 754.245; 1961: 914.733; 1971: 1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961. do 1981. u 19 od ukupno 22 opštine u Pokrajini došlo je do apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske nacionalnosti, naročito drastično u opštinama Kačanik, Glogovac, Vučitrn, Podujevo, Srbica i Dečani, pa i u Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema podacima do kojih su došle opštinske komisije na teritoriji SR Srbije bez teritorija pokrajina — u periodu od 1961. do 1981. doselilo se sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika. Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja srpskih i crnogorskih domaćinstava u pojedinim opštinama Kosova. Prema evidenciji iz 1975. godine [a od tada se stanje veoma pogoršalo] u opštini Podujevo u selu Donje Ljupče od 35 srpskih porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac — od 60 samo jedna, Revuće — od 40 broj srpskih porodica spao je na 8, Livadica — od 47 na 21, Velika Reka — od 40 na 4, Gornja Repa — od 20 na 1, Gornja i Donja Lepašica — od 200 na 20, Belo Polje — od 60 na 2, Dobri Do — od 40 na 2, Donja Dubica — od 450 na 10; ili u opštini Vitina, u selu Buzovik — od 50 srpskih kuća nije bilo više nijedne, Drobeš — od 80 ostalo je samo 10 itd. Većina iseljenih je, prema konstataciji u Izveštaju, prodala svoju imovinu [kuće, zemlju, šumu, voćnjake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica [oko 20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda.

U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo pokušaja da se pažnja javnosti i političkih foruma skrene na tzv. „nepolitičke uzroke”, da se cela pojava shvati kao prirodan migracioni proces socijalno-ekonomskog karaktera; ka tome se išlo naročito u izvesnim delovima analize koju je pripremila komisija same Pokrajine. Međutim, iz izveštaja zajedničke komisije Republičkog i Saveznog izvršnog veća veoma se jasno vidi da je u pitanju dugoročna, smišljena, dobro organizovana i stalna neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i iredentizma, te da se uzroci iseljavanja svode na političke okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu već decenijama nije više bilo opstanka.

Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izveštaju zajedničke komisije, ispoljavali su se naročito kao:

• zauzeće zemlje; pričinjavanje materijalne štete ili uništavanje useva; seča šume, zasada voća i vinograda; ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagađivanje bunara; sprečavanje korišćenja vode za navodnjavanje; eksproprijacije zemljišta itd.;
• pretnje, maltretiranja, vređanja, napadi [posebno na žene i decu], silovanja, smišljeno izazivanje svađa, tuče, ubistva, krvna osveta i sl.;
• skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje svečanosti i verskih obreda;
• stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici psiholoških pritisaka, stvaranje psihoze iseljavanja, bojkot na razne načine itd.;
• pričinjavanje teškoća u ostvarivanju svakodnevnih životnih potreba [korišćenje prodavnica, pijaca, prevoza i slično];
• teškoće u ostvarivanju prava građana pred nadležnim organima [dugo čekanje, otezanje postupka, neizvršavanje presuda i rešenja, itd.];
• nedostatak zaštite od strane nadležnih organa [pravosudni organi, organi unutrašnjih poslova i drugi organi uprave, inspekcije itd.];
• odsustvo blagovremene i odgovarajuće društveno-političke i društvene aktivnosti na suzbijanju pojave pritisaka, delovanje neprijatelja i rešavanju sporova i sukoba;
• diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za izgradnju kuća; nepoštovanje ravnopravnosti jezika; nepoštovanje prava iz radnog odnosa i sl.];
• pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje [prodaja imovine unapred određenom licu albanske narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimično plaćanje prodate imovine; odugovlačenje sa izvršavanjem prenosa imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade itd.

Naglašeno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci počeli da se ispoljavaju još u vreme okupacije i drugog svetskog rata,[9] a da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa različitim intenzitetom [svakako i u predbrionskom periodu, do 1966], da bi se naročito pojačalo u 1968. i 1981. godini, uprkos svih preduzetih mera neposredno posle rata za vraćanje lica iseljenih za vreme fašističke okupacije.[10]

Izveštaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove pritiske. Mučni su primeri razdvajanja i izolacije pa i maltretiranja srpske dece, a pogotovu huškanja albanske dece da napadaju srpsku i crnogorsku decu ili da čine štete susedima ili javnim dobrima. Pale se i uništavaju usevi, pušta se stoka u zasade i obrađene njive, uzurpira se zemljište, zagrađuju izvori, pali letina, demoliraju kuće, napadaju deca dok čuvaju stoku; žene i ženska omladina iz straha od različitih maltretiranja ne smeju da odlaze na njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorišta. U primere najgrublje rasne segregacije spadaju slučajevi kad Srbi i Crnogorci moraju da čekaju da u prodavnicama poslednji budu usluženi, a dešavalo se da ne dobiju robu dok je ne zatraže na albanskom jeziku. Isto se događalo i u drugim prilikama, npr. kod državnih i drugih organa [vađenje dokumenata kod organa uprave, kupovine putnih karata itd.].

Najteži su pritisci, razume se, ubistva, raširenija u selima nego u gradovima. Na teritoriji opštine Vučitrn ubijen je Srbin zato što nije hteo da izvrši naređenje suseda Albanca da uništi svoje svinje; na teritoriji opštine Titova Mitrovica ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno puštena goveda jednog Albanca koja su uništavala njegove useve; na teritoriji opštine Podujevo ubijen je Srbin na pragu svoje kuće zato što nije hteo svoje imanje da proda u bescenje; na teritoriji opštine Priština ubijen je Srbin gvozdenom šipkom, naočigled žene i dece, zato što sa svoje strane puta nije sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi slučajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo dvadeset dvogodišnjeg Danila Milinčića u naručju njegove majke Danice, koje je juna 1982. godine izvršio Albanac Musa Ferati, na Daničinoj njivi kod crkve Samodreže. Ubistvo, u kome su učestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je propratio rečima: „Ovo ne može da bude srpska zemlja”.[11] Samodreža ima samo osam srpskih kuća, od kojih je šest bez naslednika.

Zbog nanošenja štete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i ubistva muža 1968. godine usred dvorišta, žena je morala da proda imovinu i da se sa petoro maloletne dece iseli sa Kosova; jednom doseljeniku koji živi na teritoriji opštine Zvezdara u Beogradu, dok je obrađivao zemlju maloletnici su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pištolja, da bi ga, u bekstvu, na kućnom pragu i na očigled trogodišnjeg deteta, ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; žena ubijenog morala je da napusti kuću i imanje, koje posle toga obrađuju i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plaća porez na prihod od poljoprivrede. Žena iz Kline, čijeg je muža 1944. godine ubio komšija Albanac zbog imanja, morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom licu, ubici svog muža, i da se zatim sa porodicom iseli u Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su određivali Albanci iz sela kolektivno, kao u slučaju jednog iseljenika iz opštine Đakovica.

Sve su to slučajevi koji pripadaju već davno poznatom repertoaru zločina u genocidu nad srpskim narodom, koji se na ovom području izvodi već više stotina godina. Potpuno istovetni slučajevi naći će se u bilo kom spisku zuluma, Rakićevom iz 1910, ili u zvaničnom spisku srpske vlade iz 1899, ili u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih poverenika iz 1900, ili pećkih Srba iz 1864. itd.

Posebno mesto u stvaranju šovinističke klime i psihoze, ali i u direktnom nasrtaju na temelje srpskog nacionalnog opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu crkvu i sveštenstvo, o čemu dokumentovano govori opširan izveštaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u „Glasniku” 7/82, u kome se govori o napadima na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako tamo stoji, traju već decenijama. Veliki je spisak zločina, šteta, uvreda i zlostavljanja, a u celini se objavljuje i tekst pisma koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969. predsedniku SFRJ, Josipu Brozu Titu, tražeći od njega zaštitu. U tome pismu Sabor konstatuje da se povodom konkretnih slučajeva više puta obraćao nadležnim organima SR Srbije, kao i Saveznom izvršnom veću, ali se stanje ne popravlja. „Donekle ovo nasilje popusti, da bi se javilo na drugom kraju u još ozbiljnijem vidu. Za poslednju godinu dana ono uzima sve teže oblike. Ne samo da je u pitanju uništavanje useva u poljima, uništavanje šuma [man. Devič, Dečani, Gorioč kod Peći], rušenje nadgrobnih spomenika [Kos. Vitina i dr.], nego i fizički napadi, čak i na žene i monahinje [prošle godine u man. Binču kod Kos. Vitine, u Mušutištu kod Prizrena, tako i ovog proleća u man. Deviču, gde je naneta teška telesna povreda igumaniji istog manastira, sekirom ranjen jedan iskušenik man. Dečana, kamenom udaren u glavu jeromonah man. Gorioča, kamenjem napadani sveštenici u okolini Kosovske Mitrovice itd.], što je dovelo do iseljavanja naših vernika iz tih krajeva”. U svom odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito izražava žaljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu SPC, „a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ”. Kao Predsednik SFRJ, on će učiniti sve „da se spreče izgredi i nezakoniti postupci, te da se obezbijedi slobodan život i integritet svih građana, kao i sigurnost njihove imovine”. Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gledištem „o potrebi preduzimanja odlučnih mera za zaštitu zakonitosti”, Izvršnom veću SR Srbije. Izveštaj Sabora SPC iz 1982, međutim, sadrži podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i sveštenstvo sve do marta 1982, koji govore o neometanoj, pa čak i zaštićenoj eskalaciji velikoalbanskog šovinizma na Kosovu i Metohiji, odnosno na teritoriji raško-prizrenske eparhije.

1986. g.

~ KRAJ ~

POGOVOR

Kosovo je danas već opšti naziv celoga jednog složenog problema, u kome se istorija suočava sa našim danima. Dva susedna balkanska naroda, srpski i albanski, sputana su suprotnostima nagomilanim za tri poslednja veka. Pitanje se ne može svesti na ustavnopravni status SAP Kosova niti na položaj albanske narodnosti u Jugoslaviji. Naprotiv, ono se sa mnogo više razloga postavlja kao pitanje opstanka i položaja srpskog naroda — na Kosovu, u Jugoslaviji, na Balkanu. Kosovo je u tom pogledu samo simptom koji otkriva dublje i šire procese, u kojima se rešava sudbina srpskog naroda, a ne albanske narodnosti.

Zato je neobično važno, upravo neophodno, da se problem Kosova razmatra u svetlu istorije: aktuelna politička situacija bez toga nije razumljiva niti se mogu shvatiti pravi smisao i domet albanskih namera. Uostalom, položaj srpskog naroda na Balkanu je i tako odveć osetljiv da bi se mogao tumačiti samo u ravni ovog trenutka. On je pokriven, sve više, gustom koprenom mistifikacije. Briše se istorijsko pamćenje naroda, potkopavaju temelji njegove nacionalne svesti; na njegovu savest se natovaruje hipoteka nepostojećih ili tuđih krivica. Zato prava i potpuna istorijska saznanja imaju za srpski narod osvešćavajući značaj: ona ga vraćaju k sebi, osposobljavaju ga da stvari vidi u pravoj boji i u stvarnim dimenzijama.

Moraju se najpre ukloniti neke „odnegovane” zablude. Među prvima to je formula veštačke simetrije, kojoj se odnosi između naroda relativizuju do te mere da se pokriva svaka krivica i gubi prava mera istorijskog zbivanja. I samo kazivanje o nasilju i genocidu koji se provode nad srpskim narodom Kosova oglašava se „neprihvatljivim”, jer ono tobož vređa osećanja albanske narodnosti. „Tabu” je i sama istorija srpsko-albanskih odnosa. Umesto realne slike tih odnosa, kojom za poslednja tri veka dominira nasilje islamizovanih Albanaca nad Srbima, nudi se slika „recipročnih odgovornosti”, gde se fikciji dvadesetogodišnjeg „velikosrpskog nasilja” odmerava ista težina kao i dvestagodišnjem albanskom nasilju nad srpskim narodom.

Istoričar će posebno zapaziti da sprovođenje u život davno proklamovanog „načela”, da nisu svi nacionalizmi podjednako negativni te da valja praviti razliku između nacionalizma ugnjetenih i nacionalizma ugnjetača, dovodi u praksi do smišljenog tolerisanja megalomanskih mitova onih naroda ili narodnosti u Jugoslaviji koji su stavljeni u kategoriju „ugnjetenih” nacija i nacionalnih manjina iz perioda 1918-1941. Veliko albanska mitomanija i trpeljiv odnos prema njoj u tom pogledu su veoma karakteristični.

Pitanja etnogeneze, porekla naroda, na primer, idu u red onih pitanja koja se politički mistifikuju. Danas, ona nemaju nikakav značaj: savršeno je svejedno da li su Albanci potomci Ilira, Tračana ili Pelasta. No ipak, na teoriji o ilirskom poreklu albanskog naroda mnogo se insistira, pa ona, tako prenaglašena, otkriva svoj agresivni politički naboj. Kosovo je srpska zemlja svakako još od seobe naroda, od VII veka; toj istorijskoj činjenici, koja se zasniva na mnogim i očiglednim istorijskim izvorima, arheološkim, lingvističkim ili antropogeografskim svedočanstvima, suprotstavlja se sada jedna u suštini rasistička teza o ilirskom poreklu Albanaca, kako bi se utvrdilo neko preče pravo albanskog naroda na teritorije koje naseljava srpski narod. Etnogeneza Albanaca je u nauci, međutim, jedna od najmanje jasnih strana evropske praistorije, i tu nikakva apodiktična tvrđenja nisu umesna. Ako se sledi logika lingvističkih analiza, Albanci bi mogli da budu potomci Tračana bar isto toliko koliko i Ilira, a u tom slučaju Proalbanci se i sami kreću po Balkanu i naseljavaju na teritoriji ilirske antičke „Albanije” u doba seobe naroda, pa je i njihov starosedelački status relativan. Uostalom, praistorija Albanaca traje do XI veka, kada ih istorijski izvori prvi put primećuju. Sve do XIII veka oni ne predstavljaju dovoljno određenu istorijsku činjenicu: to je stočarsko-nomadsko stanovništvo planina, bez dodira sa morem, veoma malobrojno, bez jasnog etničkog identiteta. Najzad, koja se to prava bilo kog evropskog naroda mogu zasnivati na mutnim stanjima pre seobe naroda? Zasnivanje nekih istorijskih, a pogotovu teritorijalnih prava na etničkoj karti Evrope iz vremena pre seobe naroda danas naprosto nije mogućno: pre seobe nema, na primer, Francuza i Francuske, Nemaca i Nemačke, Rusa i Rusije, nema Srbije, nema Albanije.

Važna je okolnost da su Sloveni, naseljavajući Balkan kao ratari, i na području današnje Albanije posedali uglavnom ravnice i rečne doline, prepuštajući planine starobalkanskim stočarima, među kojima su bili Vlasi i preci Albanaca. Primarni dodir srpskog i albanskog naroda nije imao karakter sukoba, kao što ga srpsko-albanski odnosi neće imati sve do islamizacije Arbanasa u XVI veku. Nije bilo otimanja albanske zemlje ni potiskivanja, iseljavanja i uništavanja albanskog naroda. Srpsko-albanski odnosi u srednjem veku mogu se pre obeležiti kao simbioza. U srednjovekovnoj srpskoj državi, od poslednjih decenija XII veka, Arbanasi su potpuno integrisani, kako u državnopravnom tako i u društvenom smislu. To se odnosi na albansku vlastelu i građane, no isto tako na seljake-stočare, koji uživaju isti status kao i Vlasi. Nema diskriminacije ni sukoba zbog narodnosti. Srpski car Dušan [1331-1355], u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima države, koja nikada nije bila nacionalna u današnjem smislu reči, nosio je titulu „car Srba, Grka, Bugara i Arbanasa”.

Oblast Kosova i Metohije naseljena je još od ranog srednjeg veka homogenim srpskim stanovništvom. Već prve srpske države, u X i XI veku, okrenute su prema Kosovu. Pod vizantijskom vlašću sve do konačnog uključivanja u okvire srpske države Nemanjića krajem XII i početkom XIII veka — Kosovo je u etničkom pogledu srpska zemlja još za prvih pokušaja političke integracije. To se potvrđuje na osnovu istorijskih dokumenata [povelja srpskih vladara], posebno njihovom antroponimijskom analizom [analizom ličnih imena], kao i toponomastičkim istraživanjima; stari toponimi Kosova i Metohije su pretežno slovenskog porekla. Pokretljive grupe stočara albanske narodnosti, uglavnom rimokatoličke veroispovesti, činile su zanemarljivo mali procenat, oko 2% od ukupnog broja stanovništva, pa i to u zapadnim delovima oblasti, na planinama današnjeg graničnog albansko-jugoslovenskog područja; bilo je i nešto malo albanskih zanatlija, rudara i trgovaca u gradovima.

Etnička homogenost ove u srednjem veku gusto naseljene teritorije bila je uslov za njen brz uspon do uloge centralne državne, političke, ekonomske i kulturne oblasti srpskog naroda. Srpska pravoslavna crkva, nacionalna crkvena organizacija od samog svog osnivanja [1219], doprinela je da kosovska oblast dobije i trajno čuva lik srpske zemlje. Glavni dinastički manastiri-zadužbine [Gračanica, Bogorodica Ljeviška, Banjska, Dečani, Arhanđeli], sa ikonografskim atributima državne suverenosti i kontinuiteta srpske vlasti [„Loza Nemanjića”] i sa moštima kanonizovanih vladara, uz Veliku crkvu [Pećku patrijaršiju], gde su mošti svetih poglavara nacionalne crkve, sa mnogobrojnim drugim manastirima i gustom mrežom malih parohijskih hramova na čitavoj teritoriji Kosova i susednih krajeva — predstavljaju osnov na kome se formirala i učvršćivala nacionalna svest srpskog naroda, gradio njegov ne samo nacionalni nego i kulturni identitet. Ti su spomenici, zato, ovako koncentrisani i raspoređeni u jednoj oblasti, međaši nacionalne zemlje; oni koji su ostali čitavi posle tursko-albanskog muslimanskog pustošenja po ovoj oblasti, još uvek su živa uporišta duhovnosti i nacionalne samosvesti srpskog naroda. Spomenici srpske arhitekture i slikarstva na Kosovu spadaju u najviši nivo srednjovekovne evropske umetnosti, a književno stvaranje u ovim krajevima predstavlja glavni tok srpske pisane reči, koji je oblikovao svest srpskog naroda u srednjem veku. S pravom je rečeno jednom prilikom [u Memorandumu Srbije ambasadorima evropskih sila u Londonu, 1913] da je ova oblast za srpski narod nešto kao „Sveta zemlja”. Srbi su upravo na ovom području dostigli za srednjeg veka visok stupanj civilizacije i na tim dostignućima počiva njihov evropski identitet.

Stanje na Kosovu se ne menja bitno ni u doba turske invazije osamdesetih i devedesetih godina XIV veka. Etnički odnosi ostaju isti, a srpski karakter oblasti nije doveden u pitanje. Za razliku od Albanije, gde Đorđe Kastriot Skenderbeg sredinom XV veka pokušava da sa osloncem u albanskom narodu ujedini albanske feudalce za otpor protiv Turaka, Kosovo, etnički još uvek srpska zemlja, deli političku sudbinu ostalih srpskih oblasti u Despotovini Lazarevića i Brankovića. Prostor srpsko-albanske etničke simbioze nalazi se tada daleko na zapadu od kosovske oblasti, u donjoj Zeti, skadarskoj ravnici i severnoalbanskim Brdima. Antroponimijska proučavanja izvornih turskih popisa [deftera] iz XV veka pokazuju da je linija današnje državne granice između Jugoslavije i Albanije, na svom severnom sektoru, uglavnom podudarna sa tadašnjom etničkom međom Srba i Albanaca.

Gubitak državne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je u samoj osnovi uslove života srpskog naroda. Na razmeđi epoha, između srpske slobode i turskog ropstva, stoji događaj koji će postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389]. Po svom istorijskom značaju i po mestu koje je dobila u istorijskom pamćenju naroda ova bitka spada u red velikih oružanih sudara Evrope, kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u još daljoj prošlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. godine pre n. e.]. Odlučan otpor koji je Srbija pružila osmanlijskoj najezdi skršen je u vojnom i fizičkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara sa vojskom dobila u istorijskoj svesti naroda značenje mučeničke smrti za „carstvo nebesko”, a zato i duhovnog trijumfa u herojskom žrtvovanju za ideal hrišćanske civilizacije. Za srpski narod Kosovo je zato pečat njegovog identiteta, ključ koji omogućava da se shvati poruka svekolike njegove istorije, steg nacionalne slobode. Nije reč o mitu nego o istorijskoj misli, kojom se ostvaruje veza sa svojom stvarnom istorijskom prošlošću. Živa svest o sopstvenoj srednjovekovnoj državi bila je aktivan činilac u borbi srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje vekovima kasnije, a njen je neotuđivi deo svest o Kosovu kao o matičnoj srpskoj zemlji. Međutim, odnos srpskog naroda prema Kosovu nije zasnovan samo na predstavama o prošlosti, niti je „mitski” momenat uopšte bitan za taj odnos, kao ni za naša istoriografska ili politička razmišljanja o ovom problemu. Kosovo nije neka imaginarna, mitska prošlost, već stvarnost jedne istorijske sudbine koja traje i koja ni danas još nije završena.

Turska invazija pokrenula je velike etničke mase na Balkanu i izazvala poremećaje sa trajnim, najčešće tragičnim posledicama. Ipak, kada je reč o Kosovu, prve seobe Srba u XV veku nisu u većoj meri zahvatile ovu oblast niti su ovamo dovele albanske stočare sa Prokletija. U XVI veku, prema zvaničnim turskim podacima, hrišćani su i dalje u apsolutnoj većini prema muslimanima [Turcima i islamizovanim Albancima]: zajedno sa ostalim hrišćanskim narodnostima, koje su se još održavale kao male grupe građana i stočara [pravoslavnih Grka i Vlaha i katoličkih Arbanasa], Srba je 97% od ukupnog broja stanovnika.

Oblast Stare Srbije [kako se istorijski naziva oblast Kosova, Metohije i susednih krajeva], prema tome, u XV i XVI veku živi kao srpska zemlja. Obnovljena pećka patrijaršija [1557], sem ogromne uloge u opštem povezivanju Srba, rasprostranjenih ne samo po širem balkanskom nego i panonskom prostoru, odigrala je i važnu ulogu u organizovanju otpora i borbe srpskog naroda pod Turcima, posebno na Kosovu. Do kraja XVII veka na ovom području se aktiviraju stari duhovni centri i raste otporna moć Srba. Položaj naroda pod Turcima bio je veoma težak, uticaj turske vladavine i islamizacije, kako to u svojoj doktorskoj tezi kaže Ivo Andrić, „apsolutno negativan”. O tome svedoče svi istorijski izvori. Osmanlijska vlast je počivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim mogućnostima da se u praksi sprovodi pojedinačno ili masovno nasilje, sve do fizičkog uništenja pojedinaca ili čitavih oblasti.

Tu su razlozi stalnog otpora i borbe srpskog naroda za nacionalno oslobođenje i za povratak evropskoj civilizaciji, ali i koreni onih dubokih demografskih promena do kojih je došlo u XVIII i XIX veku i koje su podloga današnjeg problema Kosova.

Oslobodilački pokret Srba još od kraja XVI veka izrasta iz neprestanog otpora naroda i njegovog odbijanja da prihvati tursko-islamsku vlast. Na čelu naroda je crkva. U velikim austrijsko-turskim ratovima 1683-1690. i 1717-1737, učestvovali su Srbi u masama sa veoma širokog balkanskog prostora, a zajedno s njima borila su se protiv Turaka i severnoalbanska katolička plemena. Podvrgnuti surovim represalijama Turaka i Tatara posle austrijskog poraza, Srbi se u talasima sele na sever sa prostrane teritorije od srednje Makedonije do Dunava. Dve „velike seobe” srpskog naroda u Austriju, pod patrijarsima Arsenijem III Čarnojevićem [1690] i Arsenijem IV Jovanovićem-Šakabentom [1737], neosporna su istorijska činjenica. Nije mogućno tačno utvrditi koliko je Srba tada iseljeno, ali je sigurno da je u prvoj seobi [1690] u Austriju prešlo oko 185.000 Srba. Seobama je u svakom slučaju oslabljen srpski etnički elemenat, i to ne samo na Kosovu, ali se iz razvoja događaja i potonjih buna i ustanaka vidi da je preostali deo srpskog naroda na tim teritorijama, stalno obnavljan pojedinačnim ili grupnim migracijama srpskim u granicama Turskog carstva, bio dovoljno jak za oružani otpor. Kosovo je, zapravo, sve do sredine XVIII veka još uvek etnička homogena i gusto naseljena srpska zemlja, kakva je, uostalom, bila i pre turske invazije.

Albanci prodiru u južnoslovenske zemlje na širokom frontu od Polimlja do Ohrida, pojedinačno ili u većim grupama, tek od početka XVIII veka. Ključ ovog prodora je islamizacija Albanaca, izvršena u XVI veku bar do 50% od ukupnog broja stanovnika Albanije, a potom i prisilna islamizacija Srba i njihova, usled toga proizašla, denacionalizacija i albanizacija. Tok ove kolonizacije, za koju se može reći sve samo ne to da je „prirodna”, da se pratiti po svim istorijskim izvorima, među kojima su veoma važni izveštaji katoličkih biskupa i nadbiskupa, i drugih misionara, neposredno sa terena od XVII do početka XIX veka; među njima je bilo i Albanaca. Izveštaji, koji su dobrim delom publikovani i koji se čuvaju u Vatikanskom arhivu, plod su velikog i posebnog interesovanja Svete Stolice, naročito Kongregacije za propagandu vere [Songregatio de Propaganda fide], za prilike na Balkanu s obzirom na perspektive katoličke misije u oblastima gde je turskim nasiljem oslabljena ili čak razbijena organizacija pravoslavnih crkava. Isto tako, antropogeografska istraživanja naselja i porekla stanovništva, što ih je Jovan Cvijić započeo 1900. godine, a nastavila velika ekipa naučnih radnika do naših dana, bogato dopunjavaju svedočanstva istorijskih dokumenata. Tako se mogla dobiti pouzdana predstava o vremenu i prostoru, načinu i uzrocima albanske invazije, kolonizacije i potiskivanja Srba.

Prodor Albanaca, ostvaren najdublje prema Nišu i Sofiji krajem XVIII veka [na pedesetak kilometara od Sofije!], na drugoj strani — prema Skoplju i Velesu, na severu — prema Bosni preko Novopazarskog sandžaka, otkrio je balkansku dimenziju ovog specifičnog vida otomanske ekspanzije. Ekonomske neprilike u krševitim, neplodnim planinama severne i srednje Albanije bile su samo početni impuls ovoga velikog pokreta, ali se ta migracija tek udružena sa islamizacijom i turskom politikom pretvorila u masovnu kolonizaciju Kosova i Makedonije i u genocid nad slovenskim stanovništvom. Upravo su te političke, a ne ekonomske okolnosti dovele Albance ne samo na novu teritoriju nego i u položaj vladajućeg i povlašćenog sloja u odnosu na obespravljenu hrišćansku raju. Iseljavanje Srba i ostalih balkanskih Slovena iz njihovih zemalja, stoga, nije prirodan proces, na čemu se danas sa toliko jednostranosti insistira, već rezultat nasilja koje je nad njima bilo izvršeno.

Uprkos sukobu sa albanskim muslimanima, koji je bivao sve oštriji što je njihovo naseljavanje po Staroj Srbiji uzimalo sve većeg maha, ustanička i revolucionarna Srbija [posle 1804] seća se nekadašnjih Arbanasa, i u svom balkanskom programu nalazi mesta za slobodnu, samostalnu Albaniju u sastavu jedne zamišljene balkanske konfederacije. Ta ideja, formulisana već u Načertaniju Ilije Garašanina [1844], a naročito kasnije, šezdesetih godina XIX veka, dobija prednost u odnosu na planove o podeli albanske teritorije sa Grčkom. Reč je, naravno, o Albancima u pravoj Albaniji; Kosovo je, pak, cilj srpskoga oslobodilačkog pokreta i programa nacionalnog ujedinjenja bez ikakvih rezervi i bez pogodbi u pogledu vraćanja srpskog suvereniteta u toj oblasti, po njenom oslobođenju. To je došlo do izražaja kako u prvom srpskom ustanku 1804-1813. tako i u nizu buna, ustanaka i hajdučkih akcija u samoj Staroj Srbiji. Glavno i najsurovije oruđe turske represije bili su u svemu tome albanski doseljenici-muslimani, tako da se svaki oslobodilački pokret Srba na Kosovu obavezno pretvarao u sudar sa Albancima. Na Kosovu je već u vreme srpskih ustanaka u beogradskom pašaluku zavladao nezapamćen teror, obeležen jasnim planom istrebljivanja i proterivanja Srba iz cele Stare Srbije. Uz to dolazi još jedan nov momenat: reforme turske administracije i prvi pokušaji evropeizacije carstva [Tanzimat, 1839] izazivaju otpor Albanaca muslimana, koji se, kao i muslimani u Bosni i Hercegovini, u ime starih povlastica, versko-nacionalne diskriminacije pa čak i „prave vere”, okreću protiv turskih reformi. Hrišćanska raja je otuda glavni objekat i žrtva albanskog antireformnog, konzervativnog i fanatičnog pokreta, koji se ispoljio u nizu lokalnih buna i pogroma. Pedesetih i šezdesetih godina XIX veka genocid nad srpskim narodom posvedočen je velikim brojem dokumenata, žalbama raje turskoj administraciji na zločine Albanaca, i izveštajima evropskih konzula [Bitolj, Skoplje, Prizren, Priština]. Zulum Albanaca muslimana vlada na celoj teritoriji od Sandžaka do Makedonije i od Metohije do Južne Morave.

Prvi oslobodilački rat Srbije i Crne Gore protiv Turske, 1876-1977, a potom i drugi, 1877-1878, značili su, zato i prvi ozbiljan i frontalni sudar Srba sa Albancima. Muslimanski Albanci Stare Srbije bore se protiv srpskih trupa i brane integritet carstva, braneći zemlju koju su bili uzeli. Poraz Turske u ratu predstavljao je i gubitak ovih poseda: oko 30.000 Albanaca napušta oslobođene krajeve [Toplica, Leskovac, Vranje itd.]. Jedrenskim rusko-turskim primirjem 1878. naterana je srpska vojska da se povuče sa tek oslobođenih delova Kosova. U borbi oko novih granica i za poništenje ruskoga sanstefanskog diktata na račun srpskog naroda Srbija je na Berlinskom kongresu [1878] uspela da osigura samo delimično svoje ratne tekovine. Narod u Staroj Srbiji podvrgnut je posle toga krvavom osvetničkom teroru, koji dobija organizovan karakter u albanskoj Prizrenskog ligi, osnovanoj iste godine, uz pokroviteljstvo i podršku Porte.

Prizrenska liga je važan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideologije. Očigledna nemoć Turske da odbrani integritet carstva pogoduje ne samo bujanju ideja o nezavisnoj samostalnoj borbi Albanaca protiv Srbije, Crne Gore i Grčke nego i traženju novih puteva za odbranu turskih interesa od obnovljenih balkanskih država. Tada je prvi put formulisan koncept „Velike Albanije”, kojim su se želele sankcionisati dotadašnje etničke promene i osvajanja na račun balkanskih hrišćana, i povratiti izgubljene oblasti; prostor albanske dominacije imao se proširiti daleko preko granica do kojih je uopšte dopro albanski migracioni talas. Program Lige je uperen protiv balkanskih država, posredno i protiv evropskih sila koje su makar i škrto izišle u susret oslobodilačkim težnjama Srbije, Crne Gore i Grčke, a i protiv Turske — ukoliko je njena slabost postala opasna za zamišljeni integritet „velike Albanije”. Agresivna, osvajačka i revanšistička, konzervativna i nacionalistička, Liga je, bez obzira na sve unutrašnje razlike, uspela da poveže Albance sve tri vere. Protivsrpska i uopšte protivslovenska orijentacija Lige, ga svoje strane, trajno je opteretila odnose između srpskog i albanskog naroda.

Tri decenije posle Berlinskog kongresa, 1878-1912, obeležene su planskim progonom, fizičkim uništavanjem, raseljavanjem i proterivanjem Srba iz Turske. Tek u tom razdoblju je etnička ravnoteža na teritoriji Stare Srbije, tj. Kosova i Metohije i severozapadne Makedonije, definitivno narušena. U Srbiju se sa tog područja iselilo za tridesetak godina oko 400.000 ljudi; samo iz oblasti severno od Šare, znači sa Kosova i Metohije, iselilo se najmanje oko 150.000 ljudi. Naročito tragične razmere dobio je ovaj pogrom posle kritskog rata između Turske i Grčke, 1897. godine. Diplomatske mere srpske vlade da se zaštiti srpski živalj od albanskog zuluma ne donose ploda, ali se bar sačuvala za istoriju autentična dokumentacija o zločinima nad srpskim stanovništvom tadašnjeg kosovskog vilajeta. Zabeležena su mnogobrojna ubistva, pljačkanja i obesvećenja hramova i grobalja, silovanja i otmice srpskih žena i devojaka, čak i devojčica, napadi, pljačke i razbojništva, sve sa ciljem da se srpski narod uništi ili otera sa svoje zemlje, i sve uz blagonaklono tolerisanje od strane turskih vlasti — od Visoke Porte do lokalnih organa i žandarmerije. Albanski pokreti protiv Turske, naročito posle razlaza sa mladoturskom revolucijom, 1908-1912, doveli su u pitanje vitalne interese srpskog naroda, pa i sam njegov opstanak, otkrivajući dalekosežnost i efikasnost planova ovih pokreta. U rukama albanskih ustanika 1912. godina našlo se čak i Skoplje, gde su Albanci tada sasvim neznatna manjina. Na južnim granicama Srbije konačno se pomaljala jedna nova, mlada, agresivno antisrpska država, od samih svojih zametaka oruđe italijanskih i austrijskih aspiracija za prodore na Balkan.

Balkanski rat 1912. godine vodila je srpska država zajedno sa Crnom Gorom, Bugarskom i Grčkom za oslobođenje svog naroda i za stvaranje takvih uslova u kojima bi taj narod mogao u celini da se razvija politički, privredno i kulturno. Istina, jedan od krupnih pa i kobnih nedostataka srpske politike bio je u odsustvu jasnih pogleda na to kako da se trajno i pravedno reši albansko pitanje. Maglovita ideja da će se „naći neka kombinacija za zajednički život Srba i Albanaca onako kako je to bilo i pre turske vladavine” [M. Milovanović, 1906] — nije mogla da zameni jednu razrađenu, na stvarnosti zasnovanu politiku prema albanskom narodu. Ideje o mirnom integrisanju ili čak asimilaciji Albanaca bile su sasvim iluzorne, čak i ako se nisu sudarale sa tadašnjim, a i kasnijim pogledima i praksom evropskih država u međunarodnim i uopšte nacionalnim odnosima. Sva su se očekivanja te vrste konačno morala raspršiti već u toku operacija srpske i crnogorske vojske na kosovskom odnosno skadarskom ratištu [1912], gde se umesto naivno očekivane saradnje naišlo na otvoreno neprijateljstvo albanskih plemena i oružani otpor. S druge strane, autonomna Albanija je imala da bude napravljena ne samo na insistiranje Austro-Ugarske i Italije nego i uz saglasnost Engleske, Francuske i Rusije. U složenom razvoju događaja 1912-1913. Srbija se morala odlučno boriti da obezbedi posed oslobođene teritorije Kosova i Metohije, prema kojoj su bile naročito usmerene austrijske pretenzije. Srpska vlada nije bila spremna na popuštanje povodom Kosova i Metohije: „Nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom ovu 'Svetu zemlju' srpskog naroda”, istaknuto je u Memorandumu evropskim silama 8/21. januara 1913; u tom pitanju „srpski narod neće i ne može da čini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da učini”. Jedna nova kosovska bitka imala je da se vodi i dobije na diplomatskom polju. Londonska konferencija evropskih sila [1912-1913] stvorila je stanje koje je politički i pravni osnov za razgraničenje i budući razvoj odnosa između albanskog i srpskog naroda, između albanske države i Srbije odnosno Jugoslavije kao sukcesora srpske države.

Pritisak na srpski narod obnovio se odmah posle povlačenja srpske i crnogorske vojske i uspostavljanja austro-nemačke i bugarske okupacije na Kosovu 1915. godine. Trajao je sve do oslobođenja 1918. Albanske jedinice učestvovale su i u krvavom gušenju srpskog ustanka u Toplici 1916-1917. Prvih godina posle oslobođenja i stvaranja Jugoslavije nastavila se oružana borba na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji, jer su albanski „kačaci” [diverzanti-teroristi] nastojali da sa osloncem na albanske mase održe atmosferu permanentne pobune. Kačački terorizam je likvidiran uglavnom do 1924, ali se nastavlja podzemna i polulegalna politička borba — preko stranačkih [muslimanski „Džemijet”] ili ilegalnih organizacija [studentska „Besa” u Beogradu i sl.]. Status albanske nacionalne manjine, kao i drugih manjina — nemačke, mađarske, italijanske, rumunske, bio je regulisan Senžermenskim ugovorom Države SHS [Jugoslavije] sa glavnim silama [SAD, Engleskom, Francuskom, Italijom i Japanom] od 10. septembra 1919. Suprotno nekim tumačenjima, Albanci nisu bili izuzeti od ove međunarodno sankcionisane zaštite. Parola o posebnoj pravnoj nezaštićenosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji, bez obzira na stvarne političke prilike i odnose u toj državi, nije ni pravno ni istorijski osnovana.

Zlu krv su stvarali pokušaji tadašnjih vlasti da pomoću agrarne reforme i kolonizacije na Kosovu i u Makedoniji uspostave etničku i nacionalnu ravnotežu. Rezultati ove loše akcije, vođene neorganizovano i sa evidentnim gaženjem zakonitosti, bili su vrlo slabi baš u onome radi čega je akcija vođena: za sve vreme sprovođenja agrarne reforme i kolonizacije, dvadesetih i tridesetih godina, naseljeno je na Kosovu i Metohiji najviše oko 60.000 Srba i drugih Jugoslovena, pa i to pretežno na neobrađenom i slobodnom, često i neplodnom zemljištu, dobijenom likvidacijom feudalnih imanja, a samo manjim delom u albanskim naseljima i na albanskim seljačkim imanjima [uglavnom na imanjima odmetnika]. Agrarnom reformom su na Kosovu, kao i u ostalim oslobođenim krajevima Jugoslavije, likvidirani feudalni odnosi, ali je takva „povratna” kolonizacija, makar i u malim razmerama, bila nepopularna čak i kod Srba, pogotovu domorodaca. Politika iseljavanja Albanaca, opet, ni do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije nije uspela da se pretvori u sistematsku akciju kakva je posle drugog svetskog rata sprovedena, na primer, u Poljskoj, Čehoslovačkoj ili Jugoslaviji u odnosu prema nemačkoj nacionalnoj manjini. Nema tačne evidencije o iseljenom albanskom stanovništvu, ali se računa da taj broj, uključujući i druge kosovske muslimane [Turke, Cigane], ne prelazi 45.000. Inicijative za iseljavanje muslimana, pa i muslimanskih Albanaca, dolazile su iz Turske, koja je još 1914. godine bila organizovala evakuaciju muslimana iz balkanskih država [Rumunije, Bugarske, Srbije]: sporazum između Jugoslavije i Turske [1938], kao i drugi planovi za iseljavanje, predviđali su mere ekonomske stimulacije i obezbeđenja u zemlji imigracije, a ne mere administrativne prinude, mada su vlasti u praksi pribegavale i tome.

Aprilskim slomom Jugoslavije 1941. godine počinje novo razdoblje albanskog terora i genocida nad srpskim narodom. Najveći deo teritorije sa albanskom nacionalnom manjinom anektiran je od strane italijanskih vazala u Tirani, pa je tako načinjena, pod fašističkim okriljem i za račun Italije, „Velika Albanija”. Pripadnici albanske manjine [čije brojno stanje pred rat u celoj Jugoslaviji nije prelazilo 500.000] dočekali su okupaciju jugoslovenske zemlje kao svoje oslobođenje. „Druga prizrenska liga” [1943] sprovodila je pod nemačkom okupacijom, posle kapitulacije Italije, sistematski teror nad Srbima, sa masovnim i pojedinačnim ubistvima [Peć, Uroševac, Priština itd.], deportovanjem i iseljavanjem. Nikada nije utvrđen tačan broj tada proteranih Srba sa Kosova i Metohije, ali se računa da je za vreme rata 1941-1944. moralo da napusti Kosovo oko 100.000 Srba, ne samo kolonista nego i domorodaca. Poznato je da su čak Nemci, zbog zagušenja saobraćaja, pokušavali da zaustave i vrate ovu veliku reku izbeglica. Oružani otpor italijanskom, nemačkom i bugarskom okupatoru imao je zato sasvim poseban tok na svim onim jugoslovenskim teritorijama gde su živeli Albanci. Pokušaji da se u ovim krajevima organizuje narodnooslobodilački pokret nailazili su na ogromne prepreke, pre svega na masovno antisrpsko i antijugoslovensko raspoloženje Albanaca. Stanje se donekle počelo popravljati tek u drugoj polovini 1944, kada je poraz nacizma bio već očigledan. Štaviše, partizanski odredi sa Kosova i Metohije sve do jeseni 1944. godine operišu pretežno van ove oblasti, uglavnom u Makedoniji, jer se na svom terenu nisu mogli održati. Dokumenti iz narodnooslobodilačkog rata na Kosovu i Metohiji svedoče o tome bez ikakvog izuzetka.

I pored takvog neprijateljskog ili, u najmanju ruku, pasivnog držanja albanske nacionalne manjine za vreme rata, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju 1945. godine kao autonomna oblast, sa perspektivom svestranog nacionalnog, ustavnopravnog osamostaljivanja i ekonomskog i kulturnog razvoja Albanaca u jugoslovenskoj socijalističkoj federaciji. To se objašnjava neizmenjenom politikom Komunističke partije Jugoslavije [KPJ] prema nacionalnom pitanju, a u okviru toga i kontinuitetom teze o opasnosti od „velikosrpskog hegemonizma”.

U traženju porekla ovog rešenja treba se vratiti politici srpske socijaldemokratije uoči prvog svetskog rata, a preko ove — pogledima austrijskih socijalista i marksista. Pitanje Albanije razmatrao je u tom svetlu vodeći srpski socijalista, Dimitrije Tucović, čija je brošura Srbija i Arbanija [1914] predstavljala generalnu osudu nacionalne i oslobodilačke politike Srbije u balkanskim ratovima kao velikosrpske, hegemonističke i zavojevačke. Zanemarujući stvarni tragični položaj srpskog naroda pod turskom vlašću, koji je bio podvrgnut albanskom teroru na Kosovu, Tucović je pripremio teren za parolu o „zavojevačkom anektiranju albanske teritorije”, te o pravu albanskog življa na otcepljenje i prisajedinjenje matičnoj nacionalnoj državi, istina — u okviru jedna imaginarne i nikada potom ostvarene socijalističke balkanske federacije. Sud o „velikosrpskom hegemonizmu” nije vodio računa o bitnoj razlici koja postoji između nacionalne svesti, identiteta i vitalnih potreba srpskog naroda, s jedne, i pogleda i prakse pojedinih srpskih političara i stranaka s druge strane. Uopštavanjem i zamenom teza stvarala se jedna nepravedna i neosnovana hipoteka nad celim srpskim narodom, pri čemu, iza ukupne austro-marksističke fraze Srpske socijaldemokratske stranke, ne može a da se ne vidi austrougarska podloga za argumentaciju protiv srpske nacionalne politike. U stvari, takvim sudom se dovodio u pitanje program nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, čije je ostvarivanje započeto 1804. godine i koji je na jugoslovenskom planu formulisan konačno 1914; stavljale su se u sumnju tekovine srpske revolucije i oslobodilačkih ratova. Koncept male i slabe Srbije, Srbije „beogradskog pašaluka i šest nahija”, kojoj se jedva priznalo čak i pravo na granice po Berlinskom ugovoru [1878], značio je identifikovanje sakate srpske državne teritorije sa nacionalnim područjem, preko čijih se međa svaki pokret ka slobodi i ujedinjenju proglašava zavojevanjem. Pretpostavka je toga koncepta, 1914. godine, pristajanje na to da se na srpski narod van Srbije Berlinskog kongresa, a to znači — na više od polovine tadašnjeg broja Srba, bez obzira koliko on bio kompaktan u etničkom smislu ili integrisan u duhovnom pogledu, ne može i ne sme da gleda drukčije do kao na bilo koju nacionalnu manjinu i dijasporu, bez svoga prava na samoopredeljenje do otcepljenja i pripajanja matičnoj nacionalnoj državi.

Politika KPJ prema nacionalnom pitanju bila je određena, s jedne strane, nasleđem heterogenog socijalističkog pokreta jugoslovenskih naroda, a s druge strane, bar do 1935, stavovima i odlukama Komunističke internacionale [Kominterne]. Kao „sekcija Kominterne”, kako se jedno vreme zvanično nazivala, obavezna da u svemu sledi liniju ove internacionalne organizacije pod isključivom kontrolom SSSR-a, KPJ je bila u situaciji da za srazmerno kratko vreme između dva svetska rata bitno menja svoju politiku prema nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Na svom drugom, Vukovarskom kongresu [1920], kao svoj glavni cilj KPJ je proklamovala stvaranje sovjetskog Balkana, tj. Sovjetske Republike Jugoslavije u sklopu sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, a ove u sastavu međunarodne federacije sovjetskih republika. Ideju o „troplemenom narodu”, o jedinstvu jugoslovenskih „plemena” i njihove težnje da se ujedine — zamenila je već 1923. godine tezom o Jugoslaviji kao plodu imperijalističkog rata i „versajskog sistema”, prema stavovima Kominterne i Balkanske federacije, filijale KI u kojoj su glavnu reč imali bugarski komunisti. Treća zemaljska konferencija KPJ formuliše već tada, ni punih pet godina od stvaranja Jugoslavije, sasvim određeno tezu o „srpskom hegemonizmu” kao unutrašnjoj imperijalističkoj osnovi i suštini jugoslovenske države, gde su sve nesrpske narodnosti [i albanska je spomenuta među njima] potlačene i uništene. Ističući pravo na samoopredeljenje, načelno se priznalo i pravo na „prisajedinjenje svojoj nacionalnoj državi”. Peti kongres Kominterne [1924] donosi odluku o likvidaciji Jugoslavije kao države, a protiv njene eventualne ustavne revizije ili preuređenja, pri čemu polazi od ocene da je Jugoslavija uopšte jedan od glavnih nosilaca antisovjetizma i kontrarevolucije. Rešenje je, zato, prema odluci Kominterne, u otcepljenju i formiranju nezavisnih država [Hrvatske, Slovenije i Makedonije]. Na unutarpartijskom planu oko toga se u KPJ, istina, razvio spor, ali on ni u jednoj frakciji nije doveo u pitanje neke polazne ocene, a pogotovu ne ocenu o srpskoj „ugnjetačkoj naciji”. U odlukama Kominterne mogu se naći i pozivi na taktičko razlikovanje nacionalizama „ugnjetavanih” naroda u odnosu na nacionalizam jedinoga „ugnjetačkog” naroda, tako da je borba protiv „srpskog nacionalizma” imala da bude glavni zadatak KPJ, naročito srpskih komunista u Srbiji. Uporedo s tim trebalo je pomagati svaki separatistički, antijugoslovenski i antisrpski nacionalistički pokret u Jugoslaviji [Peti prošireni plenum IK KI. 1925].

Do kraja je koncept likvidacije Jugoslavije razrađen u odlukama IV kongresa KPJ [Drezden, 1928]. Jugoslavije je imala da se raspadne na posebne nezavisne države — Hrvatsku, Crnu Goru, Makedoniju, Sloveniju; Srbija se i ne pominje, dok će se mađarska i albanska nacionalna manjina otcepiti, jer je njihovu zemlju, navodno, „anektirala” srpska buržoazija; tražila se saradnja sa velikoalbanskim Kosovskim komitetom [kao što se na drugoj strani pružala podrška hrvatskim ustašama u Lici, 1932]. Kombinacije o broju „nezavisnih” država i uopšte o načinu i rezultatu raspada Jugoslavije stalno su se potom menjale, ali se i 1934. godine još gleda na Srbe u Jugoslaviji van Srbije [a izričito i na Kosovu] kao na „okupatore” koje treba „prognati”.

Zaokret Kominterne, zapravo SSSR-a, na kurs „Narodnog fronta” [1935], kad je fašistička opasnost bila već očigledna, doveo je i do promena u politici KPJ prema jugoslovenskoj državi, da bi se obezbedila koalicija antifašističkih snaga: integritet Jugoslavije se sada ima čuvati, a budući odnosi između jugoslovenskih naroda zamišljaju se kao federativni; fašistički separatizam ustaša i probugarskog VMRO sada se osuđuje. Promena taktike [kako je ovaj zaokret definisan u onovremenim dokumentima KPJ], ipak, nikako nije značila i reviziju osnovne ocene da je glavni neprijatelj „velikosrpski hegemonizam”. Udaljavajući se od Kominterne, KPJ se sporo udaljavala od ishodišta svojih pogleda na odnose između jugoslovenskih naroda, što je naročito došlo do izražaja na V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu [1940]. Realizacija prava na samoopredeljenje do otcepljenja rezerviše se za budućnost, ali su Albanci Kosova, Metohije, čak i Sandžaka, na primer, i dalje „ugnjetene manjine”, narod koji „ugnjetava srpska buržoazija”.

U toku narodnooslobodilačke borbe ispoljena je sva složenost političkog nasleđa KPJ, pored ostalog, i u albanskom pitanju. KPJ još od 1939. nastoji da pomogne komunistima Albanije da organizuju svoju komunističku partiju, što se i sprovodi u život 1941. godine. No, krajem 1943. izbija na videlo tendencija ka prodoru velikoalbanskih ideja ne samo u vođstvu KPA i Narodnooslobodilačke vojske Albanije nego i u pokretu kojim je rukovodila KPJ na Kosovu. Odnos albanskih komunista prema nacionalističkoj i kolaborantskoj organizaciji Balli Kombetar, uspostavljen na idejama okupljanja svih nacionalnih snaga Albanije pod nemačkom okupacijom i na iredentističkim parolama o „etničkoj Albaniji”, ima izvesnog odjeka u zaključcima Konferencije Pokrajinskog narodnooslobodilačkog odbora za Kosovo i „Dukađin” [albanski naziv za teritoriju širu od Metohije], održane u Bujanu, van Jugoslavije — u severnoj Albaniji, oko Nove godine 1944. Kroz te zaključke provučena je stara formulacija o volji Albanaca Kosova i Metohije za otcepljenjem, odnosno prisajedinjenjem svojoj nacionalnoj državi Albaniji.

Zaključci NOO Kosova i „Dukađina” iz Bujana u suprotnosti su sa odlukama Drugog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije [AVNOJ] u Jajcu, 29. novembra 1943. Kritikovani od strane Centralnog komiteta KPJ marta 1944, oni su, u stvari, mada ni tada a ni posle toga ne izričito, stavljeni van snage. KPJ sledi tada liniju državnopravnog i teritorijalnog integriteta i kontinuiteta Jugoslavije kao međunarodnog subjekta. Između Prvog [1942] i Drugog zasedanja AVNOJ-a [1943], prema izvorima koje danas već imamo na raspolaganju, naknadno postoje vidljiva perspektiva razilaženja sa politikom Staljina. Jugoslovenski kurs KPJ u toku rata, prema tome, nije sprovođenje jedne nove sovjetske taktike, nego izraz sopstvene emancipacije. Pravno i politički, odluke AVNOJ-a, koje ne priznaju okupatorsku deobu Jugoslavije, a ne pominju ni buduću autonomiju „manjinskih” oblasti trebalo je da učine kraj špekulacijama oko teritorijalnog integriteta buduće Jugoslavije. Zato se u prepisci sa KP Albanije krajem 1943. godine pitanje albanske manjine postavlja za KPJ isključivo kao unutrašnje pitanje Jugoslavije.

Da li su ideje o državnoj integraciji odnosno o stupanju Albanije u jugoslovensku federaciju, i to kao ujedinjene šiptarsko-albanske republike [sa Kosovom], bile prisutne u jugoslovensko-albanskim odnosima, ili ne za sada nije dovoljno poznato. Priča Envera Hodže o razgovoru sa Titom [Aves Staline. Souvenirs, 1979] svodi se, u krajnjoj liniji, ipak samo na to da je Xodžin teritorijalni zahtev indirektno odbijen, s navodnim obrazloženjem da „Srbi to ne bi shvatili”. No, mora se priznati, i ta neuhvatljiva i nedokazana okolnost, uz stara obećanja — bar ona iz perioda do 1935, mogli su da ohrabre albanske prohteve prema Kosovu i Metohiji i albanske nacionaliste KPJ ili van nje na samom Kosovu u traženjima da se nacionalna prava albanske manjine, ako ne izdvajanjem iz Jugoslavije i pripajanjem Albaniji, konstituišu ustavom kao zametak jedne posebne državnosti, najpre u vidu autonomije, s težnjom da se autonomna oblast pretvori u pokrajinu, a pokrajina u republiku. Albanski nacionalizam ide upravo tim putem, savlađujući prvu prepreku posle 1966. [Brionski plenum CK KPJ], da bi u demonstracijama 1968. godine otkrio svoje prave ambicije [„Kosovo republika!”]. U periodu ustavne reforme 1971-1974, pokrajina se postavlja kao „konstitutivni elemenat federacije”, bez posrednika, pri čemu se pripadnost SR Srbiji javlja, na neki način, kao „dvosmislena državnopravna veza”.

Iz masovnih i organizovanih demonstracija na Kosovu i u SR Makedoniji novembra 1968. nisu povučene nikakve konzekvence, uprkos prethodnim upozorenjima na eskalaciju albanskog nacionalizma i teške posledice do kojih to može da dovede [na primer, Dobrica Ćosić i Jovan Marjanović na 14. sednici CK SK Srbije, maja 1968]. Kosovski događaji 1981, demonstracije daleko većih razmera i bujanje ilegalnog rada na kome se okuplja jedan, nikako mali deo albanske omladine na Kosovu i u nekim opštinama južne Srbije, u Makedoniji i u Crnoj Gori — pokazali su svu opasnost od zatvaranja očiju pred stvarnim političkim zbivanjima i pokretima. No ovde je važno istaći da su svi ovi događaji propraćeni i obeleženi sve većim progonom srpskog naroda Kosova i Metohije. Primenom istih metoda koje registruju dokumenti iz XIX veka i živa predanja naroda: ubistvima, silovanjima, tučama, psihološkim i moralnim zlostavljanjem, protivpravnim prisvajanjem, otimačinom zemlje, uništavanjem useva, stoke, šume, socijalnom i pravnom diskriminacijom, majorizacijom i korišćenjem povlašćenog položaja, napadom na crkvu, skrnavljenjem grobalja, spomenika i simbola nacionalnog identiteta srpskog naroda — organizovani albanski teror metodično stvara psihozu nesigurnosti i straha, i nagoni sve veću masu Srba i Crnogoraca na iseljavanje. Srpski narod je u jednom delu svoje republike tako sveden na manjinu [bez manjinskih prava], a procenat njegove zastupljenosti u etničkoj strukturi pokrajine rapidno se smanjuje — sa 27,4% prema popisu stanovništva 1948. godine, na 14,9% u 1981. godini; najveći pad zabeležen je između 1961 [još uvek 27,4%] i 1981 [14,9%]. Albansko stanovništvo se za to vreme nesrazmerno uvećavalo ne samo zahvaljujući svome visokom natalitetu nego i veštačkim putem — nekontrolisanom, ali masovnom imigracijom iz Albanije i statističkim mistifikacijama, koje su evidentirane čak i u poslednjem popisu stanovništva iz 1981, kada su Romi, Muslimani i Turci, pa i Makedonci u Makedoniji, bili upisivani u liste kao Albanci.

Politika „etničkog čišćenja”, sudeći prema istorijskom iskustvu, svagda je rasističke prirode. Ona se ničim ne može pravdati ili „objašnjavati”, bez obzira ko je sprovodi; ponajmanje se može pravdati nekim pseudoistorijskim predstavama i mistifikacijama. Ona se, isto tako, ne može ni zataškavati pojednostavljenom pričom o mirnim i večno dobrim, idiličnim odnosima naroda i narodnosti. Logika, opet, po kojoj su za status jedne oblasti presudna samo aktuelna stanja i demografski odnosi bez obzira na to kako su i kada, i u kojim uslovima ta stanja nastala i ti odnosi uspostavljeni — ne može se prihvatiti ni sa humanog, ni sa moralnog ni sa istorijskog stanovišta. Pravo srpskog naroda da živi na svojoj zemlji osporeno je najpre dugotrajnim nasiljem u uslovima turskog ropstva, naročito u XVIII i XIX veku, nasiljem koje po svim svojim obeležjima, razmerama i posledicama ima karakter genocida. Isticanjem sadašnjeg demografskog stanja na Kosovu i tvrdnjom da su u pitanju albanske zemlje zato što ih danas velikim brojem naseljava albanska narodnost, ignoriše se činjenica da na toj zemlji, pre svega, živi i srpski narod, i to kao na svojoj centralnoj i matičnoj istorijskoj zemlji, te da nema prekida u odnosu Srbije prema Kosovu kao srpskoj nacionalnoj teritoriji, niti prekida u borbi za oslobođenje kosovskih Srba i njihov zajednički život sa drugim delovima srpskog naroda. Bez uvažavanja stvarnih istorijskih okolnosti moglo bi se desiti da budu ozakonjene posledice genocida. Time bi, razume se, u samim osnovama bilo narušeno etničko načelo. U ime prava albanske nacionalne manjine na „samoopredeljenje do otcepljenja” bilo bi sankcionisano nasilje nad jugoslovenskim narodima i pogaženo njihovo pravo na samoopredeljenje, pravo da žive slobodno i suvereno u svojoj državi, na svojoj zemlji.

____
Dimitrije Bogdanović: „Knjiga o Kosovu”. — Srpska Akademija nauka i umetnosti. — Posebna izdanja. — Knjiga DLXVI. — Primljeno na 7. skupu Odeljenja jezika i književnosti, 25. decembra 1984, na osnovu prikaza samog autora. — Beograd, 1986.
____
Doveo u (e-)red, odredaktirao i formatirao: Dragan Laban, maja 2005. g.