Knjiga o Kosovu

UVOD

Istorijski pristup krupnim politichkim i nacionalnim pitanjima nasheg vremena pretpostavka je svakoga odgovornog nastojanja da se ta pitanja reshe pravedno, temeljno i civilizovano. Razlog je tome jednostavan: politichki fenomeni imaju svoju istoriju bez obzira na to da li to neko hoc'e ili ne zheli da zna. Bez upoznavanja proshlosti takvih pitanja, bez razumevanja njihove geneze i uslova pod kojima su se formirali neki odnosi, nije moguc'no razreshiti ni glavne chvorove problema. Tako i u sluchaju Kosova. Nuzhno je razumeti da je ovo slozheno pitanje samo jedan momenat u spletu jugoslovensko-albanskih odnosa, a posebno odnosa izmedju srpskog i albanskog naroda, da to pitanje nije od juche; da ono ima i takve odrednice koje obavezuju na narochitu opreznost i odgovornost u samom pristupu njegovom reshavanju.

Razume se, nije i ne mora svako okretanje istoriji biti „nacionalistichki poziv na istorizam”. Takva se rezerva prema istorijskom raspravljanju aktuelnih politichkih pitanja pretvara u antiistorijski pragmatizam, kojim se najcheshc'e prikriva losha savest ili ostvaruje namera da se uc'utka protivnik. Prigovor „istorizmu” i nema nikakvog osnova ako se istorijski metod primenjuje valjano, ako se kritichkim putem hoc'e da dodje naprosto do istine, do chinjenica o jednoj proshlosti koja tek u sukobu politichkih interesa postaje sporna. Pogotovu je neumesno da se u ime tobozhnjeg prevazilazhenja sporova izbegava nauchno razmatranje i raspravljanje o neugodnim pa i mrachnim stranama istorije. Odnosi izmedju naroda, a tako i odnosi izmedju srpskog i albanskog naroda, nisu svagda bili dobri, menjali su se. Razdoblja prijateljstva i susedske saradnje smenjivala su se sa vremenima neprijateljstva, sukoba i istrage. Ne treba proshlost pojednostaviti ni u kom pogledu. Govoriti, na primer, samo o onome shto dva naroda spaja, a ne i o onome shto ih razdvaja, tobozh radi izgradnje njihovoga prijateljstva ili bratstva u ovom trenutku i u buduc'nosti, samo je shtetna manipulacija njihovom istorijom, nedopustiva intervencija u njihovome stvarnom pamc'enju, pamc'enju od kojeg zavisi nacionalni identitet i sposobnost daljega samostalnog kretanja naroda kroz iskushenja aktuelne istorije. Umesto toga, treba se odvazhiti na istorijsku istinu i na suochenje sa neprijatnostima istorijske stvarnosti.

Uostalom, chitavo je pitanje Kosova danas vec' samo po sebi do krajnjih granica istorizovano, te su uzaludne zhelje, makar one bile i dobronamerne, da se proshlost zaboravi u ime buduc'nosti. Bez obzira na trenutna stanja, demografske odnose ili raspolozhenje i opredeljenje naroda, u nashe sporove su ugradjeni istorijski argumenti. Albanski nacionalizam se poziva na demografsku situaciju, na relativnu vec'inu albanske narodnosti u nekim oblastima i njenu teritorijalnu kompaktnost u Jugoslaviji, pa se iz ovih okolnosti izvlache dalekosezhni zakljuchci i postavljaju iredentistichki zahtevi. No i pored svega toga, tezhishte je velikoalbanske propagande i indoktrinacije na formiranju istorijske svesti, u kojoj bi albanska „prava” bila osveshtana dalekom, chak i pradavnom proshloshc'u. Albanci se vec' skoro stotinu godina nacionalno formiraju sa sveshc'u da su potomci Ilira, a to znachi — starosedeoci Balkanskog poluostrva, prema tome i kosovske oblasti, da su se nalazili na ovom prostoru josh davno pre doseljenja Slovena, te da su ih Srbi samo privremeno i za kratko, u trinaestom i chetrnaestom veku, potisnuli na „iskonskoj” albanskoj zemlji, da potom, stihijom dogadjaja i bez nekog ozbiljnijeg diskontinuiteta, bude uspostavljeno predjashnje stanje. Isto tako, porichu se neki stvarni istorijski dogadjaji — kao shto su velike seobe srpskog naroda, ili se jednim potezom pera brishe muchna, zaista krajnje surova istorija tursko-albanskog genocida nad srpskim narodom u toku poslednjih stotinu do dvesta godina. U prvom planu, namesto toga, nudi se zato cela jedna razradjena slika o tobozhnjem „fizichkom unishtenju” albanskog naroda u Srbiji, Crnoj Gori i potom Jugoslaviji, pod vlashc'u „velikosrpskog hegemonizma”. Zaista nije svejedno da li je rat Srbije i Crne Gore 1912. godine bio oslobodilachki ili zavojevachki; na to se nadovezuju veoma stvarni i aktuelni politichki pogledi i opredeljenja od dalekosezhnog, pa i sudbonosnog znachaja.

Istorijska znanja su nam, zato, veoma potrebna, a rasprave o pojedinim spornim pitanjima ne mogu izbec'i istorijsku dimenziju. Valja ozbiljno razjasniti chinjenice. Dve istine ne postoje, ali dva vidjenja iste stvarnosti i te kako mogu da postoje. Biti objektivan i pravedan u toj situaciji ne znachi prihvatati unapred, ignorantski i nekritichki, vidjenje druge strane.

Stanje na Kosovu i polozhaj naroda na tom podruchju predstavljaju plod jednoga dugotrajnog istorijskog zbivanja, drukchijeg nego shto ga prikazuje albanska nacionalistichka propaganda. Shtavishe, i samo suzhavanje problema na teritoriju danashnjeg Kosova izraz je jednoga pogreshnog vidjenja stvari. Kosovo je samo jedna, makar i centralna pojedinost velikoalbanskih pretenzija. Zahtevi iredente odnose se na sve teritorije gde zhive Albanci, u Grchkoj i Jugoslaviji; na udaru njihove akcije su Epir, Makedonija, Srbija i Crna Gora, a u Srbiji — ne samo teritorija pokrajine Kosovo nego i neke druge opshtine [Preshevo, Bujanovac, Medvedja]. S pozivom na problematichne istorijske predstave o rashirenosti albanskog naroda u jugoslovenskim zemljama, pretenzije iredente se pruzhaju po celoj Srbiji, do Zapadne i Juzhne Morave. Pitanje se, dakle, ni u nashem razmatranju ne mozhe svesti samo na pokrajinu Kosovo, mada je Kosovo u prvom planu s obzirom na to da su najvec'u demografsku koncentraciju i najdublji prodor za poslednja dva veka Albanci ostvarili upravo u toj oblasti; tu je tezhishte njihovog pritiska, preko koga bi se posredno imale ostvariti i druge, daleko vec'e i shire, balkanske ambicije ovog nacionalizma.

Najzad, sam naziv „Kosovo” upotrebljen je ovde sasvim uslovno jer, ako je rech o pokrajini, njen danashnji naziv je tursko-albanski, potiche od naziva „kosovskog vilajeta” [Kosova], koji je obuhvatao pred balkanski rat chitavu teritoriju Sandzhaka sa Gornjim Polimljem, zatim teritoriju Kosova i Metohije, severne Makedonije do Velesa i istochne Makedonije sa celim slivom Bregalnice. Insistiranje na tom nazivu, uporedno sa pomeranjem autonomije ka federalnoj jedinici visheg stupnja [1968], imalo je — za svakog ko se razume u istoriju — prizvuk nacionalistichkih velikoalbanskih pretenzija. Time se htela nametnuti i legalizovati svest o „albanskom” karakteru ovog dela srpske i jugoslovenske teritorije, sankcionisati na neki nachin koncept Prizrenske lige, koja je 1878. trazhila Veliku Albaniju, Albaniju „chetiri vilajeta” — kosovskog, skadarskog, bitoljskog i janjinskog. U dokumentima KPJ pre i za vreme rata, i u ustavnopravnim dokumentima nove Jugoslavije, ova se regija zvala „Kosovo i Metohija”, mada ni taj naziv nije bio sasvim tachan jer je teritorija oblasti obuhvatala i druge krajeve sa posebnim nazivima: ne samo Kosovo i Metohiju nego i Malo Kosovo [Lab], i Gornju Moravu sa Izmornikom, i Goru sa Opoljem, i Novobrdsku Krivu Reku, Sredsku, Sirinic', srednji Ibar. Sa stanovishta regionalne geografije, znachi, ni taj naziv nije bio sasvim opravdan. Istorijski, pak, i obichajno, ni jedan ni drugi naziv nisu se primenjivali na ovu teritoriju u njenoj celini. Sa najvishe opravdanja se zato govorilo pre 1912. godine o „Staroj Srbiji”, jer to i jeste jezgro stare srpske drzhave i kulture. No mi c'emo ipak upotrebiti naziv „Kosovo”, ne samo zato shto je on vec' ushao u opshtu upotrebu kao oznaka cele oblasti nego josh vishe zato shto je to naziv jednog istorijskog i aktuelnog politichkog problema, koji je pod tim imenom poznat i u ostalom svetu. Oko „Kosova” i na Kosovu gradi se slozhena strategija albanske ekspanzije, kojom se ugrozhava Jugoslavija — ne samo Srbija nego i Makedonija i Crna Gora: „Kosovo” postaje znak, simbol albansko-jugoslovenskih odnosa. Treba konachno shvatiti da se radi o odnosu celoga jednog naroda prema drugim narodima, a ne samo o jednoj „narodnosti” prema vec'inskom narodu nashe zemlje.

Istorijski okvir Knjige o Kosovu odredjen je potrebom da se bar u osnovnim crtama razjasne postanak i razvoj ovog problema: od praistorije i pitanja etnogeneze do nashih dana. Istorijom se dobrim delom razjashnjava sadashnjost; ali se i nashim vremenom, iz perspektive ovog trenutka, mnoga zbivanja u proshlosti razumevaju bolje, i tek u sadashnjosti dobijaju pravi i zavrshni smisao.

SREDNjI VEK

I Etnichke prilike na Balkanu pre doseljavanja Srba

Balkansko poluostrvo je prostor velike etnichke nestabilnosti. Kao raskrshc'e nekih glavnih puteva izmedju Istoka i Zapada, Severa i Juga, izmedju Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje se nude stocharima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je podruchje na kome su se od praistorijskih vremena kretale i naseljavale mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statichna slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Trachana i novijih varvarskih slojeva — Kelta, Gota, Slovena, sve vishe ustupa mesto dinamichkoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etnichkih grupa. Ta predstava, chijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistichka i arheoloshka istrazhivanja, otkriva nove sadrzhaje i podloge u „klasichnim” istorijskim etnicima Balkana, kao shto su, na primer, Iliri i Trachani. Mnogo vazhniji chinilac u rekonstrukciji etnichkih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik prostora, njegova tipoloshka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je znachajnija istorijska chinjenica da se van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog doba ali bez pisma. Takozvani „starobalkanski” narodi, nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga visheg kulturnog i politichkog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grchko-rimskom civilizacijom — makar i kroz sudar sa njom.

Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih danashnjih naroda na Balkanskom poluostrvu teshko odgovarati sa sigurnoshc'u. Pogotovu je teshko rekonstruisati etnichku kartu Balkana — chak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima — za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek]. Da li se tada nalaze na Balkanu i preci danashnjih Albanaca; da li se albanski narod mozhe smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene — starosedelachkim narodom; da li se proces etnogeneze Albanaca zachinje tek u razdoblju Seobe, mozhda chak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, — sve su to pitanja na koja uopshte nije jednostavno odgovoriti. Teshkoc'e nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga vremena — praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj porodici indoevropskih jezika izuzetan polozhaj — nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmiche ne samo istoriografskim nego i lingvistichkim metodama.

Svojim opshtim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] se vezuju za ime ilirskog plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju, nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum, Arbanum] u danashnjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etnichkog imena na nekadashnjem ilirskom, a danashnjem albanskom tlu, pa se iz toga prirodno izveo zakljuchak da postoji i etnichki kontinuitet izmedju ilirskih i danashnjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su „oduvek” nastanjivali krajeve svoga danashnjeg etnichkog prostora, jer je ovaj, uproshc'eno recheno, podudaran sa nekadashnjim ilirskim etnichkim prostorom. „Ilirsku” teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemachki istorichar, 1774. godine, da bi je kroz chitav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, ukljuchujuc'i i takva imena kao shto su F. Mikloshich, G. Majer i P. Krechmer, za koje je albanski jezik samo nova faza u razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistichka argumentacija ilirske teorije otkrila josh krajem proshlog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istrazhivanje i zakljuchivanje o genetichkoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo gradje i znanja, samo iz posrednih izvora [u grchkih autora i u onomastichkom materijalu]. Davno je primec'eno da ilirske rechi, tako identifikovane u sadashnjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski elementi u francuskom jeziku]; a i kada se uzmu kao dokaz veze sa ilirskim jezikom, ne sme se smetnuti s uma da ima „bar toliko, ako ne i vishe” leksichkih elemenata koji su po svedochanstvu antichkih pisaca nesumnjivo trachki.[1] Vec' je ta okolnost navela neke lingviste da pomishljaju na trachko umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N. Jokl, a u nas X. Baric', uz vec'e ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, napushtaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik trachkog ili bar trachko-ilirskog porekla, a da je albanski narod potomak starobalkanskih Trachana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istochno od linije Morava-Nishava-Struma. Samim tim, naravno, ako bi se ova nova teorija pokazala tachnom, javlja se i pitanje — kako su se, zashto i kada trachki preci danashnjih Albanaca preselili sa istochnog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog gorja [antichkog Hemusa] u antichku „Albaniju”, gde ih oko Dracha primec'uju vizantijski izvori u XI veku.

Ne ulazec'i ovde u podrobnu lingvistichku argumentaciju trachke teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istac'i da je kljuchni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila okolnost shto je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudec'i, pripadao grupi sentum.

Nasuprot tome, trachki jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao potec'i od ilirskog kao centumskog, vec' samo od trachkog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji, deklinaciji itd.[2] Time se doshlo do zakljuchka da je albanski jezik u stvari „jedan trachki dijalekat”, a da je njegov „trachko-ilirski” karakter rezultat kasnije trachko-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je doshlo do te simbioze, u kojoj trachki Albanci predstavljaju mladji ili gornji sloj, odgovaralo se na razne nachine, ali je najbolje argumentovano mishljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku postojbinu „srazmerno kasno”, jer se „jedino tako mozhe objasniti shto u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i shto toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezichkoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. shto oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi se neminovno izvrshile da su se Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj danashnjoj teritoriji”.[3] Imajuc'i u vidu neke antichke toponime koji „pod slovenskom koprenom odaju arbanaski fonetski lik”, kao shto su Nish [od Naisus], Shkupi [od Skupi, danas Skoplje], Shtip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde se svuda kao posrednik prema slovenskom obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja se da je ranija balkanska postojbina trachko-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast izmedju Juzhne i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko se zna iz istorijskih izvora, ilirsko-trachko pleme Dardanaca, a Peonija je oblast danashnje uglavnom istochne Makedonije, naseljena u istorijsko doba takodje Ilirima. To bi znachilo da su se preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog poluostrva, i da su se odatle u izvesnim istorijskim okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji danashnje Albanije. Time josh nije recheno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, vec' da su preci Albanaca preshli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka zapadu. Do toga pomeranja trachkih masa na ilirsko tle doshlo je u srazmerno pozno doba od drugog do trec'eg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Trachani, silazec'i sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno, bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko primorje, a ovo se odigralo, kako se pretpostavlja, pod kraj latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n. e.[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u jedan mah, u jednom naletu, vec' postepeno, sa dugim zadrzhavanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije.

Lingvistichkim metodom, ipak, ne mozhe se sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda. Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje, nema snagu dokaza.[5] Postoje nasuprot navedenim shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da se osporavaju i takvi kapitalni argumenti trachke teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog jezika. A ima i drugih lingvistichkih teorija. Od onih blizhih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [Shar-planine], kao najstarije indoevropsko ili chak predindoevropsko stanovnishtvo Balkana, doseljeno na Balkan josh pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, „stariji i od homerskog rechnika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena”.[6]

Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheoloshki metod, koji bi, uz neka vec' ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih se dolazi prouchavanjem jezika. Tvrdi se, ponekad, da i arheoloshka istrazhivanja upuc'uju na ilirsko poreklo Albanaca, ali se to ne mozhe smatrati tachnim. Pre svega, etnichka karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopshte, nije tako jednostavna i statichna kako bi se moglo zakljuchiti po nekim shkolskim predstavama o Ilirima i Trachanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomoc' antichke istoriografije, omoguc'ava da se dodje do neobichno vazhnog saznanja o velikim etnichkim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom smislu rechi: taj pojam se, arheoloshkim metodom, nuzhno relativizuje i svako „staro” stanovnishtvo pokazuje se mladjim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnichka grupa — kako se pravilnije kazhe u arheologiji — javlja se na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem i potiskivanjem prethodnih grupa.

Za etnichku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas interesuje vazhan je pochetak sedmog veka pre n. e., kada se zaustavlja prodor nomada i ratnika sa podruchja danashnje Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Rashke, da bi se ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na severu, a juzhnije na liniji Beli Drim-Dechanska Bistrica u Metohiji, pochetkom VI veka pre n. e.[7] Na severnom sektoru ove dugachke granice radilo se o ratnicima tzv. glasinachke grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na juzhnom, metohijskom sektoru, arheoloshki identifikovani isto tako dobro naoruzhani ratnici na suvatima i pashnjacima izmedju severnih padina Pashtrika, desne obale Belog Drima i Dechanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadrzhavanje u ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheoloshkim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni rituali posvedocheni su i na vec'em broju nekropola na podruchju severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to navodi na zakljuchak da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija se ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije. Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica [Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tudjincima neplodno zemljishte i krshevite povrshi izmedju Belog Drima, Dechanske Bistrice i Pashtrika, ali su zhilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na Kosovu. Prva grupacija [glasinachka] verovatno je ilirsko pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak „Ilira u uzhem smislu rechi” [Illyrii proprie distu]. Istochno i severoistochno od Ilira — znachi vec' istochno od Belog Drima pa sve do Pchinje i Juzhne Morave na istoku, a Zapadne Morave na severu, protezale su se oblasti Dardanaca, za koje se s pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa trachkim nanosom.[8] Juzhno od Dardanaca delili su teritoriju Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od Vardara sve do Rodopa, gde se protezala zapadna granica trachkih plemena. Izmedju Trachana i Dardanaca nalazio se jedan pojas Tribala, chija su glavna stanishta bila severno od dardanske teritorije, a juzhno od Save i Dunava. Njih u IV veku pochinju potiskivati i preplavljivati Kelti, chiji dolazak na Balkan u tom stolec'u izaziva nova vec'a etnichka pomeranja i promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antichkom makedonskom drzhavom razvijali su se na moravsko-vardarskom pravcu, shto znachi preko dardanske zemlje; potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije makedonskih vladara i najzad Rimljana, chije su vojne operacije — osvajachki pohodi — usmerene s juga na sever ka Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i pochetkom same nashe ere, tako da su usled toga razne etnichke grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na zapad. Ako je trachka teorija tachna u onom vidu u kome je izlazhe Henrik Baric', to bi mogao biti istorijski razlog za spushtanje Trachana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju izmeshtenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajachima, Dardanci su se mogli lakshe podati tome novom, mada josh uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako se taj etnichki nanos shvati kao stocharsko-nomadski elemenat koji se zadrzhava vishe na planinama nego u ravnici, gde prolaze vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obradjuju zemlju. Primec'eno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i Skordiska nije unishtena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije duzh granice i magistralnih puteva tokom prva dva veka nashe ere, domorodachke zajednice po zabitim varoshicama i selima i dalje chuvaju predachke obichaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te razlike nestaju tek u toku III veka, kada pochinje opsezhnija romanizacija starobalkanskih plemena.[9]

Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala se u velikim romanskim, tachnije latinsko-grchkim infiltratima na teritoriji Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili novoosnovanim gradovima. Podruchje Albanije na toj etapi, pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski narod bio na toj teritoriji autohton ili se doselio na nju sa istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko, vec' romansko: ono je odredjeno kulturom gradova u jadranskom primorju i prometom duzh glavnih rimskih komunikacija, od kojih dve izuzetno znachajne vezuju jadransko primorje sa sredishnjim oblastima Poluostrva: jedna iz Skadra preko Prizrena prema Nishu odnosno Skoplju, i druga — od Dracha preko Ohrida na Solun [Via Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopshte ne govore o Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa dardansko-peonskog podruchja, a razlog je za to svakako u nomadsko-stocharskom karakteru Praalbanaca, u „politichkoj i vojnoj beznachajnosti doseljavanja stochara, koji u novoj postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zatechenim gradjanskim i zemljoradnichkim svetom, drzhec'i se leti planina i spushtajuc'i se zimi na obronke udaljenije od saobrac'ajne mrezhe”.[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu predstavljali ni snazhnu etnichku grupu ili pleme, niti kakav plemenski savez koji bi se nametnuo kao aktivan istorijski chinilac, josh manje drzhavu ili narod s kojim bi se rimska ili vizantijska vlast morala sukobljavati ili uskladjivati.

Albanski etnikum je bio odredjen, bez sumnje, svojim poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre svega nachinom proizvodnje, organizacijom drushtva i srazmerno malom masom: stocharske zajednice hermetichkog tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ogradjene prashumom i bujnim rekama, te su zajednice chekale svoj istorijski trenutak.

Nema, dakle, nauchnog osnova za apodiktichna tvrdjenja kada je rech o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Vec' kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da se bar dve znachajne teorije drzhe na nizu ozbiljnih nauchnih argumenata, a ima i drugih, manje rashirenih i ne toliko znachajnih, ali opet nauchno zasnovanih teza. Nama se chini da bi jedna trachka teorija sa vec'im naglaskom na dardanskoj etapi migracije mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri chemu valja imati u vidu socioloshke chinioce, a isto tako i kasnija zbivanja — kao shto su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda u toku Seobe, zakljuchno sa naseljavanjem Srba na srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju. Medjutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglashavanje „trachkog” porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na „ilirskoj” tezi. U krajnjoj liniji, ne mozhe ni biti toliko vazhno da li su Albanci potomci Ilira ili Trachana ili nekog trec'eg praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana dovoljna je chinjenica da su Albanci na svom uzhem etnichkom prostoru najkasnije u XI, a mozhda i ranije, josh u VII veku, u vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom njihovog razmeshtanja po vizantijskom poluostrvu i potom formiranja prvih jugoslovenskih drzhava.

Svako prenaglashavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa podruchja nauke i ima druge, politichke motive. To se, pak, ne mozhe ignorisati, niti se ova politizacija nauchnih teorija sama po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula njenog dejstva. Svest o kojoj je rech mozhe, sa svoje strane, biti znamenje jedne manje drushtvene grupe, ali i opshta svest jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad odredjuje ponashanje grupe ili nacije, ugradjuje se u program s kojim se valja suochavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija.

Kada je rech o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva, ono ima i stariju istoriju i shire kulturno i nacionalno podruchje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazec'i od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mladjih evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od predstave o mladjim „varvarskim” narodima kao sukcesorima antichkih varvarskih naroda na periferiji ili u granichnim oblastima civilizovanog grchko-rimskog sveta, ilirsko ime se upotrebljavalo za juzhnoslovenske narode — Srbe, Hrvate i Slovence — josh od XV veka [„natio illyrisa”], pa se i slovenski jezik nazivao „ilirskim jezikom”. Kaptol svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape Siksta V, za „ilirsku naciju” odnosno „pokrajinu” [Dalmacija i Ilirik — Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez Slovenije] i za one koji znaju „ilirski”, a Zavod svetog Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime Sollegium Sansti Hieronymi Illyrisorum in Urbe [naziv je 1971. godine promenjen u Pontifisium Sollegium Shroatorum]. Znameniti Matija Vlachic', protestantski teolog, istorichar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao se Matthias Flasius Illyrisus; njegov pojam ilirstva poklapa se, kao oznaka narodnosti i jezika, sa juzhnoslovenskim narodima i jezicima. Na samom pochetku XVIII veka, Pavao Riter Vitezovic' [1652-1713] takodje pod ilirstvom podrazumeva jugoslovenstvo, shto dolazi do izrazhaja narochito u njegovim delima Sroatie rediviva [1700] i Stemmatographia [1701]; ovo drugo delo posluzhilo je kao osnov za „Stematografiju” Hristofora Zhefarovic'a 1741. godine. Na srpskom podruchju, patrijarhom „celog Ilirika” prvi se naziva Arsenije III Charnojevic' [1672-1706], a grof Djordje Brankovic', nesudjeni obnovitelj „Ilirske kraljevine”, nosi od 1688. godine titulu „despota Ilirika”. Klasicistichka i narochito neoklasicistichka Evropa na prelazu iz XVIII u XIX vek naziva jugoslovenske zemlje skoro iskljuchivo „Ilirikom”. Pod francuskom vlashc'u 1809-1813, to su „Ilirske provincije” [Les Provinses Illyriennes]. U tom duhu i „ilirski pokret u Hrvatskoj”, „pokret hrvatskog preporoda”, u prvoj polovini XIX veka ulazi, kao shto je poznato, u genezu jugoslovenstva.

„Ilirstvo” je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije i dugog trajanja — od barokne istoriografije do nacionalnog romantizma. Albanski „ilirizam”, makar na prvi pogled sa vishe etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa chak i anahronichno u ovo nashe stolec'e. Njegovim odrzhavanjem i negovanjem, danas, poshto je albanska nacija vec' obrazovana, sa suverenom drzhavnoshc'u priznatom vec' sedam decenija, hoc'e se u stvari revitalizacija jednoga nacionalnoromanticharskog, nacionalistichkog albanskog programa, koji tezhi ne samo okupljanju svih Albanaca u Velikoj ili „Etnichkoj” Albaniji nego i novom polozhaju albanskog naroda na Balkanu, s „pravima” starobalkanskih predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u stvarnoj, rekonstruisanoj slici etnichke situacije Balkana u epohi kada se josh moglo govoriti o Ilirima i drugim starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima. Dinamichka etnografija antichkog Balkana ne zna za chvrste i vekovechne posede — sve je u pokretu, pomeranju i previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u nacionalnoromanticharskom duhu, danas sasvim apsurdna. Ako bi se krenulo za tom argumentacijom [pod pretpostavkom da se ona shvata ozbiljno, a ne samo kao propagandni simbol], morao bi se chasovnik evropske istorije vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge promene tokom srednjeg i novog veka, pochiva vec' toliko stolec'a na rezultatima toga velikog pomeranja, premeshtanja i nameshtanja etnichkih masa na celom prostoru od Urala do Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost tog opshteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz epohe pre seobe naroda doshlo bi se do apsurdnog „vrac'anja” slovenskih i germanskih naroda na prostor severne i istochne Evrope. Pre seobe naroda nema ni Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemachke, ni Engleza i Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je, jednostavno, jedan drugi, davno proshli, zanavek ishchezli svet, a promene koje su se u Evropi dogodile seobom naroda u razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu nepovratne i konachne.

II Doseljavanje Srba na Balkan

Dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo i njihovo naseljavanje na shirokom prostoru od Jadrana do Crnog mora i od Egejskog mora do Dunava, zbivanje je daleko bolje poznato od praistorije Albanaca. O tome se sachuvalo srazmerno dosta istorijskih svedochanstava, pa se zahvaljujuc'i tome doseljavanje Slovena mozhe posmatrati i kao njihov ulazak u istoriju. Svaki juzhnoslovenski narod, stoga, javlja se josh od vremena svog dolaska na Balkan kao istorijski narod u punom smislu rechi: u dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom, stupajuc'i u aktivne odnose sa Vizantijom i katolichkim Rimom, glavnim faktorima evropske istorije ranoga srednjeg veka, u brzom prelazu ka ranim, embrionalnim drzhavnim organizacijama, Juzhni Sloveni vec' u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekat.

„Sklavini” se sa jednom drugom etnichkom grupom, Antima, javljaju na severnim granicama Vizantije u doba careva Justina I [518-527] i Justinijana [527-565]. Nagomilani na levoj obali Dunava, upushtaju se u daleke i brze pljachkashke pohode po balkanskim oblastima Vizantijskog carstva, zapravo po celom Iliriku, Trakiji i Heladi, dopiruc'i do Jadranskog mora, na jednoj strani, i do samog Carigrada, na drugoj. Sredinom VI veka, u pohodu 550. godine, ispoljile su se i prve tezhnje ka zadrzhavanju i naseljavanju: tada su Sklavini veoma dugo pljachkali po Dalmaciji. Po svedochanstvu vizantijskog istorichara Prokopija, to se njihovo pljachkanje u Iliriku razlikovalo od prethodnih pohoda po tome shto su se Sklavini „zadrzhali u tom pljachkanju veoma dugo” i shto su „u punoj slobodi vrshili pohode po romejskom carstvu”, i to ne „putem prepada nego prezimljujuc'i, kao u sopstvenoj zemlji”.[1] Invazija Balkana nastavljena je sa josh vec'om zhestinom pod vodjstvom Avara, koji su Slovenima nametnuli svoju vlast u toku sedme i osme decenije VI veka. U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do prve vec'e, ozbiljnije kolonizacije Sklavina daleko na jugu Helade, na Peloponezu. No glavni su pravci ovih prodora na teritoriju Vizantije bili josh uvek one komunikacije kojima su povezani gradovi istochno ili juzhno od linije Morava-Vardar, dok su zapadna, u uzhem smislu ilirska i jadranska podruchja bila za to vreme vishe poshtedjena. Tek od prvih godina VII veka nastaje krupan preokret i u pravcima ovih pohoda i u njihovom karakteru: sedmi vek je, u stvari, vek slovenske kolonizacije Balkanskog poluostrva. Napushtanjem odbrambenog sistema podunavskog limesa pochev od 602. godine, otvaraju se putevi slovenskoj kolonizaciji u vec'im, masovnijim talasima, koji sve cheshc'e zapljuskuju zidine Soluna, tako da je u vreme opsada toga grada [614-616, oko 618. i 626] chitava Makedonija u shiroj oblasti Soluna bila vec' nastanjena slovenskim plemenima: Draguvitima istochno od Soluna i u Rodopima, Sagudatima zapadno od Soluna i na Halkidici, Velegezitima u Voloskom zalivu, Vajunitima oko Janjine i Verzitima, verovatno severno od Soluna. U isto vreme izbijaju Sloveni i na jadransku obalu: oko 614. godine pada Salona, centar provincije Dalmacije.[2]

O Srbima su prva istorijska predanja zabelezhena u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O narodima [913-959]. Njihovo doseljavanje na Balkan predstavljeno je kao epizoda jednoga kasnijeg kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde „Beli Srbi” ni u prvoj polovini H veka josh nisu krshteni, grupa pripadnika srpskog naroda krec'e u Vizantiju i moli cara Iraklija za dozvolu da se naseli na teritoriji carstva. Bilo im je dopushteno da se nasele u solunskoj oblasti, ali oni posle krac'eg vremena, u nameri da se vrate u „Belu Srbiju”, prelaze Dunav. Predomishljaju se i ponovo trazhe zemlju za naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele opustele oblasti izmedju Save i dinarskih planina, gde su zhiveli u Porfirogenitovo vreme. To bi znachilo da se naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za vlade cara Iraklija [610-641]. Danas istorijska nauka, medjutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne smatra da su se svi Srbi [kao i Hrvati] doselili na Balkan tek za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su se zajedno s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, josh od VI veka. Arheoloshki i narochito lingvistichki podaci ne govore u prilog teze o poznijem „umetanju” Srba izmedju drugih Slovena, ranije vec' naseljenih na Balkanu, jer u jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina kojima bi se oni izdvajali medju svojim juzhnoslovenskim susedima.[3] Najvishe shto se mozhe dopustiti to je da su izvesne uslovno „najmladje” grupe, mozhda na vishem stupnju organizacije, ratnichke pokretljivosti, ali i spremnosti za trajno posedanje i ekonomsko iskorishc'avanje teritorija, posluzhile kao „kristalizaciona jezgra oko kojih su se obrazovale vec'e skupine Hrvata i Srba”,[4] te da se ovaj proces kristalizacije odigrao konachno u prvoj polovini VII veka.

Tok juzhnoslovenskih migracija i naseljavanja Balkanskog poluostrva mozhe se u velikim potezima, ali i sa mnogo tachnosti u razgranichavanju kljuchnih jezichkih pojava, pratiti i lingvistichkim metodom. Juzhni Sloveni su pre dolaska na Balkan, mozhda josh u postojbini severno od Karpata, bili izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom sluchaju nisu mladje od hiljadu godina, a za neke se mora drzhati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba velikog pomeranja slovenskih etnichkih masa prema jugu. Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrdjene chinjenice da su Juzhni Sloveni u jezichkom pogledu podeljeni na zapadnojuzhnoslovensku i istochnojuzhnoslovensku granu linijom koja ide „od ushc'a Timoka preko istochnih podnozhja planina duzh srpsko-bugarske granice do Osogova, a zatim u shirokom luku kroz severoistochnu Makedoniju do Ovcheg polja i Skoplja i dalje juzhno od Tetova ka albanskoj etnichkoj teritoriji oko Shar-planine”. Na osnovu toga se zakljuchilo da su se Juzhni Sloveni i kretali u paralelnim strujama — „zapadna grupa kroz Panoniju, a istochna kroz Dakiju, zahvatajuc'i tu i podruchje u luku Karpata, danashnji Erdelj. Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile odvojeno, jedna zapadno od Djerdapa, a druga istochno od njega, i to zato shto su ih razdvajale planine koje se sa severne strane nadnose nad Djerdap ... Preshavshi tako preko Dunava kao zasebne skupine, zapadni i istochni Juzhni Sloveni su nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, shto bi znachilo da danashnje oshtre jezichke razlike na crti ushc'e Timoka-Osogov-Shar-planina svedoche o nekadashnjem razmedju izmedju dveju etnichkih lavina”.[5]

Bez obzira na to shto u lingvistichkom pogledu hronologiju ovih zbivanja nismo u moguc'nosti da pratimo,[6] ova se rekonstrukcija mozhe uzeti kao odlichna dopuna istorijskim predanjima i svedochanstvima sachuvanim u vizantijskim i drugim izvorima. Za nas je u ovom sluchaju vazhna ne samo okolnost shto se na liniji Timok-Osogov-Shara formirala jedna duboka dijalekatsko-jezichka brazda nego i to shto se ova brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko albanske teritorije, sudec'i bar po toponomastichkom materijalu. Nauchno je utvrdjena chinjenica da je chitava teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela, redje i planina, kao i chitav niz tzv. „mikrotoponima”, nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan zakljuchak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i predele Albanije — uglavnom ravnice i rechne doline od Skadarskog jezera na severu preko Shkumbe, Devola, Semeni i Vojushe do juzhne Bistrice. Toponomastichka karta koju je sovjetski nauchnik A. M. Selishchev prilozhio svojoj kapitalnoj studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii [1931], najbolje pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po Albaniji i njihovu vec'u gustinu duzh rechnih dolina i u shirokim prostorima primorskih ravnica tamo gde se one, geografski, uopshte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku: albanska zemlja je teritorija izmeshanog stanovnishtva, gde slovenski elemenat poseda agrarne oblasti, a albanski — stocharsko-planinske oblasti. Tako se zapravo dobila jedna etnografska mrezha ili „reshetka”, a oba etnichka elementa, ovako rasporedjena, predstavljaju istovremeno razlichite drushtveno-ekonomske kategorije koje dele ne samo zemlju nego i proizvodnju. Ukoliko se oblast oko Kroje posmatra kao „albansko jezgro”, onda se mozhe govoriti o dvostranom obuhvatanju ovog jezgra, sa severa i sa juga, s obzirom na „vrlo shirok i intenzivan meshovit pojas slovenske i albanske nomenklature” na severu i na jugu albanskog jezgra. Linija Ljesh-Prizren oznachava taj pojas na severu, a linija Chermenika-Glavinica na jugu. Prodorna zona Juzhnih Slovena prema Jadranskom moru, po mishljenju M. Shuflaja, tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je prodor uchinjen preko Belgrada [Berat] i Cernika [Skampa] do episkopskog sedishta Glavinice i do primorske oblasti Slanice uz reke Devoli i Vojushu.[7] I mada albansko jezgro oko Kroje „nijesu etnichki nigde preplavili Slaveni”, slovensko je naseljavanje „dvojako obrubilo i zgusnulo tu jezgru”, i pri tom „ako nije rastochilo arbanske jezgre u brdinama, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske kristalizacije posred Balkana”.[8]

Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zatechenih starosedelaca pretpostavljen je i na drugim podruchjima Balkanskog poluostrva.Time se objashnjava i mishljenje da i posle naseljavanja zapadne i istochne grane Juzhnih Slovena juzhno od Dunava izmedju njih u pochetku kao da nije bilo prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom ravnice i rechne doline, ostavljajuc'i visinske predele za shirenje u nekoj sledec'oj etapi, tek kada se slovenski zhivalj po nizinama namnozhio toliko da se pojavio populacioni vishak i tek kada se Sloveni budu dovoljno prilagodili podneblju i balkanskom nachinu stocharenja. Po planinama i visoravnima boravili su u medjuvremenu jedino ostaci starosedelaca, „vlashki, a ponegde svakako i albanski pastiri”, koji su se bili povukli u manje pristupachne krajeve. Ima indicija da je upravo ovakav zhivalj ispunjavao prostor izmedju zapadne i istochne grane Juzhnih Slovena [Vlasi odnosno Rumuni u istochnoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici]. Docnije su u ovaj prostor ipak ushli i Sloveni, pretezhno oni iz zapadnojuzhnoslovenske grane, a starosedeoci su delom odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili slovenski jezik.[9]

Toponomastika Albanije pruzha dovoljno podataka da se utvrdi josh jedna vazhna okolnost: Sloveni koji su nastanili juzhnu i srednju Albaniju [basene Vojushe, Devola, Semeni, gornje Shkumbe i oblasti oko Crnog Drima] chinili su istu jezichku i etnichku grupu sa Slovenima koji su se nalazili u porechju juzhne Bistrice, u Makedoniji, Trakiji i Miziji — dakle istochnojuzhnoslovensku grupu, kojoj danas pripadaju bugarski i makedonski jezik; pojedine grupe ovih Slovena su se u ranom razdoblju kolonizacije [VII-VIII vek], ili neshto kasnije, naselile i severno od Shkumbe u porechju Arzena, Ishmi i donjeg Mata prema Skadru. Medjutim, oko Skadra i Drima dominiralo je stanovnishtvo zapadnojuzhnoslovenske grane, srpsko stanovnishtvo.[10]

Mogu se, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o prvom dodiru izmedju srpskog i albanskog naroda. Zajedno s drugim Juzhnim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na Balkan tokom VI i VII veka, i shirec'i se po njemu ka Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadashnjeg Ilirika. Etnichka karta Balkana je tada vec' bitno izmenjena: ne samo opsezhna romanizacija starosedelaca od periferije ka unutrashnjosti, duzh komunikacija, kastruma i gradova, nego i krupna izmeshtanja i pomeranja starobalkanskih naroda i etnichkih grupa u rezultatu jednoga dugog istorijskog zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih osvajanja pa se nastavlja kroz najezde varvarskih naroda, doveli su do toga da su mnoge stare etnichke grupe nestale, druge se vishe nisu nalazile na svome prvobitnom stanishtu, a trec'e su se tek formirale kao plod novih susreta i simbioza. Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa etnichkim precima Albanaca, ali je jasno neshto drugo: taj dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli zemlju, josh manje drzhavu, jer je sigurno da u vreme doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema nikakve drzhavne tvorevine albanskog naroda, niti se neka iole znachajna etnichka skupina Albanaca ili albanskih predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski chinilac. Chak i kada bi se prihvatilo mishljenje da su Albanci neposredni i „chisti” potomci Ilira [a Iliri su bez obzira na stupanj svoga drushtvenog i politichkog razvoja bili i te kako vazhan istorijski faktor na Balkanskom poluostrvu], to se ne tiche naseljavanja Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su vec' davno pre toga porazheni i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne uchestvuju; Srbi se sudaraju sa Vizantijom kao drzhavom, a to znachi sa Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa romanskim stanovnishtvom gradova koji su se nashli na putu slovenske etnichke lavine. Sa stanovnicima planina, a to znachi upravo sa stocharskim albansko-vlashkim etnichkim grupama, srpska se plemena nisu sukobljavala i nisu im preotela nishta. Priroda i karakter ratarske proizvodnje u Juzhnih Slovena upuc'ivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i drushtveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etnichkim grupama. Prema tome, podela rada medju njima vodi ih ka drushtvenoj integraciji u novim, etnichki meshovitim feudalnim tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko drushtvo u ranom srednjem veku nisu medju sobom konkurentni, i njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci su zatecheni u planinama, iz kojih se, bar u prvo vreme, uopshte na potiskuju. Tek kasnije, sa uvec'avanjem populacije i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim promenama u feudalnoj strukturi drushtva, dolazi do dvosmernog toka: agrarno stanovnishtvo ravnice shiri se u planinsku zonu, osvajajuc'i i stocharsku privredu; i obrnuto, stocharsko stanovnishtvo planina spushta se u ravnicu, pokazujuc'i tendenciju zadrzhavanja i stalnog nastanjivanja, uz obaveznu promenu nachina proizvodnje. Tek tada ovaj odnos otkriva svoj konfliktni potencijal — ali je to uglavnom zbivanje koje izbija na povrshinu tek u XV veku, a uzima maha josh kasnije, u bitno promenjenim istorijskim okolnostima.

III Srpska drzhava i Albanci

Najstarije istorijske vesti o Albancima potichu iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istorichara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi u Aleksijadi, chuvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i uzurpatora Georgija Manijakisa iz Dracha prema Solunu 1043. godine uchestvuju kao vojnici i „Arvaniti” tj. Albanci.[1] U slichnoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom, javljaju se Albanci i 1081, tada Normani iz juzhne Italije na chelu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Drach. Vizantincima pomazhe tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i neshto Arbanasa [„Arvanita”].[2]

Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je poprishte vazhnih politichkih zbivanja. Makar koliko od VII veka prozheta slovenskim stanovnishtvom, njena je etnichka situacija u istorijskom pogledu bila josh uvek manje znachajna od chinjenice da su celu teritoriju drzhali pod svojom kontrolom Vizantinci, opiruc'i se na romanizovane gradove kao shto su Drach, Skadar ili Avlona [Valona]. Drachka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporishte Vizantije na teritoriji Albanije. Prva vec'a iskushenja na ovoj teritoriji doshla su sa shirenjem bugarske drzhave, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova dva bugarska vladara, medjutim, ne uspevaju da osvoje Drach i Skadar, mada je Avlona pala. Drach i Skadar padaju neshto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije obuhvac'ena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje se pruzhalo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Drachu vec' 1005, a na celom podruchju 1018. Jedanaesto stolec'e je vreme upornih nastojanja Vizantije da sachuva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutrashnjoshc'u zemlje nasuprot pokushajima dukljanske srpske drzhave da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske invazije [1081].

Od svih pokushaja politichke integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno znachajna shirenja srpske drzhave. Drzhava srpskog naroda se obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i knezhevina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje [Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom krajnjem jugoistoku ova se drzhava uvlachila u prostor Albanije, zahvatajuc'i chitavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zaledje, danas, a verovatno i tada, naseljeno albanskim stocharima.[3] U doba najvec'e proshirenosti dukljanske srpske drzhave, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvac'ena chitava danashnja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast juzhno od te reke, ukljuchujuc'i sve male gradove u skadarskim zhupama [Balech, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Shas, Sv. Srdj i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot]. To znachi da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmeshanim stanovnishtvom, ukljucheni u srpsku drzhavu josh u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako se chesto, bez istorijskog opravdanja, drzhi. Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada Skadra, koja c'e trajati chitavih stotinu godina, od 1082. do 1180], podruchje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etnichkim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj drzhavnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez unutrashnjeg sukoba izmedju pojedinih socijalno uravnotezhenih etnichkih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je potpuno u srpskom feudalnom drushtvu.

Josh manje se zapazha jedna druga okolnost: da je kosovsko-metohijska oblast obuhvac'ena granicama srpske drzhave josh krajem XI veka, a jednim delom vec' u prvoj polovini H veka. Veliki ustanak Djordja Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa shirim planovima za oslobodjenje Juzhnih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obrac'aju se srpskom knezu Mihailu, koji im shalje sina Bodina i vojskovodju Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za „bugarskog cara” pod imenom Petar [verovatno prema imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].[4] Neuspeh ovog krupnog poduhvata ne umanjuje njegov znachaj, jer je to jedan od prvih velikih pokushaja posle 1018. da se ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje chitavog porechja Belog Drima srpskoj drzhavi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvac'ena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Nishu i Vidinu i dejstva rashkog zhupana Vukana iz utvrdjenog Zvechana prema jugu 1092-1093. godine,[5] ali je Kosovo i davno pre toga, josh za srpskoga rashkog kneza Chaslava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske drzhave. Granica Srbije bila je tada povuchena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvorishtu reke Kline pa je obuhvatajuc'i grad Drstnik [kod danashnjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad Plavskog jezera.[6] Tako je dobar deo Metohije vec' u prvoj polovini H veka bio ukljuchen u srpsku drzhavu.

Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji Albanije nikakvog istorijski zabelezhenog pokreta za oslobodjenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne drzhave. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga shireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stolec'a, pochev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske drzhave pod Andjelima krajem XII veka javljaju se i prvi pokushaji osamostaljivanja albanskih feudalaca izmedju Shkumbe i Drima, sa sredishtem u Kroji, gde se porodica Progona [Progon, 1190-1199; Dzhin Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilichno jasnom tezhnjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon se naziva „arhontom Arbanasa” i stupa u medjunarodne veze — sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjic'kom Srbijom; ozhenjen je Komninom, kc'erkom Stefana Prvovenchanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska drzhava posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Drach i pokorila „Arbaniju”. Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop grchkoga Epirskog carstva, rashirenog od Dracha do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti Epira [1261] obnavlja se pokushaj latinske, ovaj put anzhujske invazije albanskih zemalja preko Dracha. Pod vlashc'u Karla Anzhujskog ujedinjen je vec'i deo albanske teritorije kao „Kraljevina Albanija” [Regnum Albaniae]: od Drima do ispod Vojushe, sa sedishtem u Drachu. Ova tudjinska drzhavna tvorevina odrzhala se do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast.

Tokom XIII veka, medjutim, doshlo je do postupnog, ali chvrstog posedanja Kosova i nekih teritorija juzhno od Prokletija od strane srpske drzhave. Ono shto nije polazilo za rukom starim rashkim knezhevima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjic'a. Rodonachelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja [1166-1199, veliki zhupan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlashc'u veoma shiroka podruchja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zakljuchen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etnichki srpska oblast Metohija — Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Drshkovina — s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo — Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka Vardara — Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast izmedju Skadarskog jezera i planina u zaledju.[7] Chitav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadrzhan, ali su u sklop drzhave srpske konachno ushle zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i chitav predeo istochno od Ibra i Laba preko Juzhne Morave, obuhvatajuc'i Nish. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa celom mrezhom malih gradova [1180].[8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su vec' oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok se albanske skupine javljaju samo po planinama odnosno u nomadskom stocharenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski izvori rachunaju u albanske zemlje, verovatno zato shto je bio nastanjen pretezhno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] „ot Rabna”, tj. od Arbana, od zemlje Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja obuhvata mozhda i izvorishte reke Fani.[9] Politichko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije, nastavljeno je shirenjem srpske drzhave na jug i uchvrshc'ivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan Prvovenchani je nastojao da nastavi shirenje prema oblastima koje su lezhale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne chini oruzhanom silom, vec' diplomatskim putem, te konkurishe Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih veza sa kuc'om Progona; oruzhjem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I Andjeo [1214]. Albanija je tada podruchje gde se sukobljavaju interesi Srbije sa grchkim Epirom, koji u svom shirenju na sever hoc'e da vaspostavi chitavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na podruchju „prave” Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci. Orodjavanje sa Nemanjic'ima nije im smetalo da se prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao shto je to uchinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji okrenuo ledja srpskoj drzhavi i preshao na stranu Nikejaca.[10]

Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama 1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji prikljucheno celo podruchje Kosova i Metohije, a isto tako chitava severna Makedonija do linije koja, povuchena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kichevo, Veles, Shtip, Velbuzhd i Zemln, shto znachi da su se u srpskoj drzhavi nashli ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i prostrane oblasti kao shto su Polog, Porech, Ovche polje, Zhegligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Drach 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domashaja; samo shto se umesto srushene anzhujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno krac'e vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anzhujci ponovo uzimaju Drach 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa je 1308. godine potvrdio Milutinu „oblast Debra do reke zvane Mat”, a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno i albanski velikashi u zaledju Dracha.[11]

Mora se istac'i da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije ukljuchivanje „prave” Albanije u srpsku drzhavu. Severna, a delimichno i srednja Albanije bila je tradicionalno katolichka zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mrezhom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Svach. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. chak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku duzhnost da se zbaci vlast „shizmatichkog kralja”. U grupi albanskih velikasha kojima se papa obratio nalaze se gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao „knez Albanije”, pa Vladislav Gonoma — „knez Duklje i primorske Albanije”, a zatim gospodari predela oko Ljesha, primorja juzhno od Dracha, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, chak i znatno juzhnije od nje na Vojushi, ali sa razlichitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na primer, nije bila ugrozhena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.[12]

Srpski kralj Dushan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa vec'im zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikasha, udruzhenih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na chelu sa Dimitrijem Sumom. Politichki status severne Albanije u srpskoj drzhavi josh od Nemanje i Stefana Prvovenchanog bio je reshen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjic'a, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Dushan je ugushio bez vec'ih teshkoc'a, te je dobio odreshene ruke za opsezhne ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro chitavu Albaniju, osim Dracha, koji definitivno ostaje pod vlashc'u Anzhujaca, Dushan osvaja vec' u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija se i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ushc'a Meste odnosno do grada Hristopolja.

Velika Dushanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci se pedesetih godina XIV veka u vec'im masama nastanjuju u grchkom Epiru sve do Arte, a delimichno i u Tesaliji. U svakom sluchaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Dushana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde se o Albancima razmishlja kao o faktoru unutrashnje nestabilnosti srpske drzhave] nisu se mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podrzhavanju osvajachke politike kralja i cara Dushana prema grchkim zemljama. Nasuprot ochekivanju latinskih posmatracha, oni su bili veoma aktivan chinilac Dushanovog imperijalnog programa.[13] Objashnjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi se u samom feudalnom ustrojstvu srpske drzhave, u kojoj se bez obzira na narodnost moglo doc'i do velikog politichkog ugleda i ekonomske moc'i. Josh u doba kralja Milutina albanski feudalci se ukljuchuju u feudalni poredak srpske drzhave sa zvanjima i beneficijama zhupana, vojvode ili kaznaca. U Dushanovom carstvu albanske zemlje i velikashi Albanije obuhvac'eni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom.[14] Po osvajanju Kroje Dushan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Vazhan je momenat sa drzhavnopravnog stanovishta to shto se u Dushanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare [„car i samodrzhac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom” — u povelji iz 1348]. Time je legitimisana chinjenica da se Albanci kao narod ukljuchuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Dushanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju znachajan vojni i politichki faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjic'a-Paleologa i Tome Preljubovic'a. Inache, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Dushanovog carstva, kao shto c'e se videti, teche i na teritoriji Albanije, gde se postepeno obrazuju oblasti pod dinastichkom vlashc'u velikashkih rodova, Topija, Dukadjina, Arijanita, Kastriota, i drugih.[15]

Za sve to vreme mozhe se uochiti jasna razlika u polozhaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje. Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija koje u srednjoj i juzhnoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Dushan.

Kosovo i Metohija i druge oblasti na istochnoj i juzhnoj granici Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav nemanjic'ke srpske drzhave, kao zemlje u etnichkom pogledu srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri integrisane politichki, ekonomski i kulturno nego su chak odmah po pripajanju postale sredishnje oblasti svekolikog srpskog duhovnog i uopshte nacionalnog zhivota, sigurna osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruzhivanje srpske nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije je, prema zapazhanju mnogih istorichara, prostor veoma osobene etnichke simbioze Srba i Albanaca, sa izmeshanim stanovnishtvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etnichkim grupama stochara koje su trajno obelezhene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani] sprovedeno pod sasvim specifichnim uslovima. Ono, pre svega, nije prac'eno srbizacijom albanskog stanovnishtva. Za sve vreme nemanjic'ke Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve tezhnje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su se, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, juzhno od reke Mati. Chak i kada nije rech o nekim drzhavotvornim pokretima kojima bi se htela obrazovati nezavisna Albanija poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje druge drzhave: oni ulaze u izvesne teshnje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi drzhave, ali sa odreshenim rukama.

Osnov tih razlika izmedju Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, lezhi, dakle, u etnichkoj podlozi, u specifichnim etnichkim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovnishtvo je vec' u momentu prvih dejstava srpske drzhave prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da se neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija Kosova i Metohije pochinje tek sa shirenjem nemanjic'ke drzhave u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog osnova nema za tvrdjenje o postojanju albanskog „sedelachkog” stanovnishtva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, zapocheta josh u toku seobe naroda, zavrshila se trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu vec' pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovnishtva. Ono shto se zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stochara u srednjovekovnoj Srbiji potvrdjuje nashe pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka.

Politichka integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj drzhavi izvrshena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili novim zvanjima, stechenim ili tek dobijenim povlasticama, sa bashtinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku drzhavu, bili su aktivan chinilac te drzhave. U titulama srpskih kraljeva odnosno careva, kao shto smo videli, albanski narod je doshao i do svojevrsnog drzhavnopravnog legitimiteta. Ovaj se legitimitet izrazhavao i u pravima albanske vlastele da uchestvuje u radu najvishih organa vlasti srpske drzhave, srpskih sabora. Vec' sa shirenjem granica srpske drzhave preko grchkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radojchic', javilo se pitanje o uchestvovanju Grka i Albanaca na srpskim saborima; grchki i albanski arhonti su i uchestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znachi da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima uchestvovali u donoshenju Zakonika cara Stefana Dushana 1349. i 1354. godine.[16]

U drushtvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju se dve kategorije „Arbanasa”. Jedno su Albanci kao gradsko stanovnishtvo, a drugo — albanski stochari, etnichka skupina kao socijalna grupa. U prvom sluchaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovnishtva regulisani su opshtim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovnishtva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko stanovnishtvo — Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze odredjeni su socijalnim redom i statusom, a ne etnichkom pripadnoshc'u.[17] Pominju se i oblasne autonomne uredbe,[18] a to su u stvari legalizovana obichajna prava [Dukadjin i sl.], koja su se odrzhavala dugo, sve do novijeg vremena.

Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stocharima shirom srpske drzhave nalaze se u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opshteg zakona podigao Dushanov Zakonik. U pitanju su razlichite situacije dodira, a to znachi i moguc'nog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, izmedju albanskih stochara i zemljoradnichkog, stalno nastanjenog stanovnishtva sela. Dve su stvari ovde uochljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovnishtva, svih gradjana, bez obzira na narodnost, a drugo, nachelo strogog socijalno-ekonomskog razgranichenja pojedinih grupa stanovnishtva u feudalnom smislu. Isto tako, vazhno je i to shto se Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa Vlasima, kojih je, ochigledno, vishe i vec'i je broj pravnih propisa posvec'en njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovnishtva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina u jadranskom zaledju zhive na isti nachin, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi su stochari pokretnih stanishta, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da se taj dinamichki momenat njihovoga zhivota regulishe kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovnishtva. U Zakoniku ove se odredbe odnose na sluchajeve tzv. „potke”, a to je shteta koju jedna drushtveno-ekonomska zajednica [npr. selo] uchini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stochari, mogli su takvu kolektivnu shtetu uchiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, spushtanjem svojih stada na zimovishta bez dogovora sa seljanima ili narushavajuc'i dogovor.[19]

U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi se pominju redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da se obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji se poveljom konstituishe. Tada se ove kategorije stanovnishtva ogranichavaju u pravima koja im inache na drugom terenu nachelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo obichajem prihvac'eno da vlashki i albanski stochari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na „tudjoj” zemlji kao u zimovishtu, onda se posed darovan manastiru obezbedjivao od te obichajne obaveze izrichitom zabranom zimovanja, na primer josh u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde se propisuje da „ni Arbanasin tu nema zimovishta”.[20] Zemljishte darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po obichajnom pravu omoguc'i napasanje tudje stoke; tu se, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom „velikom i malom” — zabrana u Dushanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.[21] U drugoj povelji iz te godine [17. maja 1355], propisuje se da u metohu Sv. Petra Korishkog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado „ni vlastelin, mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin”; u protivnom sluchaju, c'efalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlashc'en je da „uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako pishe u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina — D. B.], i knjiga sudbena Carstva mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi”.[22]

U drugim poveljama ne iskljuchuje se moguc'nost korishc'enja manastirske planine [planinskog pashnjaka], ali se to uslovljava odobrenjem igumana; tada se odredjuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru — u sluchaju manastira Dechana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su duzhni da „donose crkvenu so od Svetog Srdja”, obavljajuc'i na taj nachin velik i tezhak transportni posao [iz skadarskog primorja do Dechana].[23] Slichno tome, u Dushanovoj Svetoarhandjelskoj povelji trazhi se od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet istim tim karavanskim „zetskim” putem.[24] Poveljom kralja Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da pored drugih kategorija stanovnishtva — Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panadjur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog Djordja-Gorga kod Skoplja, ali uz plac'anje zakonske carine po tarifi koja se primenjivala i u Tetovu, Grachanici i drugim crkvama.[25]

Albanci su u svim pravima i duzhnostima bili izjednacheni sa ostalim grupama stanovnishtva, osim specijalnih statusnih prava i duzhnosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu se mora istac'i da je nachelo jednakosti vazhilo za njih i u oblasti procesnog i krivichnog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero] izrichito propisuje da c'e svi podlozhnici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj prestup ili uchinjenu shtetu, te se predvidja jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.[26] Tako isto i sa opshtim ili specijalnim dazhbinama: Arbanasi su opterec'eni onoliko koliko i Srbi. U pomenutoj Svetoarhandjelskoj povelji iz 1348, kojom se ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet arbanashkih katuna [stocharskih naseobina u planini], „sa svim starim medjama”, Arbanasima je propisana ista „rabota” kao i Srbima: „Arbanasi, koji se nalaze u crkvi, da rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od zhita”.[27] Povelja Dushanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i „selo Arbanasi sa svim pravinama”,[28] iz chega zakljuchujemo da se arbanashko naselje, ukoliko se pod ovim nazivom podrazumeva selo sa vec' stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrdjenim pravima, koja se ni u ovom sluchaju nec'e dovesti u pitanje.

Kada je rech o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji, nasha se znanja mogu proshiriti i preko ove gradje koja se neposredno i izrichno odnosi na Arbanase, zagledanjem u odredbe o statusu stochara Vlaha [„zakon Vlahom”]. Postoji opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti njihovog polozhaja u pravima i obavezama, pa se i one odredbe u poveljama i Zakoniku gde se pominju samo Vlasi mogu protegnuti i na albanske stochare, kao opshte statusno pravilo za sve stochare koji zhive u pokretnim „naseobinama”, zapravo u nomadskim katunima na jednom uzhem ili shirem geografskom podruchju. Postavlja se pitanje da li su stochari [Vlasi i Arbanasi] na neki nachin „teritorijalizovani” u medjama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne zhupe u drugu. Do konachne teritorijalizacije katuna doc'i c'e tek u XV veku, kada se vec' po sachuvanoj gradji zna da se na zetsko-albanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice Arbanasa, ali i Srba stochara u sasvim odredjenim i omedjenim planinsko-ravnicharskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omedjenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim shto se mozhe pretpostaviti da su stochari imali utvrdjene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izduzheni. Vlashki, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa stareshinama koji su imali velika ovlashc'enja u upravljanju i rukovodjenju zajednicom, komandovanju u sluchaju oruzhanih sukoba i sudjenja u svim sporovima [knez, premic'ur, chelnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja se i ovde ogranichenost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stochara: oni su bili podredjeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno zavisnog stanovnishtva, vlashko-albanski stochari imali su samo uslovnu slobodu i „stara prava”, ali su svom feudalcu bili duzhni odgovarajuc'e rabote i dazhbine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao shto su travnina za korishc'enje vlastelinskog pasishta [1% od stada po chl. 197. DZ, ili po Dechanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],[29] redovne dazhbine u stoci pored travnine, „rabote” kao shto su napasanje stada vlastelinovog, ali uz mesechinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slichno.

Shto se tiche veze sa vlastelinstvom, lichno i teritorijom, stanje se menjalo, pri chemu je jasna tezhnja sistema da sve stochare chvrshc'e vezhe za odredjenu teritoriju. U pochetku su, kako primec'uje Konstantin Jirechek, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga zhupana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a mozhda i vlastele.[30] Nemanja poklanja Hilandaru dva vlashka „sudstva”, tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim manastirskim Vlasima da „begaju pod velikog zhupana”.[31] Katun se inache krec'e po planini „u shirokim granicama”, a u regulisanju internih sporova uzhiva izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stochara vidi se narochito u oblasti brachnog prava: Banjska povelja iz 1313-1318. godine ogranichava pravo medjusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sachuvana opshta zabrana braka izmedju vlashko-albanskog i srpskog meropashkog stanovnishtva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato shto je prelazak u kategoriju Vlaha, drushtveno lagodniju i slobodniju, bio odvishe privlachan da se to ne bi osetilo u vec'em napushtanju meropashkog sloja putem zhenidbe. Banjskom poveljom dopushta se meropsima da se zhene Vlahinjama samo pod uslovom da zhenu prevedu u merophe.[32]

Iz jedne opshte odredbe Dushanovog Zakonika [chl. 81] vidi se, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlashkih ili albanskih teritorija: „Planine shto su po zemlji Carstva mi, shto su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske vlasteli”. To znachi da je sav planinski region, sve zemljishte pokriveno pashnjacima u nachelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stochari zavisni „ljudi” cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u pravom smislu rechi slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanashke vlastele, o kojoj je vec' bilo rechi.

IV Etnichka situacija Kosova u XIII i XIV veku

Kao shto se mozhe videti iz prethodnog izlaganja, oblast Kosova i Metohije naseljena je Srbima josh od njihovog dolaska u srednjobalkansko podruchje tokom VII veka. Prema toj oblasti su usmerene tezhnje prvih srpskih drzhava, i Rashke i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom planu su juzhnoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno karakteristichni, jer zahvataju shiroku zonu od Dunava do Makedonije; Kosovo se tu javlja kao narochito aktivna oblast oslobodilachke borbe i sudara sa vizantijskom vlashc'u. Ta oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za krac'e ili duzhe vreme, ukljuchena u sklop srpske drzhave.[1] Pomeranje granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne mozhe se posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, vec' kao ujedinjenje oblasti koje je vec' davno pre toga nastanjivao srpski narod. Samo se tako i mozhe objasniti razvijanje ove teritorije u sredishnju oblast srpske srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi politichkog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda ne samo za vreme Nemanjic'a nego i kasnije, u razdoblju oblasnih gospodara, pa chak i u prvim stolec'ima turske okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna tvrdjenja nekih albanskih pisaca da je „shirenje srednjovekovne nemanjic'ke drzhave prema jugu prouzrokovalo i etnichka strujanja na Kosmetu, jer se sa shirenjem srpske drzhave pomera i njena etnichka granica iz Rashke prema jugu”, pa tako „doseljavanjem Srba u Kosovo-Metohijskoj oblasti nastaje vec'e sharenilo u sastavu stanovnishtva”.[2] Predstava o etnichkoj karti Kosova i Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogreshna i netachna, kao shto je u osnovi pogreshno omedjivanje srpskog etnikuma u ranom srednjem veku na teritoriju Rashke drzhave, jer bi to znachilo da sve do poslednjih godina XII veka juzhno od Rasa, kao ni istochno od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno tome, juzhno od Rasa bila bi zemlja „ilirskih potomaka” — Albanaca, kao shto bi onda i zemlja istochno od Ibra bila „bugarska zemlja”. Prisustvo Srba i na jednom i na drugom prostoru, uslovljeno „shirenjem nemanjic'ke drzhave”, ne samo shto je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje nego i kao oruzhana otimachina albanske i bugarske zemlje, kao „ekspanzija” u tudje prostore. Shtavishe, ni etnichka situacija tako „osvojenog” prostora Kosova i Metohije ne prikazuje se verodostojno: istiche se njeno tobozhnje „sharenilo”, jer se „tokom srednjovekovne vladavine srpske drzhave u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo poromanjenih Ilira], zatim Shiptari [potomci Ilira], narochito u Metohiji i okolini Prizrena i Drenici”.[3] Razume se, bez navodjenja tachnih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o stvarnim brojchanim odnosima stanovnishtva ove oblasti u srednjem veku, stvara se sa jasnim politichkim ciljem lazhna predstava o „ravnomernoj” zastupljenosti naroda na toj teritoriji, gde su Srbi tobozh samo doshljaci i uljezi u kompaktnoj etnichkoj masi „starosedelaca”, Vlaha i Albanaca — u oba sluchaja Ilira kao autohtonog i vechnog nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije ukupne slike, sa uproshc'enim podatkom da su se tu i tamo zaista nalazili „Arbanasi” i „Vlasi”, stvara se i fikcija istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni „pozni osvajachi” kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvrdjeni „ne pre kraja XIII veka”; da srednjovekovni dokumenti navodno pominju „albanska sela” na Kosovu, a istrazhivanja svih kasnijih turskih katastara [deftera] tobozh dokazuju da je „stanovnishtvo Kosova u XIV i XV veku bilo u sushtini josh uvek albansko i hrishc'ansko”, tako da se mozhe govoriti o „jedinstvu kosovskog stanovnishtva” [znachi, albanskog stanovnishtva] i njegovom diferenciranju prema Slovenima![4]

Istorijski izvori, medjutim, prikazuju etnichku stvarnost kosovske oblasti u srednjem veku sasvim drukchije. Pre svega, veoma je znachajno kako sam Nemanja i njegovi sinovi i prvi biografi, Sava i Stefan, gledaju na pripojene teritorije, medju kojima i na kosovsku oblast. U arengi Hilandarske povelje [1198] Nemanja veli da je „obnovio svoju dedovinu i vec'ma utvrdio” da je „podigao propalu svoju dedovinu i stekao”, pa navodi shta je to stekao „od morske zemlje”, „od Arbanasa”, „od grchke zemlje”. Arbanaska zemlja je za njega samo Pilot, dok je kosovska oblast ovde predstavljena nazivom Lab sa Lapljanem i navedena u kategoriji „grchke zemlje”.[5] Isto to, sa izvesnim varijantama, pominje Sava u Zhitiju svetog Simeona: Nemanja je „obnovio ochinu dedovinu i vec'ma utvrdio”, i „podigao propalu svoju dedovinu i stekao” pojedine oblasti „od pomorske zemlje”, „od Rabna” i od „grchke zemlje”. Tu je od Arbanasa [„Rabna”] uzeo Pilot, ali „Pilota oba” [Gornji i Donji], dok se kao grchka zemlja navodi Patkovo, Hvosno celo i Podrimlje, Kostrc, Drshkovina, Sitnica, Lab, Lipljan. Na kraju se napominje da je sve to Nemanja svojom mudroshc'u i trudom stekao, kao „nekada nasiljem oduzetu njegovu dedovinu i shto mu pripada od srpske zemlje”.[6] Prema tome, kosovsko-metohijska oblast je u svesti i svedochanstvu prvih Nemanjic'a krajem XII veka srpska zemlja, koja je to bila i pre nego shto je otudjena nasiljem, te je pripajanje i sticanje ovih krajeva samo obnova, restitucija srpske bashtine.

Povelje srpskih vladara zaista pominju Vlahe i Arbanase, ali kao izrazito manjinske etnichke i socijalne grupe u oblasti koja je potpuno pokrivena srpskim naseljima, chiji se stanovnici ne navode uopshteno, vec' sa lichnim imenom stareshine, glave domac'instva. Stvar je u tome shto se u ovim srednjovekovnim dokumentima navode sela i domac'instva koja se poklanjaju crkvenom, manastirskom vlastelinstvu kao trajni feudalni posed. To je svojevrstan popis stanovnishtva, chija je pretpostavka potpuna tachnost, jer se njim konstituishu sasvim odredjena feudalna prava i obaveze, a svaka drushtvena grupa imala je strogo utvrdjen status. Kao shto smo videli, status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su se po tome oni i izdvajali iz osnovne mase stanovnishtva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljacha ovog popisa u srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etnichku pripadnost zavisnog stanovnishtva. Onomastichki materijal, sachuvan na taj nachin u poveljama XIII i XIV veka, pruzha pouzdan osnov da se utvrdi srpsko, vlashko ili albansko poreklo stanovnishtva. Vazhno je shto se onomastichka analiza ovih dokumenata u svojim rezultatima slazhe sa zakljuchcima koji se mogu izvoditi prema neposrednoj, izrichnoj oznaci etnichke pripadnosti, pa se po svojim lingvistichkim odlikama srpska imena zaista mogu identifikovati u srpskim [ratarskim] naseljima, vlashka u vlashkim i albanska u albanskim [stocharskim] naseljima, katunima.[7] Drugim rechima, kategorija „Srbalja” nosi zaista srpska, slovenska imena, kategorija „Vlaha” vlashko-romanska, a „Arbanasa” — albanska imena. Odstupanja odnosno meshanja su moguc'na, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvrdjuju pravilo. Bilo je porodica u kojima su neki chlanovi nosili srpska, a neki albanska imena, ali nema nikakvog osnova da se ti izuzetni sluchajevi uopshtavaju do tvrdnje da su zapravo i svi „Srblji” sa srpskim imenima, u stvari, Albanci. Da se takva konstrukcija objasni, izmishljena je i teza o pokrshtavanju, po kojoj srpska pravoslavna crkva, organizovana na Kosovu i Metohiji od XIII veka, tobozhe daje prednost slovenskim imenima i tako sprovodi nasilnu srbizaciju. Razume se, konstrukcija pochiva na fantastichnim i proizvoljnim tvrdnjama. Nema nikakvih svedochanstava o pokrshtavanju latinskog stanovnishtva. S druge strane, pravoslavna crkva nikada nije davala prednost slovenskim, shto c'e rec'i — paganskim imenima, vec' je, obrnuto, zahtevala da se narodna imena zamenjuju crkvenim, hrishc'anskim imenima biblijskog ili grchko-vizantijskog, pa chak i latinsko-hrishc'anskog porekla.

Ako se sada vratimo istorijskim izvorima, u ovom sluchaju srednjovekovnim srpskim poveljama, srpski karakter kosovske oblasti za razdoblje od poslednjih godina XII do kraja XIV veka je neosporno dokazan i nesumnjiv. To su sledec'e povelje: Hilandarska Stefana Nemanje iz 1198, Zhichka Stefana Prvovenchanog oko 1220, Svetostefanska ili Banjska povelja kralja Milutina iz 1313-1318, Grachanichka povelja kralja Milutina iz 1321-1322, Dechanska povelja kralja Stefana Dechanskog iz 1330, Arhandjelska kralja Stefana Dushana iz 1348. Ovi spomenici sadrzhe veoma bogate, odredjene i pouzdane podatke o starosrpskim imenima. Od posebnog je znachaja, kako istiche Mitar Peshikan, shto se gotovo svi spiskovi lichnih imena u jednom od ovih spomenika — Dechanskoj povelji [hrisovulji] — mogu pouzdano ubicirati, vezati za odredjeni predeo, a sa malo izuzetaka i za odredjeno mesto. Pouzdano se smeshtaju i popisi iz Arhandjelske povelje, ali je za najstariju od velikih hrisovulja — Banjsku povelju odredjenost znatno manja. Podaci velikih hrisovulja i drugih povelja, isto tako, omoguc'avaju nam da mozhemo prouchavati ne samo imena u pojedinim naseobinama nego i u nekim shirim zonama: u gornjem Polimlju od Chakora do Komova i do Vrmoshe u Albaniji, u Metohiji izmedju Dechana i Belog Drima, u starom Altinu [sliv reke Valbone u severoistochnoj Albaniji], najzad — jedna zona severno od Prizrena i Suve Reke, predeo oko razvodja Sitnice i Belog Drima. Ogranichenije spiskove, koji nam u prouchavanju imena mogu posluzhiti kao uzorci i oslonac za uporedjivanje, imamo i iz drugih krajeva: iz Vranja i okoline, iz kosovske kotline juzhno i zapadno od Prishtine, iz sliva Kline [leve pritoke Belog Drima], iz metohijskog Podgora, iz srednjeg Polimlja [okolina Bijelog Polja], sa pobrezhja Skadarskog jezera na albanskoj strani, verovatno i iz okoline Zhiche.[8]

Hilandarska povelja iz 1198. pominje sela prizrenskog kraja, znachi onoga kraja koji Nemanja josh nije uspeo da definitivno pripoji Srbiji, te ih je „isprosio u Cara” za posed [parike] Hilandaru. To su sela Neprobishta, Momusha, Slamodrava, Retivlja, Trnije, Retivshtica, Trnovac, Hocha „i druga Hocha i trg tujdje, i dva vinograda tujdje nasadih”, a pored toga „ulijanike” [pchelinjake s koshnicama] u Trpezama, Dabshoru, Golishevi i Paricima. Imena sela su pretezhno srpska, osim dva verovatno vlashka [Momusha, Dabshor] i jednog grchkog [Parici]. Tu je i pomen ona dva vlashka sudstva, tj. katuna, Radova i Djurdjeva, sa svega 170 Vlaha, i sa zabranom da Vlasi prelaze „pod velijega zhupana”, tj. sa ove vizantijske teritorije i hilandarskog poseda u Srbiju velikog zhupana Stefana.[9] Povelja kojom je obrazovano vlastelinstvo manastira Zhiche u Hvosnu [severna Metohija] narochito je vazhna zato shto je izdata 1220, tako rec'i odmah po pripajanju ove oblasti drzhavi Nemanjic'a, a sva su naselja shto se u njoj pominju po svome imenu srpska — Pec', Crni Vrh, Stlpezi [Stup], Trebovitic'i, Gorazhda Vas [Gorazhdevac], Nakla Vas [Naklo], Chelpeki [Chelopek], Labljane itd.[10] Sva su ova sela postojala, ochigledno, pre nego shto je formirano zhichko vlastelinstvo i pre nego shto je oblast pripojena srpskoj drzhavi. To znachi da je ovaj kraj, sudec'i po ovom dokumentu, bio nastanjen Srbima bar u XII veku, ako ne i ranije.

Posedi manastira svetog Stefana u Banjskoj, prema povelji iz 1313-1318, nalazili su se u raznim krajevima srpskih zemalja: Ibru, Rasu, Sitnici, Labu, Hvosnu, Plavu, Budimlji, Zeti i na reci Savi — vec'ina, dakle, u kosovskim predelima, ukupno oko 75 sela i zaselaka, 9 katuna, sa oko 514 porodica. I tu je etnichka situacija, u analizi onomastichkih podataka, istovetna sa onom koju pokazuju ostale povelje. Rech je o chisto srpskoj zemlji, sa beznachajnim manjinama vlashko-stocharskog i mozhda albanskog stanovnishtva.[11]

Posebno mesto u nizu srpskih zlatopechatnih povelja-hrisovulja ima Dechanska povelja iz 1330. To je izuzetno obiman dokumenat, u poslednje vreme kritichki i fototipski izdat i temeljno prouchen u istorijskom i onomastichkom pogledu.[12] Dechansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najvec'i manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono zahvata prostranu teritoriju izmedju Komova na zapadu i razvodja Belog Drima i Sitnice na istoku, i izmedju razvodja Pec'ke i Dechanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa pojedinim posedima i van ove zone. Na taj nachin dechansko vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja, Metohije i predeo Altin na juzhnim padinama Prokletija, uglavnom u danashnjoj severoistochnoj Albaniji.[13] Spiskovi domac'instava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopsezhniju onomastichku gradju srpskoga srednjeg veka. Ogromna vec'ina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla, tako da se chitava teritorija dechanskog vlastelinstva u prvoj polovini XIV veka mora smatrati chisto srpskom etnichkom oblashc'u. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine [od 89], i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun, takodje u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kuc'a i 266 „kuc'a” u katunima [tj. od ukupno 2432 kuc'e] samo 44 albanske, dakle 1,80%.

Drugi izvori iz nemanjic'kog perioda govore i o albanskim katunima istochno od danashnje drzhavne granice [grupa katuna severno od Prizrena u Arhandjelskoj hrisovulji], ali nema sigurnih lingvistichkih dokaza o prisustvu albanskog etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjic'koj eposi.[14] Naprotiv, posedi grachanichkog vlastelinstva, prema povelji iz 1321-1322, pokazuju chisto srpsku etnichku situaciju ovog podruchja. Zemljishni posedi grachanichkog vlastelinstva u predelu Kosova nalazili su se u neposrednoj okolini manastira Grachanice, oko reke Grachanke, izmedju Prishtine i varoshice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice, neposredno oko Lipljana, pa u izvorishtu Sitnice oko Bare Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim zhupama Moravi — danashnja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke [okolina Novog Brda] i u Pologu oko Tetova van teritorije Kosova.[15]

Neosporna je istorijska chinjenica da se na shirokom podruchju Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti srpske drzhave chuva kontinuitet srpskog naroda, te da su sve zemlje severozapadno, severno i severoistochno od linije Skadarsko jezero-Komovi-Prokletije-Shara bile naseljene homogenim srpskim stanovnishtvom, s tim shto su u planinskim krajevima bili manje ili vishe brojni katuni vlashke tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine Albanaca stochara, koji se nisu podavali asimilaciji, ali se bash zato pomen „Arbanasa” i albanskih imena u srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao tachan. Sigurno je i to da je u osnovi kosovskog stanovnishtva lezhao prvobitni sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da se on u nemanjic'koj drzhavi, u povoljnijim i mirnijim politichkim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno osvezhavao i umnozhavao migracijama srpskog naroda sa raznih strana, verovatno pre svega iz rashkih, ali i iz zetskih predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom podruchju u srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu chinjenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara [uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o Dubrovchanima, koji se ne mogu posmatrati kao druga narodnost], i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena, ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer se ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog elementa krec'e oko 2%, pa i to pretezhno u zapadnim delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i neshto malo u gradovima.

V Kosovo u kulturi srednjovekovne Srbije

Kosovo je svojim sredishnjim polozhajem, sa kompaktnim srpskim stanovnishtvom i mnogim ekonomskim prednostima, bilo ona oblast u kojoj su srednjovekovni srpski vladari najradije boravili.[1] Na samom rubu danashnje pokrajine, u Brnjacima [gornji Ibar], imala je dvor zhena Urosha I, kraljica Jelena Anzhujska [umrla 1314. i poshtovana potom kao sveta]. U izvorishtu Laba nalazi se za kralja Milutina [1282-1321] dvorac Vrhlab: jedna povelja Dubrovniku pisana je ovde 1302. U Prishtini, tada „neutvrdjenom selu”, imali su dvor, sudec'i po poveljama, trojica srpskih vladara: Milutin, Stefan Dechanski i Dushan, mozhda i Urosh, a svakako i oblasni gospodar Vuk Brankovic' u vremenima oko kosovske bitke. Dvor se nalazio i u Novom Brdu. Juzhni kraj Kosova polja bio je gusto naseljen dvorovima: Pauni kraj Uroshevca, gde je i srpski arhiepiskop imao svoje „stanishte”; Svrchin, u istom kraju; Nerodimlja [Porodimlja, Rodimlja, Rodim], zapadno od Uroshevca, u podnozhju Share [danas selo Nerodimlja na samom razvodju Sitnice i Lepenca]; grad Petrch [sada Petrich]. U Prizrenu je bio dvor Ribnik, u podnozhju Share.

Gradovi su se u kosovskoj oblasti razvijali u vezi sa trgovinom, zanatstvom i rudarstvom. Najznachajnije rudarsko mesto u Srbiji u srednjem veku bilo je Novo Brdo, koje se pominje 1326. povodom dogadjaja iz 1282-1321. Bio je sredishte trgovine u balkanskim zemljama. Nalazi se u izvorishtu Krive Reke, leve pritoke Juzhne Morave. Tu se dobijalo olovo, a narochito srebro pomeshano sa zlatom, nazvano glama, glamsko srebro. U toku XIV veka kovao se tu i novac. Organizacija rudarstva u Novom Brdu bila je saskog porekla i karaktera, o chemu svedochi Rudarski zakonik, shto ga je izdao despot Stefan Lazarevic' 1412. Novo Brdo je imalo znachajnu koloniju „stranih” trgovaca, u stvari trgovaca iz primorja: Kotorana, Splic'ana i Dubrovchana. Najvec'i prosperitet dostiglo je u prvoj polovini XV veka. Zashtic'eno sa dva utvrdjena grada, ono je dugo odolevalo turskim napadima [sve do konachnog pada 1455] i svojim bogatim dohotkom olakshavalo borbu srpskih despota za opstanak drzhave.[2]

Drugi je vazhan trgovachki i zanatski centar na Kosovu Janjevo, pomenuto prvi put 1303, sa srpskim stanovnishtvom pravoslavne vere i latinskom kolonijom Sasa i Dubrovchana, opet u blizini srednjovekovnog rudnika.[3] Prishtina, sem toga shto je bila chesto boravishte kralja i arhiepiskopa ili, kasnije, oblasnog gospodara, nije imala posebnog znachaja kao grad u ovom periodu, mada i ona medju prvim srpskim gradovima u srednjem veku ima jaku koloniju Dubrovchana, koji su drzhali u zakupu carinu i imali industriju za chishc'enje srebra iz Novog Brda i Trepche.[4] Daleko vazhniji su bili Pec' i Prizren. Pec' je bila sedishte arhiepiskopije i potom patrijarshije, sa dubrovachkom kolonijom i „trgom”, koji je pod jurisdikcijom crkvenog poglavara stalno okupljao domac'e i strane trgovce. Prizren je bio takodje pod crkvenom zashtitom, najpre svog pravoslavnog episkopa, a potom manastira svetih Arhandjela; stanovnishtvo Prizrena bilo je obeju veroispovesti. Razvija se kao krupan trgovachki, saobrac'ajni i zanatski centar, a najvec'i uspon dozhivljava za vladavine Stefana Dushana [1331-1355], kao njegova kraljevska prestonica. Sa chetiri panadjura godishnje, u Prizrenu se trguje italijanskom, grchkom, egipatskom, madjarskom i drugom robom. Dubrovchani i ovde imaju brojnu koloniju, a etnichki sastav stanovnishtva bio je sharolik, sa Srbima u ogromnoj vec'ini.[5]

Trajni kulturni pechat ovoj oblasti kao srpskoj zemlji dala je, ipak, snazhnije od svega ostalog, srpska pravoslavna crkva.

Podruchje Kosova je hristijanizovano davno pre dolaska Slovena. Pokrshtavanjem Srba, medjutim, bavile su se ovde grchke crkvene organizacije; latinski su episkopati usredsredjeni u juzhnom odnosno dukljanskom primorju, dok u rashke zemlje i Kosovo dopire najpre dejstvo vizantijske drachke mitropolije. Od osnivanja ohridske arhiepiskopije rashkom zemljom rukovodi u crkvenom pogledu grchki episkop u Rasu [1020], ali su na teritoriji Kosova dejstvovale dve eparhije — jedna sa sedishtem u Prizrenu, i druga u Lipljanu. Sa osnivanjem srpske autokefalne arhiepiskopije [1219] nastale su krupne promene u organizaciji crkve na celom prostoru od Jadrana do Morave. U okviru novoga drzhavnog podruchja, sa kojim se imala poklapati oblast nove autokefalne crkve, nashle su se ohridske eparhije — ne samo Ras nego i Prizren i Lipljan, delimichno i Nish, a gornjomoravski predeo otkinut je od skopske eparhije. Osnivach srpske crkve, sveti Sava [arhiepiskop 1219-1236], zadrzhava tri ohridske eparhije — rashku, lipljansku i prizrensku, postavivshi na te katedre srpske episkope, ali osniva i nove: zhichku, toplichku, moravichku, Hvosno, budimljansku, zetsku i humsku. Samo su se dve poslednje nashle na do tada neprikosnovenom terenu latinske crkve, ali za pravoslavne Srbe koji su zhiveli u tim oblastima srpske drzhave. Sve ostale su se nalazile u jezgru srpskih oblasti, a dve bivshe ohridske eparhije, prizrenska i lipljanska, mada na periferiji tadashnje drzhavne oblasti, bile su na chisto srpskom zemljishtu. Za sudbinu Kosova vazhna je ta prvobitna organizacija srpskih eparhija, koja je za niz vekova obezbedila ovu zemlju od stranih, grchkih i latinskih uticaja. Sasvim nova eparhija ovde je bila episkopija u Hvosnu, nekada metohu prizrenske eparhije; to je sredishte nedavno istrazheno u razvalinama crkve svete Bogorodice u Studenici Hvostanskoj severoistochno od Pec'i, u podnozhju Mokre planine.[6] Osnivanje ove eparhije potvrdjuje srpski karakter gornje Metohije pochetkom XIII veka, kao i gustinu srpskog stanovnishtva u tom predelu. Zanimljivo je da je ovom predelu poklonjena osobita pazhnja i prilikom formiranja zhichkog vlastelinstva, tj feudalnog poseda same arhiepiskopije. Jedan veliki kompleks ovog poseda nalazio se upravo u Hvosnu na teritoriji ove eparhije, sa mestima Pec', Stlpezi i Chelpeki. Zahvaljujuc'i tome, arhiepiskop Arsenije premeshta sedishte arhiepiskopije, ugrozheno od Mongola 1253, iz Zhiche u Pec'. Tako se u Pec'i nastavlja zhivot arhiepiskopije, da bi od 1346, posle proglashenja patrijarshije, tu bilo i sedishte srpskog patrijarha, „Velika crkva”, centar chitave srpske crkvene organizacije, mesto gde su se odrzhavali crkveni sabori i donosile vazhne odluke.[7]

Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog sredishta srpskog naroda u srednjem veku odrazhava se i u narochito velikoj koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji. Po nekim evidencijama ima tu blizu dve stotine sachuvanih ili porushenih hramova, ali ih zapravo ima vishe — ako bi se ubrojali i svi nedovoljno istrazheni i neidentifikovani arheoloshki lokaliteti [crkvine]. Na Kosovu su i krupni dinastichki mauzoleji i monashka opshtezhic'a: Pec'ka patrijarshija, Banjska, Gradac, Grachanica, Dechani, Arhandjeli i niz drugih, manjih no ne beznachajnih manastira. Za sada se ne zna koliko se sachuvalo crkvishta iz prednemanjic'ke epohe, jer sistematska arheoloshka istrazhivanja na Kosovu nisu vrshena, ali je dobar deo nemanjic'kih crkava sigurno podignut na temeljima starih, vizantijskih hramova.

Epoha Nemanjic'a je vreme velike graditeljske delatnosti na Kosovu. Pec'ka patrijarshija je podizana u etapama. Prvu crkvu, Svete Apostole, podigao je verovatno josh zhichki iguman Arsenije, kasnije srpski arhiepiskop, u trec'oj deceniji XIII veka na metohu zhichkog vlastelinstva. U XIV veku podignuti su ostali hramovi: sa severne strane Svetih Apostola hram svetog Dimitrija [Nikodim, izmedju 1321 i 1324], a sa juzhne strane crkva Bogorodice Odigitrije sa paraklisima Jovanu Pretechi i sv. Arseniju Srpskom [Danilo II, 1324-1337]. Neshto kasnije, ali pre 1337, podignuta je i zajednichka priprata, kao i mali hram svetog Nikole uz juzhni zid.[8]

Kralj Milutin je podigao manastir svetog Stefana [Banjsku], na desnoj pritoci Ibra, severozapadno od Mitrovice. Verovatno je ovde i ranije postojao manastir, a tu je, po nekim izvorima, bila pre Milutinove obnove i episkopska stolica. Za vreme Urosha I to je bio metoh Grachanice, jer se u Milutinovoj Grachanichkoj povelji navodi kako „beshe Banjska upisana va ochine mi hrisovule”.[9] Banjska je sazidana na temeljima starog manastira izmedju 1312. i 1317, kao buduc'a grobna crkva u kojoj je Milutin i sahranjen 1321. Tada je ukinuta episkopija pri ovom manastiru, a on proglashen za kraljevski stavropigion zajedno sa ostala tri vladarska mauzoleja — Studenicom, Mileshevom i Sopoc'anima, kao chetvrti u rangu. Snabdeven je velikim feudalnim posedom sa 75 sela i 8 katuna, u kojima je bilo preko pet stotina pastirskih porodica.[10]

Milutin je obnovio i manastir Grachanicu [hram Blagoveshtenja] na rechici Grachanki juzhno od Prishtine, kao rezidenciju lipljanskih episkopa. Grachanica je postojala najkasnije od pochetka XIII veka, a obnova je izvrshena 1314-1315. Hrisovulje starijoj Grachanici, koje su izdavali Stefan Prvovenchani i Urosh I, Milutin pominje u svojoj darovnici, ali se one nisu sachuvale. Pri Grachanici su lipljanski [ponekad „grachanichki”] episkopi u XIV, a sigurno i u XVI veku.[11]

Najvec'i i najznamenitiji sachuvani spomenik nemanjic'kog neimarstva na Kosovu i uopshte, manastir Dechani, podigao je sebi za grobnicu kralj Stefan Urosh II [Dechanski, 1321. do 1331], u vremenu od 1327. do 1335, kada ju je dovrshio kralj Stefan Dushan. To je hram Pandokratora [Svedrzhitelja], kod sela Dechane juzhno od Pec'i. Kao kraljevska grobna crkva uvrshten je u red stavropigijalnih manastira: Stefan je tu i sahranjen, a u hramu su i moshti drugih svetih chlanova dinastije. O ogromnom vlastelinstvu ovog manastira, obrazovanom 1330. godine, vec' je bilo rechi. Znatno je bio oshtec'en odmah posle kosovske bitke, ali ga je obnovila kneginja Milica, te se ona i danas u Dechanima pominje kao drugi ktitor manastira.[12]

Josh jedna vladarska stavropigija podignuta je u XIV veku na Kosovu, ali sa posebno tragichnom sudbinom: to je Dushanova zaduzhbina manastir svetih Arhandjela kod Prizrena u kanjonu reke Bistrice istochno od prizrenskog grada. Manastir je podignut 1343-1347, a car Stefan Dushan sahranjen je u njemu 1355. Znachajno je i vlastelinstvo Sv. Arhandjela, rasuto po shirokoj teritoriji od Shar-planine do Jadranskog mora — 55 sela, ali „u krajevima kulturnijim i bogatijim”, a osim toga josh 7 crkava sa njihovim ljudima, zemljama i vinogradima, pchelinjacima i vodenicama, mnogo Vlaha [467 porodica] i 8 arbanashkih katuna. Manastir je srushen krajem XVI veka, kada materijal sa razvalina koristi Sofi-Sinan-pasha za podizanje svoje dzhamije u Prizrenu 1595-1597. godine.[13]

Iz vremena cara Dushana su i neke druge, manje zaduzhbine na Kosovu. U blizini Prizrena nalazi se isposnica sv. Petra Korishkog, sa manastirom svetog Petra, danas nesachuvanim. Pustinozhitelj Petar, Srbin iz sela Unjemira, „Dioklitije hvostanske” [danas u albanizovanom obliku Ujmir u Metohiji], zhiveo je i podvizavao se u Altinu i prizrenskim gorama verovatno u drugoj polovini XIII veka. Freske u isposnici otkrivaju dva sloja: jedan iz XIII veka a drugi iz vremena kralja Milutina; u doba kralja Dushana podignuta je crkva 1343. godine, a manastir darovan Hilandaru 1348. godine.[14] Treba pomenuti i manastir sv. Nikole u Dobrushti kod Prizrena, podignut oko 1334. godine, kao i crkve svetog Vlasija i svetog Nikole [u Hochi].[15] Moshti cara Urosha bile su sahranjene u manastiru Uspenija Bogorodice pod gradom Petrichem iznad Nerodimlja.[16] U manastiru svetih Arhandjela u Drenici, koji se pominje 1364. godine kao vlasteoska zaduzhbina, zhiveo je jedno vreme srpski patrijarh Jefrem posle svog povlachenja s patrijarshijskog prestola [1387].[17] Kod Prizrena su i Markov manastir, podignut pre 1388, i manastir Sveta Trojica-Rusinica,[18] a u Drenici manastir Devich, gde su moshti jednoga drugog kosovskog pustinjaka, sv. Joanikija Devichkog [umro oko 1430].[19]

Po kosovskoj oblasti, naravno, nisu podizani samo veliki ili mali manastiri, stavropigijalni, kraljevski i carski mauzoleji. Crkveni zhivot pochivao je, kao i danas, na gustoj mrezhi parohijskih hramova u selima. O izgledu i stanju ove oblasti u srednjem veku govori veliki broj crkvishta, ostataka i razvalina starih crkava; njih ima, kako je ustanovio Atanasije Uroshevic' za podruchje uzheg Kosova, skoro u svim selima, i srpskim i albanskim, a u nekom selu su i po dva ili vishe crkvishta. I kod Srba i kod Albanaca sva se ta crkvishta pripisuju srpskom zhivlju, koji se iz raznih uzroka raselio. Sem toga, u nizu seoskih atara albanskog stanovnishtva ukoliko se vidni tragovi starih crkava nisu sachuvali, na njih ukazuju topografski nazivi: Kisha = crkva, Kodra Kishes = crkveno brdo, Lazi Kishes = crkveni laz, Rogat e Kishes = crkvene jaruge, Proni Kishes = crkveni potok itd. Crkvina i crkvishta ima i u selima gde su starinci ili stariji naseljenici islamizovani i poarbanasheni. U selu Sibovcu toponim Sveti Nikola ukazuje na crkvu sv. Nikole Sibovachkog u Chichavici, koja se pominje u jednom zapisu iz 1578, a chijih tragova sada nema. Od sachuvanih srednjovekovnih crkava na Kosovu Uroshevic' navodi crkvu u Lipljanu, iz vizantijskog doba; Svete Arhandjele u Gornjoj Nerodimlji, gde su i freske sv. Simeona Srpskog i Save, kao i drugih Nemanjic'a; crkvu Pokrova Bogorodichinog u Babinom Mostu; crkvu svetog Nikole u Banjskoj, koja je imala stare freske, ali ih vishe nema poshto su je albanski balisti spalili za vreme poslednjeg rata.[20]

Ista je situacija i u drugim oblastima Kosova, kao i u onim susednim oblastima Makedonije gde sada u vec'ini zhive Albanci. U kosovskoj Gornjoj Moravi najvec'i broj starina chine upravo crkve u rushevinama, kojih ima i kod albanskih i kod srpskih sela, a ima ih i po selima islamizovanih i poarbanashenih Srba, kao i u selima sa meshovitim stanovnishtvom. Atanasije Uroshevic' ovde nabraja 66 porushenih crkava, mada napominje da ni to nije sve.[21] Radi poredjenja, mozhe se navesti odlichno prouchena oblast Pologa u Makedoniji. Skoro da nema sela, napominje Jovan Trifunoski, u kome ne postoji poneka crkvina ili manastirishte. Po dobijenim podacima on je utvrdio da crkvina ima na 162 mesta [Gornji Polog 72, Donji Polog 90], a oko 17 njih ranije su bili manastiri. Crkvine se danas nalaze poglavito u muslimansko-albanskim selima. U nekim selima i ovde su se ochuvali samo toponimi [Kisha i sl.] za mesta na kojima su nekad bili hramovi.[22] Iz svega toga mora se izvesti nedvosmislen zakljuchak da je cela ova teritorija bila u srednjem veku gusto naseljena pravoslavnim slovenskim stanovnishtvom. U isto vreme to govori i o stanju srpske crkve, njene organizacije i njene duhovnosti. Ako je jedno selo ponekad imalo i po dve ili vishe crkava, to znachi da je liturgijsko-parohijski zhivot bio razvijen, da je hristijanizacija srpskog naroda u srednjem veku bila efikasna i duboka.

Vidi se to narochito po prepisivanju knjiga u manjim crkvama po Kosovu. U poslednjim godinama Despotovine pa chak i prvih decenija turskog ropstva pishu se po ovim malim crkvama rukopisne knjige. Tako je jedno chetvorojevandjelje koje se danas chuva u Hilandaru pisao srpski pop Nikola „u zhupi Labu, u selu Vraninu Dolu, u dane blagochastivoga gospodina despota Djurdja i Grgura i Stefana i despota Lazara, godine 6958 [tj. 1450] ... I pisah ja smerni pop Nikola, tri izvoda drzhec'i pri peru — tako da sam blagosloven. Vechna mi pamet roditeljima, jeromonahu Arseniju i majci mi Radosavi, i bratu mi Bogdanu”.[23] Tako je u malim crkvama, dok se u glavnim, manastirskim centrima od samog osnivanja neguje knjizhevni i prepisivachki rad, bez kojeg se ne mozhe zamisliti srpska kultura. Kosovsko-metohijski skriptorijumi [pisarske radionice] u XIII i XIV veku, pa kasnije — u XV i XVI veku, igrali su vazhnu ulogu u recepciji vizantijske knjizhevnosti preko svetogorskih i drugih juzhnoslovenskih prevoda. U tom pogledu ulog kosovskih manastira u kulturnu bashtinu srpskog naroda nije nishta manji od uloga jednog Hilandara, a s druge strane nishta manje znachajan od velikog prosvetnog dela chuvenih zapadnoevropskih benediktinskih manastira — razume se, u odgovarajuc'im srazmerama. U skriptorijama Dechana, Pec'ke patrijarshije, Grachanice i drugih duhovnih sredishta na Kosovu stvaraju se i mnozhe srpske biblioteke, preko kojih srpski narod ulazi u neposredan dodir sa velikom hristijanizovanom civilizacijom grchko-rimskog sveta, shto znachi, posredno, i u dodir sa antichkim nasledjem, koje c'e tek posle pada Carigrada 1453. „emigrirati” na Zapad i biti otkric'e humanizma. U ovim velikim bibliotekama, od kojih je tragichnim dejstvom istorije srpskom narodu ostao samo mali deo ostataka, nisu samo prevodi i reproduktivna kultura, vec' i originalne, autorske tvorevine. Veliki srpski knjizhevnici: Teodosije, Danilo Pec'ki, Danilo Banjski, Jefrem, Marko i Camblak [bar dok se nalazio u Dechanima kao iguman] pripadaju ovoj zemlji; sa njom i iz Svete Gore, kada su tamo, odrzhavaju vezu; tu rasadjuju svetogorsko-vizantijsku duhovnost. Narochito Danilo, Jefrem i Marko zasluzhni su shto se upravo u kosovsko-metohijskoj oblasti, u centru srpskog naroda, formira prvi krug isihazma u Srbiji, duhovnosti tako znachajne za kulturu i svest srpskog naroda u vremenima koja neposredno prethode turskoj invaziji.[24] Vodec'i ljudi kosovo-metohijskog monashtva bili su elitni sloj srpskog drushtva, a u takvim centrima kao shto je Pec'ka patrijarshija [najpre sedishte arhiepiskopa a potom patrijarha] okupljao se stalno veliki broj najobrazovanijih i najduhovnijih ljudi koje je u srednjem veku imao srpski narod. U pec'inskim isposnicama iznad Pec'i [Ljevosha] ili Dechana [Belaje] provodio se asketski zhivot i kao intenzivna intelektualna delatnost.[25]

Umetnichko stvaranje na teritoriji Kosova u srednjem veku predstavlja kako u arhitekturi tako i u slikarstvu najvishe domete srednjovekovne srpske kulture U karakteristichnom pomeranju od rashko-primorsko-vizantijske sinteze u crkvenom neimarstvu ka chistijim vizantijskim oblicima, stvorena su u prvoj polovini XIV veka upravo ovde takva remek-dela srpske i evropske arhitekture kao shto su Grachanica i Dechani Srpsko slikarstvo, opet, prati promene u vizantijskom zhivopisanju; napushtajuc'i rashku monumentalnost, ostvaruje velika dela narativnog stila u shirem, neposrednom kontaktu sa pravoslavnim narodom ovih krajeva [Dechani], a raskoshna dekoracija spomenika Moravske Srbije u XV veku radja se prethodno u Pec'i. Kosovsko-metohijska grupa spomenika chini, dakle, jednu od bitnih karika u istorijskom lancu srpske kulture. Bez njih ova kultura je lishena svojih velikih, evropskih dostignuc'a. I stari srpski letopisci isticali su da su velika umetnichka ostvarenja srednjovekovne Srbije dobrim delom nastala na tlu Kosova. Tako sastavljach Karlovachkog rodoslova kao chuda lepote navodi kosovsko-metohijske crkve Svete Arhandjele, Dechane, Pec' i Banjsku, a van toga kruga josh samo Resavu [Manasiju] „Stoga i kazhu zhitelji zemlje ove, da prizrenske crkve patos, i dechanska crkva, i pec'ka priprata, i banjsko zlato, i resavski zhivopis, ne mozhe nigde da se nadje”.[26]

Umetnichki spomenici srednjovekovnog Kosova svedoche o tome da je ova oblast u drzhavi srpskog naroda bila sredishnja oblast gde su se odigravala skoro sva glavna zbivanja kulture, ne samo politike. Takvi se spomenici nisu mogli podizati na tudjoj zemlji, posred jednog „inojezichnog” naroda — kakav je u odnosu na Srbe i srpske spomenike, bez sumnje, albanski narod. Nisu ovi spomenici podizani na tudjem tlu, koje bi potom bilo naseljeno svojim narodom da bi im se tek naknadno stvorila pogodna i bezbedna sredina, vec' obratno: podizani su tamo gde se mogao obezbediti mir moshtima svetih kraljeva i arhiepiskopa, ali i monasima koji su tu imali da zhive i da se bore za svoj duhovni svet. Zato su ove „carske zaduzhbine” pravi medjashi srpskog naroda i srpskih zemalja. Utoliko pre shto su to ne samo svojom proshloshc'u nego i ulogom koju imaju u nashe vreme, sa monasima koji nastavljaju tradiciju srednjovekovne, vizantijske i slobodne nemanjic'ke duhovnosti. To dakle nisu mrtvi i otudjeni nego zhivi spomenici, koji i dalje vrshe svoju sluzhbu onako kako im je ktitor bio odredio. Oni su u srednjem veku centri duhovnog zhivota, u kojima se grade i chuvaju nacionalne tradicije i svest o pripadanju hrishc'anskoj, vizantijskoj kulturi. Ali oni su i danas, ne manje nego u proshlosti, centri duhovnog zhivota u autentichnoj tradiciji srednjovekovne duhovnosti. U vezi sa moshtima svetih Nemanjic'a i srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, koje se chuvaju u kosovskim manastirima, odrzhava se josh od srednjeg veka kult, koji ima poseban znachaj za chuvanje istorijske svesti naroda i narochito za svest o njegovoj celini kroz istoriju i u ovome nashem vremenu.

VI Srbi i Albanci u doba turske invazije

Za razvoj odnosa izmedju srpskog i albanskog naroda od velikog su znachaja krupne politichke promene na Balkanu do kojih je doshlo raspadom srpskog carstva posle Dushanove smrti [1355], uchvrshc'ivanjem Turaka Osmanlija na Balkanu i njihovim pobedama na Marici [1371] i Kosovu [1389], kao i borbom srpskih i albanskih zemalja za opstanak, koja se zavrshava porazom i konachnim padom u osmanlijsko ropstvo tokom druge polovine XV veka. Sudbina kosovske oblasti, ochigledno, zavisi u svemu tome od okolnosti koje su u pravom smislu rechi od svetsko-istorijskog znachaja.[1]

U razdoblju od smrti cara Dushana do marichke bitke, za nepunih shesnaest godina, ocrtala se u jasnim obrisima nova politichka karta srpskog carstva. U borbi oko nasledja prestola, Dushanov polubrat Simeon, po majci Paleolog, proglasio se za cara 1356. i konachno iz jedinstvene drzhave izdvojio grchke i albanske oblasti na krajnjem jugu, u Epiru i Tesaliji. Sa svojom feudalnom vlastelom, grchkom, srpskom i albanskom, vladao je teritorijom od Valone do Korinta i Olimpa, prestonica mu je bila u tesalijskoj Trikali. U sredishnjim i istochnim delovima carstva — Makedoniji, Juzhnoj Srbiji i Trakiji obrazovale su se dve snazhne oblasti brac'e Mrnjavchevic'a, Vukashina i Ugljeshe, prvoga sa titulom kralja — kao savladara i potencijalnog naslednika Uroshevog u Prilepu, a drugog kao despota, uz caricu-majku Jelenu, u Sery. Izmedju Simeonove oblasti i Mrnjavchevic'a udenuo se velikash Hlapen [oko Bistrice-Alijakmona], a prema Bugarskoj u severoistochnoj Makedoniji sevastokrator Vlatko [1365-1371]. Severno od Vukashinovih zemalja, u slivu triju Morava, formirala se oblast Lazara Hrebeljanovic'a. Zapadno od te oblasti, duzh chitave granice Bosne od Jadrana do Save, uglavnom u slivu gornje Drine, pruzhala se oblast moc'noga velikasha Vojislava Vojinovic'a, koju po njegovoj smrti [1363] nasledjuje Nikola Altomanovic'. U Zeti se od shezdesetih godina ojachavaju Balshic'i. Izmedju Lazara i Nikole Altomanovic'a nema prijateljstva; sukob je reshen porazom Altomanovic'a [1373], shto pogoduje ne samo uzdizanju Lazara nego i usponu josh jednog, za potonji razvoj dogadjaja vazhnog roda Brankovic'a. U medjuvremenu, 1371. godine, ofanzivna akcija Mrnjavchevic'a prema Turcima zavrshava se srpskom katastrofom kod Chrnomena [Chirmena] na Marici, chime su shirom otvorena vrata turskom prodoru ka centralnoj balkanskoj oblasti.

Polozhaj albanskih zemalja u procesu raspada srpskog carstva veoma je neodredjen. Razlikuje se situacija juzhne, srednje i severne Albanije. Juzhna Albanija deli sudbinu Simeonovog epirsko-tesalijskog „carstva”. Za svoje uchvrshc'enje u Epiru Albanci imaju da zahvale Srbima: prvu veliku epirsku migraciju Albanaca podrzhao je car Stefan Dushan, za carstva dolaze do moc'i albanski feudalci, separatno carstvo Simeona Paleologa sprechava potom vizantijsku restauraciju i potiskivanje albanskog elementa iz Epira. Severna Albanija je integralni deo Zete, gde su se sudarali interesi srpske i albanske vlastele sa mletachkim planovima za prisvajanje chitave istochne jadranske obale. Balshic'i, istina, ne uspevaju da obuhvate i prostor srednje Albanije, ali se ipak uchvrshc'uju u donjoj Zeti i severnoj Albaniji, sa prestonicom u Skadru sve do 1393. Srednja Albanija je, najzad, tachka ukrshtanja i sudara svih balkanskih i mnogih vanbalkanskih planova, ali i sa najjasnije izrazhenim pokretom za formiranjem sopstvene feudalne albanske drzhave.

Drach je kroz ceo srednji vek izuzetno vazhna strategijska tachka Balkanskog poluostrva, shto se ogleda i u neobichnoj chinjenici da je tokom chetiri veka, od 992. do 1392. godine, trideset dva puta promenio gospodara.[2] On je ne samo uporishte i oslonac vizantijske vlasti u razdoblju reokupacije Balkana [X-XI vek] nego i tachka prodora latinskog sveta na vizantijsko-slovenski Balkan od vremena normanske invazije [1082-1085] Drach je sa svojom shirom okolinom, a to c'e rec'i — sa jezgrom Albanije, glavni mostobran na jugoistochnoj obali Jadrana i polazna tachka za operacije starim rimskim putem ka Ohridu, Solunu i Carigradu. To se u mnogo ozbiljnijem vidu i vec'em opsegu ponavlja u toku XIII veka. Kratkotrajna vlast Mlechic'a [1205] samo je nagovestila interes Venecije u ovoj oblasti, koji c'e tek kasnije doc'i do punog izrazhaja [XIV-XV vek]. Epirska vlast u Drachu, kao i privremena srpska vlast u toj oblasti, sa svoje strane, ukazale su na ovo podruchje Albanije kao na zonu preplitanja i sukoba juzhnih i severnih suseda. Chitav se odnos do krajnosti komplikuje u XIII veku obnovljenim prisustvom Zapada: otkako je napuljski kralj Manfred [Hoenshtaufen] sa kc'erkom despota Mihaila II dobio u miraz Valonu, Berat i Drach [1258], borba za Drach i Srednju Albaniju dobija evropski karakter. U Drachu se konachno uchvrstio Karlo Anzhujski, brat francuskog kralja Luja IX [1272], koji je osvojio shiri prostor albanskih zemalja, sa gradovima Krojom, Beratom i Valonom, kao i ostrvom Krfom, te se proglasio za kralja „Kraljevine Albanije” [Regnum Albaniae]. Od tada nastaje slozhena borba sa promenljivom srec'om za pojedine strane u sukobu. Anzhujce, Grke [Epirote odnosno Vizantince], Srbe, ali u svemu tome ostaje kao trajni korisnik ovog objedinjavanja albanska vlastela. Tako dolazi do ugovora Luja, sina napuljskog kralja Roberta, sa albanskim despotom Andrijom II Musakijem u Drachu 1336, a vec' 1338. pominje se i Tanush Topija, veliki vlastelin u oblasti izmedju Mata i Shkumbe, kao podlozhnik Anzhujaca. Porodica Topija pokazac'e se potom znachajnijom od drugih, takodje dosta osamostaljenih albanskih feudalnih rodova kao shto su Musaki, Matarange, Dukadjini. Za ime Karla Topije vezan je i prvi ozbiljniji pokushaj uspostavljanja albanske vlasti u Drachu na temeljima anzhujske Kraljevine Albanije, no sada kao zaista albanske drzhave [1359-1388].

Nestabilno stanje na albanskom prostoru u drugoj polovini XIV veka navuklo je ovamo, konachno, dve moc'ne sile. To su Turci i Venecija. Posle marichke bitke skoro sve oblasti u Makedoniji i Trakiji padaju pod vlast Turaka bilo neposredno, kao gradovi Ser, Verija i Solun, ili u vazalnom statusu — kao zemlja Vukashinovih sinova Marka i Andrije u zapadnoj, a brac'e Dragasha [Konstantina i Dejana] u istochnoj Makedoniji. Tako je sa istochne strane, prema Makedoniji, Albanija bila sasvim nezashtic'ena od turske invazije. Na putu osmanlijske invazije, medjutim, pre svake kombinacije sa Albanijom, nashlo se novo, osnazheno jezgro srpskih zemalja. Bez obzira na to shto istorijska nauka josh nije do kraja razjasnila drzhavnopravni polozhaj kneza Lazara, kao srpskog vladara medju drugim oblasnim gospodarima, te nemamo sasvim odredjen odgovor na pitanje koliko je Lazar posle smrti cara Urosha [decembra 1371] legitimni naslednik nemanjic'ke dinastije, chinjenica je da se novo okupljanje srpskih zemalja izvrshilo oko Lazara kao „samodrzhavnog gospodina svih srpskih zemalja”.[3] Pred Turcima se, dakle, nashla srpska drzhava kneza Lazara i njegovog zeta Vuka Brankovic'a u moravskoj i kosovskoj oblasti, sa Balshic'ima u pozadini dalje na zapadu, a josh dalje u tom pravcu sa Bosnom kralja Tvrtka I Kotromanic'a, krunisanog „krunom svetoga Save” u Mileshevi 1377. Prvi napadi na Lazarevu Srbiju nisu uspeli, ali se odluchujuc'a bitka dogodila na Kosovu 15/28. juna 1389; dalekosezhne posledice srpskog poraza u ovoj bici osetile su se do kraja tek u toku sledec'ih decenija. Protiv udruzhene srpske vojske kneza Lazara, Vuka Brankovic'a i Vlatka Vukovic'a iz Bosne nastupila je turska vojska sa pomoc'nim trupama maloazijskih emirata, vazala Konstantina iz Makedonije, kao i Grka i Albanaca iz Epira i Tesalije [4]

Oblast Kosova u razdoblju dezintegracije carstva nije ni sama bila jedinstvena, niti stalno u posedu jednog gospodara, ali je veoma chvrsto u srpskim rukama. Srpski posed Kosova nije nijednom bio doveden u pitanje, niti su do Kosova dopirala nastojanja srednjoalbanskih feudalaca da se osamostale. Oblast kralja Vukashina dopirala je s juga do Prishtine i Novog Brda odnosno do Pashtrika, zahvatajuc'i vec'i deo Kosova polja, Gornju Moravu i Krivu Reku, a zapadno dobar deo porechja Belog Drima i Prizren. Na jug je zapadna granica Vukashinove oblasti dalje ishla uz Crni Drim, obuhvatajuc'i krajeve zapadno od te reke i chitavu zonu Ohridskog i Prespanskog jezera. Severno od Prishtine dodirivala se Vukashinova zemlja sa oblashc'u kneza Lazara kod Zvechana. Na zapadni deo danashnje Metohije protezala se iz Zete oblast Balshic'a, koja je, sem toga, pokrivala i chitavu severnu Albanije. Posle propasti Mrnjavchevic'a na prostoru Kosova u shirem smislu utvrdjuje se drugi Lazarev zet, Vuk Brankovic'. Potiskujuc'i Balshic'e on uspeva da zahvati praktichno sve delove kosovske oblasti zapadno od linije Skoplje-Prishtina-Novi Pazar-izvorishte Moravice, sve do Koritnika, Pashtrika, Prokletija i Durmitora, da bi na krajnjem severozapadu zashao u bivshu oblast Vojinovic'a-Altomanovic'a, niz Lim do blizu Prijepolja. Prema tome, Vukova oblast obuhvatila je i Skoplje, uzeto od Vukashinovih sinova, i Prizren, uzet od Balshic'a ne zna se kada.[5] Pored Skoplja i Prizrena, u njegovoj oblasti nashli su se Pec', Prishtina, Vuchitrn, Trepcha, Zvechan, Sjenica, Komarane na Limu, a verovatno i Brskovo na Tari. Prema veoma podrobnim istorijsko-geografskim istrazhivanjima Mihaila Dinic'a, granica izmedju Vukove i Lazareve oblasti ishla je donjim tokom Dezhevke, pritoke Rashke, Plakaonicom i Bistricom, levom pritokom Ibra; zatim na tesnac koji odvaja zhupu Lab od Kosova, tako da je selo Vranin Do ostajalo Brankovic'u. Izvorna oblast Juzhne Morave nalazila se u vlasti kneza Lazara i njegovog naslednika.[6]

Vazhna je okolnost shto ova oblast posle 1389. nije ni odmah ni brzo preshla pod neposrednu vlast Osmanlija. Naprotiv: zajedno sa zetskom severnom Albanijom ona se uskoro nashla u Despotovini, ujedinjenoj srpskoj drzhavi Lazarevic'a, a potom Brankovic'a, koja se protezala od Jadrana do Save i Dunava. Invazija Mongola sa istoka i poraz Bajazita u Maloj Aziji [1402], a potom dinastichki sukobi u Turskoj, bez obzira na sve nevolje koje su Srbi morali da podnesu za to vreme i zbog toga, omoguc'ili su obnovu i konsolidaciju srpskog naroda u Despotovini. Sin kneza Lazara, Stefan [despot 1402-1427], uspeva da savlada unutrashnje protivnike i da ponovo ujedini dobar deo srpskih zemalja. Posle smrti poslednjeg Balshic'a [1421] pripojena je Despotovini i Zeta. Okupivshi tri velike srpske oblasti, Stefan Lazarevic' je produzhio ochevu politiku obnavljajuc'i nemanjic'ku drzhavu, s novim sredishtem u Pomoravlju. Ta je oblast bila bez tudjih uporishta, dok je u zemlji Brankovic'a od kraja XIV veka bilo krajeva koje su drzhale turske posade i gradova u kojima su, naporedo sa srpskim, postojali i turski organi vlasti, a u Zeti je vishe primorskih gradova bilo pod mletachkom upravom.[7]

Na teritoriju danashnje Albanije Turci pochinju prodirati josh pre kosovske bitke. Iste godine kada je preoteo Drach od albanskog feudalca Karla Topije [1385], poginuo je zetski vladar Balsha II u borbi s Turcima na Saurskom polju kod Berata; Turke je protiv njega pozvao, kako izgleda, sam Karlo Topija. To uvlachenje Turaka u medjusobna obrachunavanja oblasnih gospodara dovelo je do kraha i svaki pokushaj da se stvori ili odbrani albanska drzhava. Vec' sin Karla Topije, Djordje [1387], u strahu od Turaka uvodi u Drach Mlechane, tako da grad konachno preuzima Venecija 1392. S druge strane, Turci su sve lakshe osvajali albanske zemlje. Koristec'i lokalne sukobe i neprilike, uspevali su da osvoje vazhna utvrdjenja. Tako su zauzeli Kroju posle smrti Nikite Topije 1415. Otada su Turci josh neposrednije uticali na prilike u okolnim krajevima. Venecija je, opet, nastojala da se prilagodi novim okolnostima. Kad god je to bilo moguc'no, ona je potkupljivala turske zapovednike, a kada se takva nagodba nije mogla ostvariti, koristila je albanski zhivalj protiv njih. Ubrzo potom je turska vojska prodrla i u juzhnoalbanske zemlje i posle velikog pustoshenja zauzela Valonu, Kaninu, Pirg i Berat. Bez obzira na sve mletachke pokushaje, Turci se vishe nisu mogli potisnuti iz strateshki vazhnih uporishta na albanskoj obali.[8]

Prvi energichan otpor Albanaca protiv Turaka, bez tudje pomoc'i, organizovan je 1433. godine u severnoj i srednjoj Albaniji, gde najpre Dukadjini napadnu i osvoje od Turaka grad Danj kod Skadra, a potom se koalicija albanskih feudalaca „od skadarskih planina do Valone” na chelu sa Arnitom Spatom [Arijanitom Komnenom], gospodarom kraja oko danashnjeg Elbasana u gornjoj dolini Shkumbe, tri godine uspeshno nosila sa zhestokim turskim napadima. U tom pokretu uchestvovali su i feudalci iz drachkog primorja: Andrija Topija, Musaki i dr. Pokret je zavrshen porazom 1436. godine.[9]

Glavni pokret Albanaca protiv Turaka vezan je za ime Skenderbega [Djordja Kastriota, 1443-1468]. Pojava Skenderbega, opet, mora se posmatrati u okviru velike hrishc'anske akcije, na chelu sa Ugarskom, za suzbijanje Osmanlija i oslobodjenje balkanskih hrishc'ana. Pod komandom ugarskog kralja Vladislava, Jovana Hunjadija i srpskog despota Djurdja Brankovic'a, mala vojska u kojoj su bili okupljeni Madjari, Poljaci, Srbi, Rumuni, pa i turski najamnici, prodire 1443. preko Nisha i Sofije do Srednje gore i u dva maha potuche Turke. Hrishc'ani se shirom Balkana pokrec'u u borbu. Srbi Novog Brda i Kosova pokushavaju tada da se oslobode. Albanci i Vlasi u Tesaliji podizhu takodje ustanak. Glavnu ulogu u albanskim zemljama preuzima sin Ivana Kastriota [umrlog 1439. ili 1440], Djordje, koji je u talashtvu kod Turaka bio primio islam i otad prozvan Skender [Aleksandar Veliki], Skenderbeg. Po povratku u Albaniju on se javlja ponovo pod svojim hrishc'anskim imenom [u dubrovachkim i mletachkim poveljama iz 1438. i 1439]. Posle uspeshnog prodora ugarske vojske u okupiranu Srbiju i Bugarsku Skenderbeg oslobadja skoro celu srednju Albaniju, utvrdjuje se u gradu Kroji i postaje glavna lichnost u savezu albanskih gospodara [domini Albaniae] protiv Osmanlija.[10] Njegovi planovi, medjutim, nisu bili usmereni samo na suzbijanje Turaka nego i Venecije. Vec' 1447. on u savezu sa Arijanitom, Dukadjinom i drugom vlastelom, i ohrabren od strane srpskog despota Djurdja, otpoche rat protiv Mlechana kod Dracha i kod Skadra, u nastojanju da se domogne gradova koje su drzhali Mlechani, ali bez uspeha. U novoj akciji Jovana Hunjadija [„Sibinjanin Janka”], 1448, on je bio spreman da mu se pridruzhi protiv Turaka, ali je Hunjadi bio porazhen na Kosovu na starom bojishtu, 17-19. oktobra 1448, pre nego shto je Skenderbeg stigao. Turska se potom obara svom snagom na Skenderbegovu Albaniju. Poshto je najpre definitivno pokorila Epir, napadne Skenderbegove trupe najpre u oblasti Debra, da bi sledec'e godine [1450] opsela Kroju. Opsada ne uspe, Murat II se povuche, ali Skenderbegu sem Kroje nije ostalo nishta, tako da je ponudio ovaj grad Veneciji. Odrzhao se uprkos svih teshkoc'a koje je imao sa suparnicima u Albaniji, Dukadjinima i Musakima. Njegova oblast na Mati i u Debru bila je mala; nije mu poshlo za rukom da osvoji ni Berat ni Ohrid. Pod oruzhjem je imao jedva 12.000 ljudi, ali mu je snaga, kako veli Konstantin Jirechek, bila u njegovu krshevitu kraju, gde se uspeshno mogao drzhati u defanzivi.[11] Oslanjao se i na Zapad, priznajuc'i vrhovnu vlast napuljskog kralja Alfonsa,[12] ali od toga nije imao velike koristi: 1457. godine, napushten od svojih plemenskih stareshina, morao je Skenderbeg da se povuche u planine pred turskom vojskom, koja je provalila preko Albanije u Zetu. Kroja je bez uspeha opsadjivana i 1466. i 1467, ali Skenderbeg umre u Ljeshu 1468. godine, a njegovu zemlju zauzeshe Turci. Jedino se Kroja odrzhala pod vlashc'u Venecije do 1478. Brana popushta, i vec' 1501. godine postaje i Drach turski grad.

Znachaj Skenderbegovog otpora nije mali, ali nema ni razloga da se on precenjuje. To je chasna, herojska pojedinost opshtega balkanskog otpora osmanlijskom zavojevachu, u kome svoje mesto imaju pre svega Grci, a potom i srpske zemlje, kao i vanbalkanske sile, koje se sada prvi put javljaju sa ozbiljnijim akcijama protiv Turaka. Narochito ne treba zaboraviti da se Vizantija herojski drzhi sve do 1453. [pad Carigrada], Srpska Despotovina do 1459. [pad Smedereva], da se Crnojevic'i u Zeti nose sa osvajachem, oruzhjem i diplomatijom, sve do 1499, da se kao vazhan chinilac otpora javlja vrlo snazhno i aktivno bosanska Drzhava [do 1463] i Hercegovina Stefana Vukchic'a [do 1482], te da se za sve to vreme Ugarska, a donekle i Venecija, u vrlo slozhenim prilikama, organizuju za borbu protiv osvajacha i ofanzivno dejstvuju protiv Turaka. Chitav je ovaj splet odnosa i zbivanja okvir u kome je jedino i bila moguc'na pojava jednog Skenderbega.

Na shirokom planu srpske i albanske istorije, pogotovu kada se one posmatraju u sklopu opshtih istorijskih zbivanja na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini XIV i tokom XV veka, i pored svih veza i preplitanja, jasno se odvajaju srpski i albanski prostor, albanske zemlje od srpskih zemalja. Srednja Albanija — izmedju Mata i Shkumbe [Kroja, Drach] — predstavlja istorijsko jezgro, koje se, mada josh uvek delimichno na srpskim tradicijama i sa osloncem na srpsku drzhavu, pochinje integrisati sa susednim albanskim oblastima na jugu i severu i obrazovati kao osnovica buduc'e albanske drzhave. Prvi elementi albanske drzhavnosti, josh uvek u feudalnom smislu, javljaju se na tom prostoru. Isto tako, severna Albanija [skadarska oblast sa planinskim zaledjem] je u specifichnoj simbiozi srpskih i albanskih plemena, i srpskih i albanskih feudalaca, objedinjenih zetskom oblashc'u i srpskom drzhavnoshc'u, ali sa izgledima na emancipaciju u buduc'nosti, zahvaljujuc'i najvishe pojavi mletachkog faktora na ovom terenu.

Nasuprot tome, oblast Kosova u najshirem smislu rechi, sve do kraja XV veka prikazuje istorija kao chisto srpsku zemlju; deljenu, dodushe, izmedju velikih srpskih feudalaca i vladara [Mrnjavchevic'i, Balshic'i, Brankovic'i i Lazarevic'i], ali svagda i bez ikakvih ograda srpsku. nijednom se u ovom prelomnom istorijskom razdoblju Kosovo ne javlja kao albanska zemlja, niti se da naslutiti da bi ono moglo to da postane. Nastanjeno Srbima, sa beznachajno malim procentom nesrpskog stanovnishtva [medju kojima su i Albanci], sa najmoc'nijim, najaktivnijim i najvazhnijim centrima srpske duhovnosti, kulture i politichkog programa za buduc'nost, Kosovo je u XV veku klasichna srpska zemlja. Nijedan pokret albanskih feudalaca za oslobodjenje od Turaka u XV veku nije ni dotakao kosovsku oblast, a kamoli da je tu nikao ili da se tu razvijao. Chak ni Skenderbegovo okupljanje albanskih zemalja i njegovo dinamichno gerilsko ratovanje po albanskoj teritoriji nije dotaklo Kosovo. Umesto ka Kosovu, njegove su aspiracije ili vojna dejstva usmereni ka Debru i Ohridu, Skadru ili Beratu. Osnovni razlog za takvu posebnost Kosova u ovo doba mora se trazhiti u etnichkoj situaciji, u aktuelnom rasporedu naroda, a ne u politichkim reliktima proshlosti odnosno u snazi feudalnog srpskog sloja na Kosovu. Sukob srpskih feudalaca oko Kosova trajao je vishe decenija posle Dushanove smrti, ali se albanski elemenat nije pokazao ni kada se u te sukobe umeshala Turska. Shtavishe, ni Vuk Brankovic' pre toga, koji je ujedinio sve oblasti Kosova i stare Rashke, a na jugu ukljuchio i Skoplje, nije se oslanjao na albanski elemenat, jer ga na toj teritoriji praktichno nije ni bilo.

Za razliku od Kosova, u oblasti donje Zete, skadarske ravnice i severno-arbanashkih planina odvijao se tokom druge polovine XIV veka i kroz ceo XV vek jedan veoma znachajan i slozhen demografski, drushtveni i etnogenetski proces, chije se trajanje mozhe u izvesnom smislu pratiti i dalje sve do XVIII veka.[13]

Rech je o tzv. teritorijalizaciji katuna i obrazovanju nove plemenske strukture, u kojoj dolazi i do nekih vidova simbioze, sa asimilacijom kao krajnjim rezultatom, bilo u smeru prema srpskom etnichkom elementu kao dominantnom ili, opet, ka albanskom etnikumu. Mora se uz to istac'i da se ovaj slozheni proces odvija u takvim uslovima, kada se na tom terenu nije moglo govoriti o nadredjenosti ili podredjenosti bilo koga etnichkog elementa: i Srbi i Albanci su tada u toj oblasti josh uvek hrishc'ani, prvi — pravoslavni, drugi — katolici. Eliminisan je momenat nasilja, a proces je u drushtvenom i ekonomskom pogledu zaista spontan Jedan deo Vlaha i Arbanasa spushtao se u zetsku i skadarsku ravnicu i preshao na sedelachki nachin zhivota, te je pored stocharstva pocheo da se bavi zemljoradnjom i vinogradarstvom, ali je i dalje sachuvao katunsku organizaciju. Zbog prirode svog osnovnog zanimanja — stocharenja, ove grupe su se shirile i na zhupska sela, zahvatajuc'i prilichno prostrane teritorije. Isto tako, mnogi samostalni katuni u drugoj polovini XV veka stapali su se s jachim katunima i doprinosili stvaranju shirih zajednica, pod vodjstvom najistaknutijeg stareshine [kneza ili vojvode]. Ove proshirene zajednice obrazuju svoju teritoriju, obuhvatajuc'i nekadashnje zhupe. Za Gornju Zetu postoji spisak katuna koji su uchestvovali na zetskom zboru 1455. godine: Mataguzhi, Hoti, Grlje, Luzhani, Podgorichani, Grude, Kuchi, Piperi, Stankovic'i i drugi. Medju ovim katunima prepoznaju se imena crnogorskih i brdskih, ali i albanskih malisorskih plemena, chije se konachno formiranje odigralo znatno kasnije u tursko doba. Povodom toga je postavljeno i pitanje etnichke pripadnosti ovih katuna u njihovom transformisanju ka plemenima. Podruchje severno od Crnog Drima do venca Prokletija tvorilo je u srednjem veku „vanredno zanimljiv pojas etnichke simbioze, u kojem se pastirski arbanaski i rumunjski elemenat stapao s poljodjelskim slovenskim zhivljem. Stara rumunjska plemena dosta su brzo asimilirana. Amalgamizacioni proces izmedju Srba i Arbanasa traje”, prema konstataciji Milana Shuflaja, josh danas. Najtipichniji mu je sluchaj onaj plemena Kuchi, „koje je u 17. vijeku bilo joshte arbanasko... a danas je srpsko”.[14]

Etnoloshka istrazhivanja nisu josh u dovoljnoj meri izvrshena da bi se moglo sa vishe sigurnosti rec'i koje je od ovih plemena srpskog, a koje albanskog porekla. Stanje ove srpsko-albanske prelazne zone ili „zone simbioze” oko Drima, Skadarskog jezera i Zete, a onda Prokletija i Pashtrika u XV veku mozhe se danas veoma pouzdano rekonstruisati na osnovu turskih dokumenata i onomastichke gradje, kao i statistichkih podataka koji se odatle mogu izvuc'i. Koliko god starosrpske povelje ostavljaju dosta otvorenih pitanja za geolingvistichku obradu, takav uvid u imena na zetsko-humsko-rashkom prostoru, kako dobro primec'uje Mitar Peshikan,[15] omoguc'avaju nam tek turski opshirni defteri, sistematski popisi domac'ina — feudalnih obveznika sa nalozima i dazhbinama koje su razrezivane i naplac'ivane, u stvari katastri i poreske knjige. Proucheni su defteri za oblast Brankovic'a iz 1455, defter Skadarskog sandzhaka iz 1485, defter Stare Crne Gore iz 1521. i popis Hercegovine iz 1477. Prvi se odnosi na sliv Sitnice i Laba, delove Podrimlja, Poibarja i slivova Toplice, Juzhne Morave i Lepenca [dakle uglavnom istochni deo teritorije Kosova], dok se defter skadarski odnosi na prostor izmedju reke Zete i Morache i Belog Drima, pa i preko ovoga, odnosno od okoline Brodareva na Limu do Velikog Drima i Jadrana; uz ovaj defter je i popis naseobina Pipera i Klimenata iz 1497, kao shto je i uz popis Stare Crne Gore i popis iste oblasti iz 1523. Hercegovina u popisu iz 1477. je tradicionalna humska oblast. U geolingvistichkoj analizi lik imena uzima se kao pouzdano svedochanstvo o etnojezichkim granicama, te su izrazite odlike staroarbanaskih imena omoguc'ile da se pouzdano odredjuju naseobine sa imenima starosrpskog tipa, sa imenima staroarbanaskog tipa i sa meshovitom onomastikom.

Mada je utvrdjivanje konkretne granice bilo otezhano i time shto se izvestan broj mesta u granichnim zonama ne da blizhe lokalizovati, ima dovoljno pouzdano razmeshtenih naseobina da se moglo doc'i do veoma egzaktnih nalaza za sam pochetak turskog doba, tj. za sredinu i drugu polovinu XV veka. S obzirom na kvalitet i pouzdanost ovih nalaza, naveshc'emo glavne rezultate istrazhivanja Mitra Peshikana. Mrkojevic'i [danas Mrkovic'i u zaledju Bara i Ulcinja] imaju u osnovi slovenska imena, mada sa izvesnim albanskim primesama i uticajima; Krajina [severno od Mrkovic'a, tj. izmedju Crmnice, planine Rumije i Bojane ili sadashnje drzhavne granice] predstavlja meshovitu zonu; istochno od Bojane u ono vreme nema slovenskih naseobina, ali je istochno od Skadarskog jezera u prostoru Kupelnik-Kadarun-Podgora postojala zona sa imenima starosrpskog tipa, dok su dalje ka istoku, sve do granica Altina, samo arbanske naseobine; meshovitog su karaktera i imena oko reke Cijevne, pochev od Klimenata u Albaniji, preko Kucha, pa do Zetske ravnice [istorijskog Podluzhja]; naselja sa arbanaskom onomastikom nema u Staroj Crnoj Gori [potonja Katunska, Ljeshanska, Rijechka i Crmnichka nahija] i uopshte zapadno od jezera i Morache, shto vredi za Podgoricu, Pipere, Vasojevic'e, plavsko-gusinjski kraj i celo Polimlje, a takodje za chitavu oblast Brankovic'a [porechje Kline, gornjeg Ibra, Sitnice, Laba, Toplice i Kosanice, Lepenca, Juzhne Morave], nema ih ni u starom Hvosnu [severna Metohija], ukljuchujuc'i Rugovo, a ni juzhnije — u severoistochnom delu medjurechja Belog Drima i njegove pritoke Ribnice. Stanje se, medjutim, menja zapadnije od ovoga prostora, te turska nahija odnosno starosrpska pokrajina Altin predstavlja izrazito meshovitu zonu. Pri tome u albanskom delu Altina preovladjuju srpske naseobine, dok je najvec'a koncentracija arbanskih naseobina s obe strane reke Ribnice [Erenika], izmedju Junika i Djakovice, u kojoj vec' dominiraju starosrpska imena.

Arbanaskih naseobina ima i oko Djakovice, ali tu vec' ka jugu zalazimo u predeo iz kojega za XV vek imamo samo mestimichne podatke nedovoljne za prac'enje etnojezichkih granica, jer nedostaju defteri za oblast Dukadjina i Prizrena. Jedan vek kasnije, prema objavljenim delovima Dukadjinskog deftera od 1571, u predelima oko Pashtrika vlada albanska antroponomija, ali to je vec' drugo doba, chija se slika ne bi smela mehanichki projektovati u proshlost.[16]

To sve znachi da antroponomijska prouchavanja izvornih turskih popisa iz XV veka pokazuju da je linija danashnje drzhavne granice uglavnom podudarna sa tadashnjom etnichkom medjom Srba i Albanaca. Na podruchju danashnje pokrajine Kosovo Albanaca ima tada samo oko Djakovice, Srba ima i u albanskom delu Altina, dok chitav ostali prostor „oblasti Brankovic'a” naseljavaju, praktichno, samo Srbi. Albanaca josh nema chak ni u Rugovu, shto odgovara istorijskim i antropogeografskim podacima o poreklu albanskih Rugovaca, koji se u ovu oblast doseljavaju kao ogranak malisorskih Klimenata u prvoj polovini XVIII veka.[17]

Statistichki podaci iz turskih deftera s kraja XV veka pokazuju apsolutnu pokrivenost oblasti hrishc'anskim stanovnishtvom. Pri tome, razume se, valja imati u vidu da su albanski starinci kosovske oblasti, kao i prvi doseljenici iz Malesije, katolici — shto znachi da su obuhvac'eni kategorijom hrishc'ana, koja tada i u tim dokumentima nije etnichki izdiferencirana. Ipak, u poredjenju sa kasnijim popisnim dokumentima rechit je podatak da 1490/91. godine u Vuchitrnsko-prishtinskom sandzhaku ima 28.455 hrishc'anskih i samo 5 islamiziranih domova, da bi se taj odnos u trec'oj deceniji XVI veka promenio na 18.914 hrishc'ana prema 700 muslimana [96,5 : 3,5]; u Prizrenskom sandzhaku bilo je 1490/91. godine 23.970 hrishc'anskih domova i samo 1 islamiziran dom, dok se taj odnos menja, mada ni na ovom prostoru ne bitno, 1520-1530. godine, kada na 18.382 hrishc'anska dolazi 359 muslimanskih domova [98 : 2].[18]

Sudec'i prema svim ovim lingvistichkim i istorijskim podacima, Kosovo je u najshirem smislu rechi tokom celoga XV veka bilo srpska zemlja, sa potpuno zanemarljivom albanskom [pa i to — hrishc'anskom] manjinom. Nikakvog osnova nemaju proizvoljne tvrdnje da turski defteri tobozh ochigledno dokazuju da je stanovnishtvo Kosova u XIV i XV veku [!] josh uvek u sushtini „albansko i hrishc'ansko”.[19] Na osnovu imena u turskim defterima XV veka, dakle opet antroponimijskom analizom, albanski istorichar Seljami Puljaha zakljuchuje o prisustvu pa i vec'ini Albanaca na Kosovu, ali podaci koje on navodi govore sasvim suprotno: prema defteru iz 1485, u pec'koj nahiji evidentirano je 4.910 slovenskih imena prema 164 albanska; u nahiji Suhogrlo [istochni deo Metohijskog Podgora] 1082 slovenska prema 8 albanskih imena; u vuchitrnskoj nahiji 287 slovenskih prema 5 albanskih imena; u prishtinskoj — 91 slovensko i nijedno albansko; u lapskoj [podujevski kraj] 53 slovenska i nijedno albansko; u prizrenskoj — 253 slovenska i 5 albanskih imena.[20] Kao shto je primec'eno u jednom kompetentnom komentaru ovog Puljahinog istrazhivanja, slovenska imena su trideset sedam puta brojnija od albanskih. Nije pomogla ni kategorija „albanoslovenskih” imena [390 u pec'koj nahiji, 53 u suhogrlskoj, 20 u vuchitrnskoj, 2 u prishtinskoj, 6 u lapskoj i 25 u prizrenskoj = svega 496]; ako se i sva ova imena saberu sa chisto albanskim, toga je svega manje od 10%. Isto tako, veoma je vazhno podvuc'i da ni u jednoj pomenutoj nahiji nije bilo sela sa chisto albanskim imenima, ali je zato u pec'koj bilo 94 sela sa chisto slovenskim imenima, u vuchitrnskoj 5, u prizrenskoj 7. Bilo je i sela sa meshovitim sastavom imena, ali su i u njima preovladjivala slovenska, osim u 15 naselja pec'ke nahije, gde su albanska imena [sa „albanoslovenskim”] bila u vec'ini. Pored svega toga, mora se primetiti da su mnoge interpretacije S. Puljahe zasnovane na pogreshnom chitanju tekstova, narochito kada je rech o srpskim imenima.[21]

VII Kosovska bitka u istoriji i svesti srpskog naroda

Gubitak drzhavne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je uslove zhivota srpskog naroda na shirem podruchju Kosova, kao i u drugim srpskim zemljama. Na razmedji epoha, izmedju srpske slobode i turskog ropstva, stoji dogadjaj koji c'e postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389].

Za srpsku kritichku istoriografiju pet vekova kasnije, „kosovska bitka je pokrivena gustom tamom neizvesnosti” [Lj. Kovachevic']. Svedochanstva istorijskih izvora su protivrechna ili nejasna, od prvih dalekih vesti o turskom porazu pa do tachnijih verzija o „nereshenom” ishodu boja, u kome ginu oba vladara i komandanta — turski sultan Murat I i srpski knez Lazar. Chitava jedna biblioteka studija, knjiga i nauchnih priloga posvec'ena je razjashnjavanju ovog dogadjaja, koji je postao centralno mesto svekolikog srpskog narodnog predanja. Ipak se kao rezultat ovih istrazhivanja mogu utvrditi neke osnovne chinjenice. Do kosovske bitke dolazi osamnaest godina posle marichke bitke [1371]; to vreme je ispunjeno naglim turskim shirenjem po celom prostoru juzhno od Share, u Trakiji i Makedoniji. Prvi pokushaji da se skrshi otpor Lazareve Srbije nisu uspeli [kod Parac'ina 1381. i Plochnika 1386], pa je pohod 1389. godine organizovan sa ciljem da se Srbiji nanese odluchujuc'i udar. Legendarna su preuvelichavanja kada je rech o broju trupa s jedne i druge strane — pominju se stotine hiljada; sigurno je, medjutim, da se na obe strane u sudar ishlo s krajnjom ozbiljnoshc'u, te da je bitka planirana, ali i prihvac'ena kao odsudna. Izbor bojishta nije sluchajan: prostor oko sastava Laba i Sitnice na brezhuljcima ispod Prishtine ne samo shto je u taktichkom pogledu pogodan za sudar vec'ih oruzhanih masa nego je i u strategijskom pogledu kljuch svih komunikacija koje iz Pomoravlja vode ka Jadranu odnosno iz Povardarja na sever i severozapad — ka Ibru i ka Bosni preko Starog Rasa i Lima. Kako je to formulisao Jovan Cvijic', ko drzhi Kosovo, taj vlada ne samo Srbijom nego i centralnom balkanskom oblashc'u oko Skoplja. To je, dakle, jedna od najvazhnijih strategijskih tachaka i pozicija na Balkanskom poluostrvu.[1]

Posle pochetnih uspeha srpske vojske, verovatno u vezi sa pogibijom Muratovom [kojeg ubija, zhrtvujuc'i se, Milosh Obilic'], u bici dolazi do preokreta: pod komandom Bajazita, Muratovog sina, Turci potuku Srbe, uhvate i pogube kneza Lazara i veliki broj srpske vlastele. Zbog teshkih obostranih gubitaka i iscrpljenosti trupa Turci nisu mogli odmah da iskoriste do kraja svoju pobedu. Smrt Muratova pokrenula je teshku borbu za nasledje prestola. S druge strane, herojska pogibija kneza Lazara, kome je, zarobljenom, na samom bojishtu odrubljena glava, a telo sahranjeno najpre u Prishtini, pokazala se paradoksalno kao izvor nove duhovne i politichke snage — momenat za okupljanje ostataka. Ishod kosovske bitke je zato za Srbiju slozhen iz pozitivnih i negativnih momenata: to je ne samo poraz nego i pobeda; nesumnjivo poraz u vojnichkom i politichkom smislu: Srbija gubi nezavisnost; Lazareva udovica Milica, sa sinovima, priznaje vrhovnu vlast sultana. Time je zapocheta poslednja etapa u borbi Srbije za opstanak, koja c'e se zavrshiti padom Smedereva 1459. Medjutim, sa porazom zapochinje i borba za obnovu, do koje, makar za kratko vreme, dolazi 1402. To je, pak obnova ne samo drzhavnopravna ili ekonomska nego i duhovna; tada se na temeljima svesti o kosovskoj bici gradi most preko potonjih stolec'a tudjinske vlasti ka „vaskrsu drzhave srpske” [St. Novakovic']. Povodom Kosova se odmah posle bitke pochela stvarati knjizhevnost koja utvrdjuje smisao njene istorijske poruke i valorizuje istoriju srpskog naroda.[2]

Po svom istorijskom znachaju kosovska bitka spada u red onih velikih oruzhanih sudara kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u josh daljoj proshlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. pre n. e.]. Za svaku od ovih bitaka vezuje se bogato predanje, usmena ili pismena knjizhevnost, moralna ideja i poruka; svaka se na neki nachin ugradila u nacionalnu svest naroda koji ju je vodio i koji chuva uspomenu na nju. Odluchan otpor koji je Srbija pruzhila osmanlijskoj najezdi, istina, skrshen je na bojnom polju u vojnom i fizichkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara i njegove vojske dobila u istorijskoj svesti naroda znachenje muchenichke smrti za „carstvo nebesko”, a zato i duhovnog trijumfa u opredeljenju za ideal hrishc'anske civilizacije. To, dakle, nije sramni poraz — kao marichka nesrec'a, vec' uzvishena pobeda heroizma i zhrtve u ime vishih ciljeva; na neki nachin, sa izvesnom analogijom Termopila: heroizam i moralni trijumf zhrtve, u nepristajanju na pokoravanje. Za srpski narod Kosovo je zato potvrda i pechat njegovog identiteta, kljuch koji omoguc'ava da se shvati poruka njegove istorije, veza sa autentichnom srpskom drzhavnoshc'u, steg nacionalne slobode. Ne samo u epohi romantizma, kako se ponekad tvrdi, vec' od same bitke 1389. zhivi i traje upravo takva istorijska svest u srpskom narodu povodom Kosova. Kosovski spisi u crkvenoj knjizhevnosti, kosovski ep u narodnom pesnishtvu od kraja XIV veka pa do danas izraz su te svesti. Nije rech ni o kakvom „kosovskom mitu”, nego o istorijskom pamc'enju i misli kojima se ostvaruje veza sa stvarnom istorijskom proshloshc'u. Zhiva svest o svojoj srednjovekovnoj drzhavi bila je aktivan chinilac u borbi srpskog naroda za oslobodjenje i ujedinjenje pet vekova kasnije, a njen je neotudjivi deo svest o Kosovu kao o srpskoj zemlji.

Srpska knjizhevnost posle kosovske bitke je knjizhevnost sudara, u kome su sva opredeljenja do krajnje mere zaoshtrena; ona je u svome vremenu angazhovana i programska, nosec'i sobom ne samo jedno vidjenje istorije nego i poruku za samo to vreme u kome nastaje. Tragichni dogadjaji na Marici i Kosovu, pogotovu kosovska pogibija 1389, zahtevali su objashnjenje i odgovor. U muchenishtvu kneza Lazara i njegove vojske crkva je dobila snazhan podsticaj vere [u duhu drevne Tertulijanove rechi da je „krv hrishc'ana seme”], u kultu velikomuchenika Lazara ona obnavlja i u svoj hagioloshki poredak uvodi jednu prastaru, iskonsku hrishc'ansku kategoriju, kategoriju martirijuma. Zato postaje tako aktuelno ideoloshko tumachenje kosovskog martirijuma i tome sluzhi chitav „kosovski ciklus” stare srpske knjizhevnosti, u kome se mora gledati i pravi, prvobitni izvor narodne kosovske epike.

Srpski patrijarh Danilo III [Danilo Banjski, 1390-1400], koji je moshti kneza Lazara preneo iz prishtinske crkve sv. Spasa u Ravanicu [1391], posvetio je knezu Lazaru, po nashem mishljenju, chetiri spisa. Sva chetiri teksta objedinjena su, mada u sasvim razlichitim zhanrovima, interpretacijom Lazarevog kosovskog podviga kao muchenichke pobede, kao trijumfa „nebeskog carstva” nad „carstvom zemaljskim”. Simbolika ovih tekstova je martiroloshka: otuda figure krsta, venaca i chitav zbir agonistichkih tropa, poznatih u liturgijskom pesnishtvu kojim se slave ranohrishc'anski muchenici. U Slovu o knezu Lazaru je narochito podvuchen taj ideoloshki momenat: heroizam muchenishtva kao svedochenja vere u Hristovo vaskrsenje, trijumf zhrtve i opredeljenja za vechni zhivot, za duhovno i nebesko carstvo. Kosovski ciklus se ne iscrpljuje samo ovim pretpostavljenim ili stvarnim tekstovima Danila Banjskog; ima i drugih, svega desetak, koje su pisali bezimeni ili poznati pisci — pored ostalih i Jefimija, udovica serskog despota Jovana Ugljeshe. Natpis na stubu kosovskom, verovatno iz pera Lazarevog sina, despota Stefana, bio je zapravo epitaf [nadgrobni natpis] ili spomen-obelezhje mesta kolektivne pogibije srpske i turske vojske na Kosovu polju, koje se tamo na mramornom stubu nalazilo josh u drugoj polovini XV veka. Spomenik se kao zhiv svedok obrac'a putniku i prolazniku, te u svechanom retorskom kazivanju, dramatichan i herojski po intonaciji, pripoveda o kosovskom boju, o sudaru vojske i pogibiji, o viteshkom podvigu i muchenichkoj zhrtvi kneza Lazara, „velikog samodrshca, chuda zemaljskog i rige [vladara] srpskog”.[3]

Drugi, ali po svojim idejama i porukama nikako ne drukchiji, jeste tok narodne usmene knjizhevnosti o Kosovu. Kosovske epske pesme — to je josh Vuk Karadzhic' slutio — sigurno nisu najstarije srpske junachke ili epske pesme, niti je kosovski ep najstariji srpski ep, ali je po svom istorijskom i moralnom znachaju izbio u prvi plan; Srbi su, po Vukovu mishljenju, i pre Kosova morali imati junachke pesme narodne, ali je ta tragichna bitka znachajem koji je imala i promenom koju je donela bila od tolikog utiska i tako je silno „udarila” na svest naroda da je ubrzo zaboravljeno sve shto se dotle pevalo.[4] Iz prvih decenija XVI veka sachuvano je svedochanstvo o tome koliko je ciklus pesama o kosovskoj bici tada vec' bio formiran i bogat i koliko je shiroko bio rasprostranjen. Slovenac Benedikt Kuripechic', kao sekretar carskoga poslanstva kod turskog sultana, prolazio je 1531. srpskim zemljama na putu za Carigrad; na Kosovu je video Muratov grob [danas Muratovo Turbe], setio se „nekog starog viteza po imenu Milosh Kobilovic'”, koji je po svome podvigu u kosovskoj bici bio „vrlo chuven i slavan vitez, koji je na granici svaki dan chinio mnoga viteshka dela, o kojima se i danas mnogo peva kod Hrvata i po onim krajevima”.[5] Danas su sachuvane izvanredne narodne pesme o Kosovu i kosovskim junacima: Slava kneza Lazara u Krushevcu, Banovic' Strahinja, Kosovka devojka, Smrt majke Jugovic'a, Car Lazar i carica Milica, Zidanje Ravanice itd. Oko kosovske bitke gradi se u ovom ciklusu narodne poezije slozhena galerija pozitivnih i negativnih, ali i tragichnih junaka nacionalne istorije.

TURSKO DOBA

I Pustoshenja srpskih zemalja i prve seobe u XV i XVI veku

Odnos srpskog naroda prema Kosovu nikada nije bio zasnovan samo na predstavama o proshlosti, niti je „mitski” momenat uopshte bitan za savremena istoriografska, a pogotovu za politichka razmishljanja o sudbini ove srpske oblasti. Zbivanja u njoj kroz chitavo razdoblje turskog ropstva aktualizovala su taj odnos. Posledica turske invazije Balkanskog poluostrva je, uopshte, veliko pomeranje ljudi i naroda od Bosfora do Becha. Razbijanjem starog i uspostavljanjem novog drushtvenog i ekonomskog poretka, po unishtenju drzhavnih formacija balkanskih naroda, otvorili su se putevi osmanlijskoj kolonizaciji Balkana, kao i veoma agresivnoj, militantnoj islamizaciji, koja je zahvatila mase na pravcima turskog osvajanja u Bugarskoj, Makedoniji, Grchkoj, Srbiji, Albaniji, Bosni. Primanjem islama menjao se pravni status i ekonomski polozhaj, sticale su se vazhne privilegije i zashtite, ali se gubio svoj nacionalni pa i civilizacijski identitet.

Za pitanje odnosa izmedju srpskog i albanskog naroda u epohi turskog ropstva svi su ovi momenti veoma znachajni, a narochito ono stanje demografsko-etnichke nestabilnosti koje nastaje vec' sa prvim pohodima turske vojske, pogotovu posle Marice i Kosova. Pre svega, samo kretanje turskih odreda ili vec'ih armija po srpskim i drugim hrishc'anskim zemljama ostavljalo je pustosh: gradovi su razarani, crkve rushene i manastiri paljeni, dvorovi vladara i vlastele sistematski i do temelja rusheni, sela pljachkana a narod ubijan, ili odvodjen u ropstvo — ukoliko se nije sklonio u zbeg i iselio sa rodnog tla. Opshta je konstatacija da je vec' osvajanje juzhnih oblasti srpske drzhave posle marichke bitke i premeshtanje sredishta drzhavne oblasti dalje na sever dovelo do prve vec'e seobe srpskog naroda: „veliki broj iseljenika, narochito vlastele sa sebrima i otrocima iz juzhnih oblasti, nastanio se u krajevima severno od Shar-planine. Jedan sin kralja Vukashina odselio se sa svojim ljudima chak u Arad, severno od reke Morisha” [danas u Rumuniji].[1] Ali od vec'eg znachaja bile su migracije posle kosovske bitke. Stanovnishtvo se iz juzhnih srpskih zemlja selilo tada u oblast Despotovine. „Ono iz skopskih i prizrenskih krajeva, sa Kosova i Metohije, iseljavalo se jednim delom u moravsku Srbiju, drugim delom u Zetu, Hercegovinu i u Bosnu, a delimice i preko Save i Dunava u juzhnoslovenske zemlje u Austro-Ugarskoj. Pre pada Srbije, pred opasnoshc'u koja se pomaljala, mase Srba su se vec' bile iselile u Srem i Banat na posede koje su tamo imali srpski despoti i vlastela. Poshto su Turci zauzeli Smederevo i moravsku Srbiju, mnogobrojni iseljenici iz krajeva oko Krushevca, Beograda i Smedereva odselili su se narochito u Srem i u dinarske zemlje, najvishe u Bosnu. Drugi, izgleda u manjem broju, naselili su se u Banatu, Bachkoj, Baranji, po Slavoniji, opet poglavito na posedima srpskih despota i vlastele. Posle sukcesivnog osvajanja Bosne [1463], Hercegovine [1482] i Zete [1499] nastajale su velike dinarske seobe u Hrvatsku, Slavoniju i Srem, u Dalmaciju i u karsnu tvrdjavu Crnu Goru”.[2]

Stanje potpune nesigurnosti i bezgranichnog nasilja navodilo je i pojedince ili manje grupe stanovnika, kao i chitave mase naroda, da bezhe ispred turskih akindzhija dalje na sever i zapad, u oblasti van domashaja osvajacha. No kako se i zemljishte shto su ga Turci osvajali sve vishe shirilo ka severu, tako se i to izbeglichko kretanje nastavljalo, a dotadashnja oblast naseljavanja javljala se samo kao etapna oblast. U toku cele prve polovine XV veka mozhe se govoriti o „tihim i postepenim seobama” iz Despotovine u krajeve severno od Save i Dunava, ali su ove nastavljene i pojachane posle turskog osvajanja Despotovine. Tada juzhne oblasti Ugarske, kao pogranichne zemlje, trpe od zaletanja turskih jedinica, od pljachke, spaljivanja naselja i odvodjenja u roblje. Tako je narochito u Sremu, ali i u Banatu, nastala prava pustosh: za dvadesetak godina ratovanja sa Turskom u ovim predelima ostalo je malo stanovnika; na ogromnim prostranstvima mogla se videti tek po koja koliba. Kralj Matija Korvin se pochetkom 1462. zhalio Veneciji da su u protekle tri godine [od pada Smedereva, tj. 1459] Turci iz njegove zemlje odveli najmanje 200.000 stanovnika. Zaokret se dogodio 1463, kada ugarske jedinice upadaju u severne predele okupirane Srbije i preduzimaju sistematsko otimanje i preseljavanje stanovnishtva, kako bi se obnovili opusteli krajevi. Valja uopshte primetiti da propadanje naselja i proredjivanje stanovnishtva u to doba nije bilo uzgredna posledica ratnih operacija nego je razaranje bilo sastavni deo ratnih ciljeva i sprovodilo se isto onako dosledno i sistematski kao shto se nastojalo na podizanju i naseljavanju sopstvenih zemalja. Ta akcija je narochito bila preduzeta i dobila izuzetno masovne razmere u operacijama 1480. i 1481. Tada je iz chitave severne Srbije sve do Krushevca, koja se nalazila pod turskom okupacijom, preseljeno vishe od 100.000 ljudi, chime je u velikoj meri pojachan srpski zhivalj koji se vec' nalazio na ugarskom zemljishtu, uglavnom na teritoriji Banata i Pomorishja. Rachuna se da se u toku te dve godine u Srbiji ugasilo oko 20.000 ognjishta i opustelo oko 1.000 sela. To bi, dakle, bila jedna od prvih velikih seoba Srba, kojom je zahvac'eno, dodushe, stanovnishtvo moravske Srbije [Despotovine], ali je u tim masama bio vec' i deo kosovsko-metohijske migracije iz prethodnih decenija. Iseljavanje sa turske teritorije nastavilo se i kasnije, ali sporijim ritmom i u razmerama koji se ne mogu uporediti sa egzodusima iz 1480-1481. U svakom sluchaju, josh od 1463. srpski etnichki karakter Srema — a od 1480. do 1481. i Banata, stalno se pojachavao, tako da austrijski hronichar Jakob Unrest u poslednjoj deceniji stolec'a belezhi da se izmedju Ugarske i Srbije, od Save do Dunava prostire zemlja Srba ili „husara”. Na najranijim kartografskim prikazima Ugarske s pochetka XVI veka Srem je oznachen Rassia ili Razen [1528]. Posedi srpske vlastele predstavljali su, bez sumnje, podruchje srpskog okupljanja i zbijanja.[3]

Chinjenica je, dakle, da se srpski narod pojedinachno i masovno, pod pritiskom rata, a ne „prirodno”, selio vec' u XV veku, i da tada zapochinje onaj veliki migracioni proces koji je izmeshao celokupno stanovnishtvo „od Veleshke klisure na Vardaru do Zagrebachke gore”.[4] Bilo bi pogreshno, medjutim, trazhiti vec' u tom razdoblju pochetke masovnih migracija Albanaca iz severnoalbanskih planina u metohijske i kosovske ravnice, kao shto se to ponekad uproshc'eno predstavlja.[5] Uprkos svim nevoljama i seobama, etnichki i demografski odnosi nisu se na srpsko-albanskoj medji tako brzo menjali. Analiza turskih deftera pokazala je, pored ostalog, da se srednjovekovno stanje odrzhava uglavnom kroz ceo XV i XVI vek. Iz toga vremena je vec' dovoljno istorijskih izvora, pa se mozhe pouzdano znati: mada su se srazmerno velike mase srpskog i makedonskog stanovnishtva selile pred Turcima tokom chitavih stotinu godina posle Kosova, josh u ovim oblastima nema bitnog pomeranja i zamene narodnosti.

To pokazuje, na primer, vec' navedeni turski popis iz 1490/91. za Vuchitrnsko-prishtinski, Prizrenski i Dukadjinski sandzhak, ali su narochito vazhni podaci iz XVI veka, iz kojih se mora zakljuchiti da se etnichka slika kosovske oblasti ni vishe decenija kasnije u sushtini ne menja. Objavljeni su podaci za Vuchitrnski i Prizrenski sandzhak [livu] u vreme vladavine Sulejmana Velichanstvenog iz 1525/26, 1530/31, 1544/45. i 1544/1561.[6] Vuchitrnski sandzhak obuhvatao je mesta: Vuchitrn, Prishtinu, Janjevo, Novo Brdo, Belasicu, Belo Brdo, Koporic'e, Trepchu i Donju Trepchu, sa 1082 [odnosno kasnije 1067] sela, 42 manastira i 11 crkava na ovoj teritoriji. Prizrenski sandzhak sa mestima Prizren, Hocha i Trgovishte = Pazarishte kod Novog Pazara [!] imao je najpre 492, a potom 674 sela, sa 2 manastira i 15 crkava. Odnos izmedju muslimanskih i hrishc'anskih domova odrzhava se kroz celo ovo vreme u Vuchitrnskom sandzhaku na nepuna 3% muslimana prema preko 97% hrishc'ana; u Prizrenskom sandzhaku se primec'uje chetrdesetih godina jachanje muslimanskog elementa [sa 2,13% na 4%]. Mora se uzeti, naravno, da jedan deo hrishc'anskog stanovnishtva otpada na katolichko stanovnishtvo, medju kojima je, pored Dubrovchana i drugih primorskih Slovena i Romana, josh i albanski elemenat. No iz kasnijih podataka katolichkih misionara, o chemu c'e biti vishe rechi u posebnoj glavi ove knjige, proistiche da je to uglavnom samo ostatak gradskog, zanatlijskog albanskog elementa, pretezhno u jugozapadnoj Metohiji, a ne i nov, doseljenichki i brdjanski elemenat, za chije se migracije odmah vezuje i islamizacija. Stabilna etnichka granica Srba i Albanaca u Metohiji pochinje se narushavati tek krajem XV veka, pa i to sporadichno, da bi do vec'ih poremec'aja doshlo tek u XVIII i XIX, a na zhalost do najvec'ih i sudbonosnih — u nashem veku i nashim danima.

Granica na zetsko-crnogorskom sektoru nije se ni u XVI veku ni kasnije bitno menjala. Raspored crnogorskih i malisorskih plemena utvrdjen je sa teritorijalizacijom katuna, kao shto smo videli, u XV veku. Albanske kolonizacije ovde nema u vec'oj meri, sem shto je tokom vekova znatno smanjeno slovensko-srpsko stanovnishtvo u skadarskoj ravnici, do manjine koja se na neki nachin odrzhava sve do najnovijih vremena. Nije se u XV i XVI veku pomerala ni etnichka granica na makedonskom sektoru, juzhno od Kosova; slovenskog stanovnishtva ima josh stolec'ima u debarskom kraju i zapadno od Crnog Drima, kao i juzhno od Ohridskog jezera. Tek sedamdesetih godina XVI veka oglashavaju se u istorijskim izvorima prvi ozbiljniji pljachkashki upadi Albanaca u okolinu Prizrena, Djakovice i Pec'i u Metohiji, nagoveshtavajuc'i sektor i pravac glavnog prodora na istok, ali josh uvek bez naseljavanja.

II Organizacija i uloga obnovljene Pec'ke Patrijarshije

Polozhaj srpske crkve u zemljama koje su dospele pod tursku vlast, koliko god odrazhavao sudbinu srpskog naroda, toliko je i sam uticao na nju. To se pogotovu osec'alo na shirem podruchju Kosova, u Staroj Srbiji, nekadashnjoj oblasti Vuka Brankovic'a, gde je sve do prvih decenija XV veka bilo sedishte srpske patrijarshije. Sa turskim osvajanjima posle kosovske bitke patrijarsi se sve cheshc'e uklanjaju iz Pec'i; pratec'i srpske vladare toga doba, povlache se u severne krajeve Srbije, mada je njihova sudbina u to vreme, i u trenutku pada Smedereva 1459. godine prilichno neizvesna.[1] Mozhda Arsenije II [1457-1463] i nije poslednji srpski patrijarh, ali se on u svakom sluchaju vishe nije nalazio u Pec'i. Posle njega se pominje „arhiepiskop” Jovan, koji „drzhi presto svetog Save”, a krajem XV i u prvim decenijama XVI veka u fermanima koji su izdati bosanskim franjevcima — neki „sirf patrijarh” [srpski patrijarh] bez imena, ali je sasvim sporno pitanje da li je sa smrc'u patrijarha Arsenija II bila ukinuta i srpska [pec'ka] patrijarshija ili se to dogodilo tek krajem druge decenije XVI veka, ili chak nije ni bilo ukidanja. U svakom sluchaju, ohridska arhiepiskopija je koristila shirenje osmanlijske vlasti da povrati nekadashnje svoje podruchje [iz prvih godina XIII veka!] i da proshiri svoju jurisdikciju na srpske eparhije, a pre svega na samu Pec'. Chitava kosovska oblast se u drugoj polovini XV veka sigurno vec' nashla u okviru jurisdikcije ohridske arhiepiskopije, te je presto pec'kih patrijaraha, bar u tom smislu, bio „ukinut”. Ima, pak, indicija i da je samostalnost srpske patrijarshije zaista bila osporena u korist Ohrida josh u drugoj polovini XV veka.

Studija jednog turskog dokumenta, deftera patrijarshija sa svim njihovim eparhijama u Osmanskom carstvu [Piskopos Mukataasi] za razdoblje od 1640. do 1655. godine, otkrila je u jednoj „piskopije”, zapravo, „arhiepiskopiji nahije Ostro Brdo u kadiluku Petrush”, trag poslednje relativno slobodne, autonomne srpske crkvene oblasti u drugoj polovini XV veka.[2] U to vreme se jyrisdikcija ohridske episkopije protezala i na ovaj teren, pa se sukob oko crkvene vlasti razgoreva u drugoj i trec'oj deceniji XVI veka kao pokushaj restauracije nezavisne srpske patrijarshije. Na chelu tog pokreta je smederevski mitropolit odnosno arhiepiskop Pavle, 1528. Njegov odlazak u Pec' nije urodio plodom; posle vishe godina borbe, na saborima u Ohridu 1540-1541. godine, Pavle je osudjen i anatemisan. „Smederevska arhiepiskopija” je verovatno tada podeljena, ali o tome nema vesti. Ima podataka koji upuc'uju na zakljuchak da je ohridska arhiepiskopija do pobune Pavla Smederevca smatrala smederevsku eparhiju produzhetkom svoje stare branichevske episkopije.[3]

Verovatno je i dugogodishnja borba Pavla Smederevca doprinela da se shesnaest godina posle njegovog poraza srpska patrijarshija ipak obnovi. Godine 1557. izdat je berat o obnavljanju patrijarshije. Berat je izdao novom patrijarhu Makariju Sokolovic'u veliki vezir Rustem-pasha, carski zet i pashenog tada trec'eg vezira Mehmed-pashe Sokolovic'a, rodom iz Butmira u Sarajevskom polju, u literaturi poznat kao Opukovic', Chigalic', Hrvat, Arnaut; Rustem je bio veliki vezir od 1555. do 1561. Tada je Mehmed-pasha vec' drugi vezir, a od 1565. do smrti 1579. godine svemoc'ni veliki vezir. Za to vreme su se na prestolu pec'ke patrijarshije smenila trojica patrijaraha iz roda Sokolovic'a: posle smrti Makarija [1574] josh Antonije [1574-1575] i Gerasim [1575-1587].

Obnova pec'ke patrijarshije je dogadjaj od ogromnog znachaja za srpski narod pod turskom vlashc'u, a posebno u Staroj Srbiji. Crkva je sa svim elementima etnarhije postala legalna organizacija srpskog naroda, njegov politichki predvodnik i jemac. Bez obzira na sve teshkoc'e, u sistemu koji je crkvi davao prednosti najkrupnijeg feudalca, pec'ka patrijarshija je ujedinila srpski pravoslavni narod. U njenim su se granicama nashli svi krajevi gde u tom chasu zhive Srbi, praktichno gde Srbi zhive najkasnije od XV veka, a to su ogromna prostranstva severno od linije: ushc'e Drima-sastav Crnog i Belog Drima-Shara-Jakupica-Shtip-Osogov, chak do Komorana i Jegre na severu odnosno do Zagreba na zapadu. Oblast Kosova i Metohije nashla se u duhovnom sredishtu crkvenog, kulturnog i politichkog zhivota srpskog naroda za sledec'a dva veka. Sve do velikih seoba 1690. i 1737, i novog organizovanja crkve severno od Save i Dunava, pa i do samog ukidanja pec'ke patrijarshije 1766. godine, ovde je zharishte duhovnog kretanja i politichke borbe srpskog naroda za oslobodjenje od turske vlasti.

Crkvena organizacija na teritoriji Kosova i Metohije u obnovljenoj pec'koj patrijarshiji nije pretrpela bitne promene. U navedenom dokumentu, defteru iz 1640-1655, pominju se juzhno od Share skopska i tetovska eparhija, a na teritoriji severno od Share — grachanichka mitropolija [Novo Brdo, Prishtina, Janjevo]; rashka mitropolija [podeljena u toku ovog razdoblja na rashku i vuchitrnsku mitropoliju]; prizrenska mitropolija, iz koje se negde oko 1532. izdvojila budimska [„budimljanska”] mitropolija; tri mitropolije pec'koga uzheg podruchja, tj. u Metohiji — „mitropolija manastira Studenice u kadiluku Pec'” [ochigledno, hvostanska episkopija], „mitropolija oblasti Pec'” [koja je zamenila „mitropoliju nekih nahija u kadiluku Pec'” 1584. godine]. Na osnovu samog naziva ove ranije eparhije „nekih nahija u kadiluku Pec'” i nekih drugih vesti zakljuchuje se da je do njenog formiranja bilo doshlo podelom hvostanske mitropolije oko 1506. godine.[4]

Obnovljena patrijarshija odigrala je veliku ulogu u povezivanju srpskog naroda, u XVI veku vec' uveliko rasturenog na shirokom prostoru od Makedonije do Komorana i od Sofije do Zagreba. Kao nosilac jedinstvene tradicije i svesti ona je zasluzhna shto je u celome tom rasprostranjenom narodu, uprkos njegovim stalnim migracijama, hronichnom genocidu i pokushajima odnarodjavanja, sachuvana, pa chak i osnazhena svest o sopstvenom nacionalnom bic'u. Izvesna ekonomska moc' koju je patrijarshija dobila svojim novim statusom u sklopu turskoga feudalnog drushtva omoguc'ila joj je da razvije veliku graditeljsku i umetnichku, a posebno knjizhevnu delatnost. Obnovljeni su mnogi stari hramovi, i podignuti novi manastiri,[5] organizovan je konzervatorski i prepisivachki rad. Na samom podruchju Kosova i Metohije obnova pec'ke patrijarshije znachila je izuzetno mnogo za srpski narod, koji je ovde bio izlozhen narochitom pritisku, pogotovo u vremenu koje c'e nastati krajem XVII i pochetkom XVIII veka, posle velikih oslobodilachkih ustanaka. Prisustvo patrijarshije dalo je kosovskim Srbima novu snagu i rodilo nove nade. Ne manje nego u srednjem veku, ova se oblast pokazuje kao aktivna srpska zemlja narochito u XVI i XVII veku posle obnavljanja patrijarshije. Duhovni centri — manastiri Pec'ka patrijarshija, Dechani, Grachanica pa varosh Janjevo, ili drugi manji centri po kosovskoj oblasti, ostavili su iz ovog razdoblja znachajna imena i dela. Tradicija srednjovekovne knjizhevnosti, u prepisivanju i originalnom stvaranju, odrzhala se u chistom vidu i u svojoj staroj funkciji na matichnom podruchju srpskog naroda — u Staroj Srbiji, u glavnim sredishtima srednjovekovne kulture, koji su sada postali centralno podruchje obnovljene pec'ke patrijarshije. Pec' i Dechani, sa shirokim gravitacionim podruchjem od Milesheve do Grachanice, dali su srpskoj knjizhevnosti ovog razdoblja dela dostojna nemanjic'ke tradicije.[6] Medjutim, ima i novih pojava. Patrijarh Pajsije Janjevac [1614-1647] unosi u stare knjizhevne oblike nove sadrzhaje i novu svest, narodnu i istorijsku, te jasno dozhivljava tragediju srednjovekovne Srbije na nachin koji nasluc'uje i anticipira kasnija, romanticharska vremena.[7]

III Ratovi, ustanci i seobe Srba u XVII i XVIII veku

Tursku vlast srpski narod nije nikada priznao kao vechnu, nikada nije prestajao da je mrzi i osec'a kao tudjinsku, nasilnichku, neprijateljsku. Ova se chinjenica mora imati u vidu ako treba razumeti odnos naroda prema stanju stvorenom posle konachnog gubitka nezavisnosti, na Kosovu kao i u drugim oblastima shirom srpskih zemalja. Sa Osmanlijama dolaze Srbima nesrec'e, pogibija, beda, potpuna obespravljenost i pljachka, bez obzira na to da li se radi o prvom ili drugom periodu turske vlasti, o razdoblju uspona i moc'ne, uredjene osmanske administracije ili o vremenima opadanja i anarhije. Izvesna konsolidacija crkve, pa chak i njen relativni napredak, posle 1557, ne bi ni mogli ni smeli da zasene istinitu sliku ropstva, posvedochen u svim istorijskim izvorima i zadrzhanu u svesti srpskog naroda. Ne mozhe se bez toga razumeti oslobodilachka borba Srba, koja u stvari kontinuirano traje sve do konachnog oslobodjenja od Turaka 1912. godine. Osmanlijska vlast je unazadila srpski narod: oduzela mu nezavisnost i slobodu, lishila ga drzhavnosti, razbila mu jedinstveno nacionalno podruchje, izmenila civilizacijski lik ovog prostora, dovodec'i u pitanje njegov evropski karakter. Turska je unishtila srpsku aristokratiju, oduzela narodu najbolju decu [nasilnom regrutacijom za janichare — „dankom u krvi”], prekinula prirodno kretanje srpskog naroda ka modernom drushtvu, osiromashila mu zemlju, a privredu, koja se chak i u poluzavisnoj Despotovini nalazila na liniji uspona, presekla i upropastila svojim pljachkashkim drushtveno-ekonomskim sistemom. Povrh svega toga, osmanlijska vlast je pochivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim moguc'nostima da se u praksi sprovodi nasilje, pojedinachno ili masovno, kao fizichko unishtenje pojedinaca ili chitavih oblasti.

Izvanrednu, istoriografski besprekornu analizu uticaja drushtvenih i administrativnih institucija islama olichenih u turskoj vlasti na zhivot nemuslimanskog stanovnishtva — izveo je Ivo Andric' u svojoj tek nedavno objavljenoj doktorskoj disertaciji pod naslovom Razvoj duhovnog zhivota u Bosni pod uticajem turske vladavine [1924].[1] On s pravom istiche da je u zemljama koje su Turci osvojili kao jedini regulator lichnog, drushtvenog, materijalnog i duhovnog zhivota vazhio islam. „U uslovima koje je islam nametao razvijao se i duhovni zhivot ne samo onih koji su ga bili prihvatili, vec' i svih ostalih turskih podanika, bez obzira na to kojoj su veri pripadali”.[2] Andric' navodi propise iz chuvene zbirke Kanun-i-raja [Zbirka zakona za raju], iz 635. godine, koji su, „iako u donekle izmenjenom i blazhem obliku”, bili na snazi u svim pokrajinama turskog carstva; postoje mnogobrojni neoborivi dokazi da su glavne tachke kanuna, upravo one koje najdublje zadiru u moralni i privredni zhivot hrishc'ana, u punoj meri bile na snazi, i to do kraja turske vlasti koja ih je primenjivala.[3] Po tome Kanunu hrishc'ani i Jevreji ne smeju u pokorenim zemljama podizati manastire, crkve i isposnice; ne smeju popravljati svoje crkve; oni koji stanuju u susedstvu muslimana, svoje kuc'e mogu popravljati jedino u sluchaju preke potrebe; za potrebe putnika proshirivac'e se kapije manastira i crkava; svim strancima-namernicima ukazivac'e tri dana gostoprimstvo; kod sebe nec'e primati uhode, a ukoliko takve prepoznaju, smesta c'e ih predati muslimanima; svoju decu ne smeju poduchavati u koranu; medju sobom nemaju pravo da izrichu presude; nikoga iz svoje sredine ne smeju sprechavati da postane musliman; prema muslimanima ponashac'e se sa poshtovanjem, ustajac'e prilikom njegovog ulaska i prepushtac'e im pochasno mesto bez gundjanja; u pogledu odec'e i obuc'e ne smeju se nositi kao muslimani; ne smeju uchiti arapski knjizhevni jezik; ne smeju jahati osedlanog konja, nositi sablju niti drugo oruzhje, ni u kuc'i ni van nje; ne smeju prodavati vino niti nositi dugu kosu; ne smeju svoje ime utisnuti u prsten sa pechatom; ne smeju nositi shirok pojas; izvan svojih kuc'a ne smeju javno nositi ni krst ni svoje sveto pismo; u svojim kuc'ama ne smeju glasno i snazhno zvoniti, vec' jedino umereno; u kuc'ama mogu samo poluglasno da pevaju; smeju samo tiho da se mole za pokojnike; muslimani mogu da oru i da seju po hrishc'anskim grobljima ako ona vishe ne sluzhe za sahranjivanje; ni hrishc'ani ni Jevreji ne smeju drzhati robove; ne smeju da kupe zarobljene muslimane niti da zaviruju u kuc'e muslimana; najzad, ukoliko bi neki hrishc'anin ili Jevrejin bio zlostavljen od muslimana, ovaj c'e za to platiti propisanu kaznu.[4] Na srpskom terenu i u razdoblju od XV do XIX veka status hrishc'anske raje, obespravljene i potchinjene, u sushtini se nije menjao, bez obzira na to shto neki od navedenih propisa nisu primenjivani. Zapravo, nije primenjivan ovaj poslednji propis, koji je hrishc'anima nudio izvesnu satisfakciju i pravnu zashtitu. Propisi o podizanju manastira i hramova u sushtini su sprovodjeni u zhivot delimichno — u nachelu nije se moglo podizati novo crkveno zdanje, ali se opravka pa i fiktivna „restauracija” mogla postic'i posebnim sultanovim fermanom, uz ogromne troshkove, teshkoc'e i opasnosti.[5] No, raja je svuda vec' po osnovnim shvatanjima islama, a josh vishe po nachinu na koji su se ova u praksi sprovodila, dospela u privredno potchinjen i zavisan polozhaj. Uz redovne poreze i druge dazhbine, ona je podnosila i sve vanredne izdatke u ratovima i pokretima trupa. Pod pritiskom ovih okolnosti, hrishc'ani napushtaju svoje kuc'e i zemljishte u ravnici i duzh drumova i povlache se u planine, preseljavajuc'i se tako u vishe, nedostupne krajeve, dok su muslimani zauzimali njihove dotadashnje polozhaje. Poreze shto su ih plac'ali hrishc'ani ne samo shto su bili srazmerno vec'e od onih koje su plac'ali muslimani vec' su uterivane na nepravedan i nedostojan nachin. Drushtvena nejednakost i moralna zapostavljenost ishle su ruku pod ruku sa privrednom potchinjenoshc'u. Verska diskriminacija izrazhavala se na razne nachine: osim strogih odredaba o noshnji i frizuri, berberi, na primer, nisu smeli da briju hrishc'ane istim nozhem kojim su brijali muslimane; u kupatilima su hrishc'ani morali da imaju posebno naznachene pregache i peshkire; pri susretu sa muslimanom morali su da sjashu i da ukraj puta sachekaju dok ovaj ne prodje, i tek tada su smeli ponovo da uzjashu i da nastave put.[6]

Nema, dakle, nikakvog osnova da se menja i ulepshava mrachna slika o polozhaju srpskog naroda pod Turcima. Uticaj turske vladavine bio je „apsolutno negativan”.[7] Ova istorijska istina objashnjava ne samo specifichnu sudbinu srpskog naroda nego i korene, motive i tok njegove borbe za nacionalno oslobodjenje i povratak evropskoj civilizaciji. Pokushaji da se istoriografija usmeri u jednom drugom pravcu, kojim bi se rehabilitovala epoha turske vlasti na Balkanu, u kojoj bi se „otkrile” i pozitivne strane i efekti na privrednom ili kulturnom planu, predstavljaju zamagljivanje sushtine, sa veoma shtetnim posledicama. Pomoc'u tako izmenjene i deformisane predstave o vladavini Turaka stvara se osnov za osporavanje oslobodilachkih motiva, napora i tekovina srpskog naroda u XIX i XX veku, posebno na teritorijama van one koju su evropske sile na Berlinskom kongresu 1878. godine priznale kao teritoriju drzhave srpskog naroda.

Zapisi XVI-XVII veka rasuti po sachuvanim rukopisnim knjigama govore neposredno o stanju naroda i crkve u to vreme, o nevoljama kako ih je video i dozhivljavao pojedinac ili jedna drushtvena sredina. Knjiga Milorada Panic'a-Surepa Kad su zhivi zavideli mrtvima [1963] svoj naslov duguje upravo jednom takvom zapisu josh iz vremena marichke bitke, 1371. Starac Isaija, Srbin sa Kosova i svetogorski monah i iguman, zapisuje svoje vidjenje te bitke i njenih neposrednih posledica. Prevod chuvenoga vizantijskog spisa Dionisija Areopagita on pochinje „u dobra vremena”, a zavrshava ga „u najgore od svih vremena”, kada su se Turci prosuli i razleteli po celoj srpskoj zemlji kao ptice po vazduhu, sejuc'i na sve strane smrt. „I ostade zemlja od svih dobara lishena, od ljudi, i stoke, i drugih plodova. Jer ne bejashe kneza, ni vozhda, ni predvodnika u narodu, ni izbavitelja ni spasitelja ... I zaista tada zhivi zavideshe mrtvima”.[8] Kroz sve zapise ovog doba provlachi se tragichno osec'anje istorijske sudbine, svest o vremenu kao „poslednjem”, o ropstvu kao teshkom i nepodnoshljivom teretu. Podatak o nasilju porobljivacha smenjuje se sa uzvikom kletve i jada. Svaki je zapis poruka, a chitava literatura zapisa u tome svom sadrzhaju skoro da dobija svojstvo jedne ilegalne politichke lektire. Jednoglasno ponavljanje u ovoj knjizhevnosti ostavlja snazhan, autentichan utisak jedne dugotrajne ljudske i narodne drame.[9]

Za nas su posebno vazhni zapisi sa podruchja Stare Srbije, jer se tu najbolje mozhe osetiti atmosfera u kojoj je srpski narod zhiveo na teritoriji koja c'e tokom vremena biti preplavljena islamiziranim Albancima. „Beshe tada zlo vreme i nasilje, brac'o”, zapisuje pop Petar protopop Jovanu, duhovniku, posvetu na jednom rukopisnom mineju Pec'ke patrijarshije 26. marta 1511. godine.[10] Pedeset godina kasnije, 1562, u crkvi svetog Nikole u selu Ovcharevu „bliz reke Kline”, u domu starca Maksima i sina mu, popa Rajicha, pishe dijak Simon jedno jevandjelje „u ta ljuta i zhalosna vremena u dane sultana Selima, nad hrishc'anima krvnika”.[11] Isti taj dijak Simon zavrshava pisanje jedne knjige koja se danas chuva u svetogorskom manastiru Zografu, 31. januara 1567, u selu Prekaze [u hramu Uspenija Bogorodichinog], „u dane cara Selima, krvnika, bludnika, vinopije. Te godine je po celoj zemlji svojoj skupljao janichare [tj. decu za „danak u krvi” — D. B.], pa travninu i ljuto zlo ... I mnoga druga zla te godine u ljuta i teshka vremena, te zbog toga ne mogadoh dobro pisati, oprostite, amin”.[12] Vladavina Selima II [1566-1574] ostala je na sve strane u teshkoj uspomeni. Jedno jevandjelje u Dechanima pisao je 1571. godine dijak Simeon opet „u ta ljuta i teshka vremena u dane sultana Selima. Oh! oh! zlo u ta vremena od Agarena, jad i beda velika narodu u dane ove, oh — nemiri”.[13] Iste godine se javlja i jedan drugi svedok sa Kosova, sveshtenik Avakum, koji pishe knjigu Sinaksar u Novom Brdu „u Svetog Stefana”, 21. septembra 1571: „I u to vreme beshe tuga od Turaka i glad velika po svoj zemlji, chovek choveka da istrebi. Od Soluna so prevozhahu te menjahu za zhito, po meri — koliko zhita toliko soli; i ne htedoshe primati so za zhito”.[14] Godinu dana kasnije, 25. novembra 1572, pishe jedno jevandjelje u tada srpskom selu Kalanjevci neki Pavle, u kuc'i Petka dijaka, „u dane sultana Selima Drugog, cara turskog. Tada bi velika tuga na svetim i bozhastvenim crkvama”.[15] A kakva je bila „tuga”, mozhe se zakljuchiti iz zapisa monaha Agatangela na fresci u manastiru Petra Korishkog kod Prizrena: „Va leto 1572. bist zapustenije obitelji sej”.[16] I godine 1575. zabelezhena je „Jaka glad i nasilje ljuto i pogibija od Izmailc'ana, da jezik ne mozhe iskazati takvo zlo i zlostavljanje” — pishe monah Pahomije „u oblasti prizrenskoj” na knjizi manastira Svete Trojice [Rusinice].[17] Za vlade sultana Mehmeda, 1578, krenule su velike vojske na zapad i bila su „ljuta istezanija hristijanom i gorkoje plate”.[18] Kada je, pak, na presto pec'ke patrijarshije stupio arhiepiskop Filip, 15. jula 1591, „tada se mogla videti potpuna propast crkvama, kao nekada davno od onog shto je ime zverinje poneo” [tj. od Lava Ikonoborca, 717-741, velikog progonitelja pravoslavne vere D B.].[19] Krajem tog veka ili pochetkom XVII sachuvano je i jedno dechansko vidjenje srpskih neprilika, iz pera protokaligrafa pisarske radionice manastira Dechana [mozhda samoga igumana Jevstratija] „u teshka i nevoljna vremena, koja su samo malo bolja od [vremena] prvih progona hrishc'ana; tada ljudi prizivahu smrt, a ne zhivot”.[20] Ni prvih godina XVII veka nije bilo bolje. Sam patrijarh pec'ki Jovan svedochi 17. novembra 1602, u zapisu na jednoj knjizi koja se chuva u Hilandaru: „i u te nevoljne godine nigde hrishc'anin miran ne beshe, ni mi greshni, od nasilja tudjinaca Izmailc'ana”.[21] Pisale su se knjige i u shumi, krishom od Turaka: „i prostite, ashte bude gde shto pogresheno, krijah se ot Turak po shumi te pisah va leto 7143 [tj. 1635]”.[22]

Nepodnoshljivo stanje, tereti i nasilja doveli su do toga da otpor naroda preraste u borbu protiv turske vlasti. Na chelo toga narodnog pokreta staje patrijarh pec'ki Jovan [1592-1614]. Rat izmedju Austrije i Turske, 1593-1606, stvorio je izglede za oslobodjenje; narodni pokret rachuna s tim sukobom kao sa prilikom za svoje otimanje ispod turskog jarma. Nec'e, zato, biti u pravu oni istorichari koji smatraju, sasvim shematski, da to „nisu narodno-oslobodilachki pokreti, nego samo pokreti protiv turske drzhave, kojim su, istina, seljachke mase davale udarnu snagu i stihiski izrazhavale u njima svoje oslobodilachke tezhnje”.[23] Naprotiv, u svim ovim pokretima od kraja XVI veka pa kroz XVII i XVIII vek provlachi se vishe ili manje vidljiva ideja o zbacivanju tudjinskog jarma radi nacionalnog oslobodjenja i obnove. Pogotovu crkva, u liku svojih patrijaraha i episkopa i ostalog sveshtenstva i monashtva, nosi i neguje tu ideje. Ona, pre svega, u svojim kultovima i knjizhevnim tekstovima prenosi poruku i razvija svest o vremenima hrishc'anske, slobodne nemanjic'ke drzhave srpskog naroda. Oko svetih moshtiju srpskih vladara i arhiepiskopa ona okuplja narod radi pomena ne samo tih svetih lica kao svetaca crkve nego kao vladara i crkvenih poglavara koji su duhovno i fizichki prisutni u svakom istorijskom trenutku naroda. Dechanski i pec'ki kultovi, pa devichki i korishki, i drugi na Kosovu; mileshevski kult u Polimlju i Hercegovini; ravanichki — u moravskoj Srbiji; sremski — u frushkogorskim manastirima vec' od prvih godina XVI veka — i svi drugi shirom srpskih zemalja — nalaze se u sluzhbi odrzhavanja i snazhenja istorijske svesti. Ustanak Srba u juzhnom Banatu 1594. i surova reakcija Turaka spaljivanjem Milesheve i spaljivanjem moshtiju svetog Save u Beogradu iste godine ukazali su rechito na tu vezu. Tada se i srpski narod oko Pec'i digao na ustanak. Ustanak u Hercegovini 1597, opet, pokazao je da se oslobodilachki pokret naroda ni najsurovijim represalijama ne mozhe ugushiti.

Patrijarh pec'ki Jovan organizovao je akciju protiv Turaka na veoma shirokoj osnovi, povezujuc'i se sa hrishc'anskim silama Evrope u koaliciji koju je okupio papa Kliment VIII, ali bez uspeha. U manastiru Morachi 1608. sa okupljenim narodnim glavarima radio je on na pokretanju ustanka u severnoj Albaniji i jednom delu Crne Gore. Ubijen je u Carigradu 1614. Sledec'a prilika za preduzimanje oslobodilachkih akcija bio je kritski rat izmedju Turske i Venecije 1645-1669; na tome se angazhovao pec'ki patrijarh Gavrilo Rajic'. Radi aktiviranja veza sa Rusijom bio je u Moskvi dve godine, ali ga po povratku u Pec' Turci uhapse zbog delatnosti protiv turske drzhave i udave u Brusi 1659. godine.

Konachno, veliki austrijsko-turski rat, koji je izbio 1683, aktivirao je sve balkanske hrishc'ane u nadi da c'e se konachno osloboditi od turske tiranije. Poraz Turaka pod Bechom te godine i uspeshna protivofanziva Austrijanaca, sa dubokim prodorom moravskim pravcem sve do centralnih balkanskih oblasti 1689, podigli su i Srbe na ustanak, a s njima i katolichke Albance u severnoj Albaniji. Austrijski general Pikolomini je od Nisha preko Prokuplja izbio na Kosovo, pa zajedno sa srpsko-albanskim ustanicima nastavio operacije iz Prishtine preko Kachanika do Skoplja, koje je osvojio, ali ga je zbog kuge spalio i napustio. Da bi izbio na stari „zetski put” i preko Albanije dopro do Jadranskog mora, vratio se na Prishtinu i uputio u Prizren; tu se sretne s patrijarhom pec'kim Arsenijem III Charnojevic'em, koji se upravo vratio iz Crne Gore da bi osujetio planove Austrijanaca o promeni na prestolu patrijarshije. Pikolomini za kratko vreme umre od kuge u Prizrenu, a ratna srec'a se okrene u januaru 1690, kada su Turci porazili austrijsku vojsku i srpsko-albanske ustanike kod Kachanika. Valja primetiti da su austrijske trupe loshe postupale sa narodom tokom svoga boravka i operacije u Staroj Srbiji, tako da ih je narod pocheo napushtati. Posle poraza kod Kachanika Austrijanci su se brzo povukli prema severu, ostavljajuc'i nezashtic'eni narod na milost i nemilost turskih, osobito tatarskih odreda; vec'ina dobrovoljaca iz tih oblasti napustila je austrijsku vojsku.[24] U strahu od turske i tatarske odmazde, vec' u toku zime zapochele su velike skupine hrishc'ana napushtati svoje domove i povlachiti se prema severu, zajedno s austrijskim odredima ili odvojeno od njih. Glavna struja izbeglica ishla je, u stvari, posebno, pravcem prema Beogradu preko Novog Pazara; na chelu te struje bio je patrijarh Arsenije III, koji je iz Pec'i poneo i mnoge svetinje i crkvene dragocenosti, u pratnji mnogobrojnog sveshtenstva. Austrijanci su agitovali u narodu da se povuche, rachunajuc'i na to da se ove mase stanovnishtva mogu iskoristiti kako za naseljavanje u ratom opustoshenim krajevima Ugarske, tako i radi buduc'ih oruzhanih akcija prema Turskoj. Veliki broj stanovnika Stare Srbije i Makedonije ostavio je svoj rodni kraj i preshao na sever. To su bili pretezhno Srbi i samo neshto malo katolichkih Albanaca. Turci su, opet, pokushavali da zadrzhe ovaj talas izbeglica obec'anjima da c'e im oprostiti sve, chak i danak za dve-tri godine, ali u tome nisu uspeli, jer je narod verovao da c'e se ionako uskoro vratiti kao pobednik.[25] Ovome talasu, koji se slio oko Beograda, pridruzhio se i drugi, moravski talas srpskih izbeglica, posle pada Nisha i pokolja nad srpskim ustanicima koji su u tom gradu bili zarobljeni. Gubec'i nadu da c'e se uskoro vratiti na svoja ognjishta, Srbi se sele na austrijsku [ugarsku] teritoriju izmedju Tise i Dunava, zatim u Slavoniju i Baranju, ali je glavni tok s patrijarhom i moshtima kneza Lazara iz Ravanice otishao do Baje, Budima, Sent-Andreje i Komorana u Severnoj Ugarskoj.

Time zapochinje nova, burna etapa u istoriji srpskog naroda preko Save i Dunava, u Podunavlju. Veoma je vazhno ne zaboraviti da je srpski narod naseljavao ove teritorije, pogotovo Srem i juzhni Banat, a delimichno i Slavoniju, josh od XV veka. To stanovnishtvo je obnavljano i ojachavano povremenim masovnim, a pogotovu stalnim pojedinachnim seobama iz zemalja juzhno od Save i Dunava. Otuda se i ova velika seoba Srba pod Arsenijem III Charnojevic'em mora posmatrati samo kao josh jedan, izuzetno velik talas tzv. „politichke” migracije, koji je preplavio ranije slojeve srpskog stanovnishtva, ali je on bio usmeren pretezhno ka daljim predelima, u srce ugarskih zemalja na prostoru Budim-Komoran-Jegra. Po najpouzdanijim istorijskim podacima tom prilikom je u Austriju preshlo oko 37.000 srpskih porodica, shto znachi najmanje 185.000 dusha.[26]

Taj krupan istorijski dogadjaj, u kome su se pokrenule i premestile velike mase naroda, otvarajuc'i prostor za josh sudbonosnije promene na etnografskoj karti Balkana, u poslednje vreme je bez osnova osporen od strane nekih albanskih autora. Po Skenderu Rizaju, na primer, seobe nije ni bilo: velike narodne mase nisu se iselile sa Kosova; Arsenije III nije se povlachio iz Pec'i sa narodnim masama, vec' sa nekoliko kaludjera, „krishom i maskiran”; u Prizrenu je Pikolominija dochekao samo Petar Bogdani [albanski biskup], a ne Arsenije III, koji navodno nije hteo da saradjuje sa Austrijancima i koji nije poveo sa sobom srpsko-albanske ustanike, nego su tih shest hiljada dobrovoljaca bili tobozh samo Albanci iz Prizrena koji su preshli na stranu Austrijanaca.[27] Ovaj pokushaj da se ospori ili bar dovede u pitanje jedno pouzdano saznanje chitave srpske i svetske istoriografije kada je rech o seobi srpskog naroda u Austriju 1690. godine — zasnovano je na tendencioznoj i pogreshnoj interpretaciji jednoga mishljenja srpskog nauchnika Jovana Tomic'a, na shto je skrenuo pazhnju Hasan Kaleshi u polemici sa Rizajem.[28] Stvar je u tome shto je Jovan Tomic', pishuc'i 1913. godine O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandzhaku, studiju namenjenu i svetskoj publici te prevedenu odmah na francuski jezik,[29] izneo tezu da seoba, koja se i po Tomic'u dogodila, nije zahvatila chitavo podruchje Kosova i Metohije i nije stvorila prazan prostor u koji bi se onda ubacili muhamedanski Arbanasi, nego je srpski narod na toj teritoriji ipak ostao i potom nasiljem islamiziran i poarbanashen. Tomic'eva teza zasluzhuje pazhnju i ne mozhe se, po nashem mishljenju, svesti samo na tezhnju da se dokazhe „arnautashki” karakter danashnjeg stanovnishtva u Metohiji — kako je mislio X. Kaleshi; Tomic', pre svega, ne poriche zbivanje velike seobe, vec' samo pogreshno mishljenje „u nekim tachkama”, i to: da je iseljavanje ovom prilikom najjache zahvatilo jugozapadne krajeve srpske — predele Prizrena, Djakovice i Pec'i — i da su tada ti krajevi skoro opusteli.[30] To, zapravo, znachi da Tomic' osporava samo tvrdnju da je seobom pokrenuta i sva masa stanovnishtva iz „jugozapadnih srpskih krajeva”, tako da po njemu nije bilo seobe iz Metohije, ali jeste iz Sandzhaka, Kosova sa gornjim Pomoravljem i iz cele Srbije u granicama do balkanskog rata.[31] Tomic' navodi u prilog svoje teze vishe zanimljivih argumenata, ali je samo jedan medju njima od prave istorijske tezhine: postojanje srpskog stanovnishtva u Metohiji sve do Tomic'eva vremena i njegovo postupno opadanje od pochetka XVIII veka.[32] Kao shto c'emo videti, antropogeografska istrazhivanja potvrdjuju chinjenicu velikog etnichkog poremec'aja krajem XVII veka, ali ne i pretpostavke o potpunom prazhnjenju kosovsko-metohijskog podruchja. Iseljavanje srpskog naroda 1690. zahvatilo je samo one krajeve koji su se nalazili na udaru, a uz to bili kompromitovani ucheshc'em u ustanku. U sledec'im ratovima doc'i c'e do daljeg slabljenja i smanjivanja ove josh nikako ne male etnichke mase, ali Albanci ni tada ne silaze u isprazhnjen, napushten prostor. Umesto toga kolonizacija Albanaca tec'i c'e u XVIII veku najpre sporo, infiltracijom u postojec'a naselja i istiskivanjem srpskog stanovnishtva, a ne naseljavanjem praznog prostora. Tomic' je u pravu i kada pridaje vec'i znachaj islamizaciji i albanizaciji Srba na Kosovu i Metohiji nego velikoj seobi. „Taj srpski pravoslavni zhivalj nije ispraznio teren granichni sa Arnautima nego je, podlegavshi sili, bio podvrgnut brzhem muhamedaniziranju i arnauc'enju, shto je za srpsku nacionalnu ideju znachilo isto shto i nestanak srpskog zhivlja.[33]

Tako se argumentacija savremenih oponenata velike seobe okrec'e protiv njih samih kada to chine pozivajuc'i se, bez osnova, na Jovana Tomic'a.[34] Velika seoba Srba pod Arsenijem III Charnojevic'em 1690. mora se, dakle, smatrati nesumnjivom i neospornom istorijskom chinjenicom. Slozhena i dramatichna istorija srpsko-austrijskih, pa srpsko-madjarskih i konachno srpsko-hrvatskih odnosa pochiva na chinjenici novoga i masovnog naseljavanja Srba na teritorijama severno od Save i Dunava. Kako bez te chinjenice objasniti Privilegije i dijasporu crkve, njenu novu organizaciju u Austrijskom carstvu, pa veliku borbu katolichke crkve za unijac'enje Srba? S druge strane, ne treba iz ove okolnosti izvuc'i drugi pogreshan zakljuchak — da je velikom seobom nastala na Kosovu i Metohiji prava pustosh i da je srpski narod na chelu s patrijarhom napustio svoj zavichaj i prepustio ga drugome, koji bi, onda, po nekim trajnim nachelima pravde i prava, bio „savesni posednik” i vlasnik napushtene zemlje.

Ima i drugih svedochanstava, onih sasvim neposrednih i savremenih, u kojima se austrijsko-turski rat i velika seoba, kao i potonja zbivanja na ovom podruchju, pokazuju u svoj svojoj tragichnoj dimenziji. To su, opet, zapisi savremenika, ochevidaca i uchesnika u tome velikom komeshanju srpskog naroda. Vec' uochi rata 1683. godine i pokushaja da se osvoji Bech, sam patrijarh Arsenije III veli da „tih godina beshe veliko zlo po celoj zemlji od amira sultana Mehmeda, i velika nevolja pritiskashe hrishc'anski rod, behu veliki sursati i nameti po celoj zemlji, i greduc'i po moru i po suhu sve sile izmalic'anske lec'ahu kao zmajevi krilati na slavni grad Bech. Ali, Gospod se oholima protivi, te se [sultan — D. B.] vrati bez uspeha, a vojsku mu celu Ugri machu predadoshe. I bi velika nevolja po celoj zemlji”.[35] U jednom rukopisu manastira Pakre govori se o godinama ovog rata: „I tih godina behu ljuti ratovi i krvoprolic'a i pljachke hrishc'anskom rodu od prokletih Turaka i Nemaca, i raseja se po celoj zemlji srpski narod. I mi ovamo dodjosmo”, zavrshava bezimeni zapisivach, „na mesto ovo shto se zove Sveti Andrej”.[36] Cetinjski mitropolit Visarion, opet, belezhi u jednoj knjizi cetinjskog manastira kako mu je ta knjiga bila doneta iz Skadra 1689, „kada nam bi radost velika i veselje neizrecivo, jer se te godine po nekom Bozhjem providjenju dogodi te dodjoshe vojnici i komandanti Rimskoga carstva sa silom velikom, i plenishe i proterashe bogomrski rod carstva Ismailova i pogani narod njegov iz mesta Kosova i iz drugih okolnih mesta. I dodjoshe do Velike crkve doma Spasova, koja se zove Pec', arhiepiskopija, opshta obitelj shto luche zrachi po celoj zemlji srpskoj. I bi im na kratko u vlasti. A potom”, nastavlja mitropolit, „podizhe se s vojnicima svojim hristomrzitelj i domac'i neprijatelj, pasha Mahmut-Begovic', iz mesta Ipeka [Pec'i — D. B.], i ponovo uze ovu svetu obitelj i otachastvu njegovu mesto shto se zove Pec'... I mnogo zla ovaj bogomrski varvarin pokaza ovoj svetoj obitelji, sve razgrabi i rasprshi shto od temelja beshe stekla, samo shto je ne srushi, ali imovinu svu uze”.[37]

Veoma je dragoceno svedochanstvo Atanasija Daskala Srbina iz 1691, koje navodimo prema izdanju i prevodu Djordja Trifunovic'a u nedavno objavljenoj knjizi Ochevici o velikoj seobi Srba [Krushevac, 1982]. Atanasije, pored, ostalog kazhe: „Godine 1691. Turci pridobishe Francuze i dadoshe im u Jerusalimu grob Hristov, a Francuzi im pomogoshe. A cesar okrenu vojsku svoju na francuskog kralja, pa uze sa sobom i Srbe. Turci, pak, tada nadjoshe vreme i uzeshe sve gradove do samoga Beograda i tako Beograd opsedoshe. Tada bejashe u Beogradu general Francuz rodom, nachini izdaju i predade Beograd Turcima. Svi Srbi udjoshe u chamce, a chamaca je bilo do deset tisuc'a, i svi pobegoshe rekom Dunavom uz vodu i dodjoshe pod grad Budim, koji je pod cesarem. Pod Turcima niko od Srba ne ostade, vec' se svi caru podchinishe i naselishe oko reke Dunava i po drugim gradovima”.[38] Drugo vazhno svedochanstvo je iz pera C'irila Hopovca „Opet uzeshe Turci Beograd i kada je bila ne bash mala uskomeshanost, sva Srpska zemlja pobezhe ka Budimu patrijarh srpski i svi arhijereji, inoci i svetovnjaci i sav narod hristoimenitih ljudi. Pred tolikim mnoshtvom naroda ishao je svetejshi patrijarh gospodin Arsenije Charnojevic' kao Mojsije pred Izrailjem kroz Crveno more. Onaj je nosio kosti Josifove, a svetejshi patrijarh je vodio hristoimenite ljude preko slavnog Dunava i prenosio je svete c'ivote sa svetiteljima. I stigoshe do u svetu poznatog grada Sveti Andrej”.[39] Na drugom mestu isti hopovski monah pishe o kratkotrajnoj slobodi i ponovnom padu srpskog naroda u ropstvo: „I tako velika radost bi u te dane oko sakupljanja i sjedinjenja srpskog naroda. I ovo bi tako meseca novembra, a meseca januara 6. i chitavog meseca [1690 — D. B.] udarishe Turci i Tatari. A vojska srpska i nemachka pala na zimishte od Beograda do Pec'i, od Pec'i do Skoplja. I tako sve pobezhe ka Beogradu. I sam patrijarh uskoro pobezhe u Beograd. A mnogi inoci i ekzarsi izgiboshe blizu patrijarha. I Visarion shto se zvao Veliki blizu patrijarha pogibe. Mnogi hrishc'ani tada izgiboshe i u ropstvo odvedeni bishe. Ovo bi tako i gore. I te zime opet presto srpski osta pust, niko u njemu ne ostade. Posle razbijanja bili su Tatari u Patrijarshiji na zimishtu. I konje su u crkvu uvodili chitave zime. Avaj, avaj, ovo bi zbog grehova nashih. Opet te godine dodjoshe Turci na Beograd i uzeshe Beograd od Nemaca. A najsvetiji patrijarh pobezhe Budimu sa svim pravoslavnim”.[40] Evo, pak, shta sam patrijarh Arsenije pishe T. V. Golovinu o stradanju Srba u seobi: „Dan i noc' bezhec'i sa svojim osirotelim narodom od mesta do mesta, kao ladja na puchini velikoga okeana brzamo, chekajuc'i kada c'e zac'i sunce i prekloniti se dan i proc'i tamna noc' i zimska beda shto nad nama lezhi... Tako svagda ridanje ridanju pridodajemo i niotkud pomoc'i ne mozhemo dobiti. Sa svim nashim osirotelim narodom slovenosrpskih sinova, od prvih pa do poslednjih, kako duhovnih tako i svetovnih, naroda svakoga china shto postoji, smerno i pokorno i skrusheno suzno moljenje opshte svi chinimo gospodstvu vashem”.[41]

O stradanju naroda i manastira u toku ovog rata naveshc'emo i jedno svedochanstvo iz samog manastira Dechana: „Godine 1690. bi rat veliki i pljachka po celoj srpskoj zemlji. I dodjoshe Nemci do Shtipa, i Turci pobegoshe i opet se vratishe, oterashe ih preko Dunava. Oh! oh! teshko meni! ljuti strah i nesrec'a tada beshe: matere od cheda razdvajahu, i od oca — sina, mlade robljahu, a stare klahu i davljahu. Tad ljudi smrt prizivahu, a ne zhivot. Od prokletih Turaka i Tatara, teshko meni, ljute li tuge! I poshto privatishe Agareni, tada se neki zmaj veliki dizhe na manastir, pasha Gashli-pasha, i opljachka igumana, jedva ga zhiva ostavi i u krajnjoj pustoshi manastir ostavi. Iguman ne mogade ostati zhiv, trec'i dan prestavi se, iguman Zaharija”.[42] Stefan Ravanichanin, i sam — begunac, opisuje dijasporu srpskog naroda 1690: „U tome, pak, ratu bi velika pljachka i raseljavanje naroda hrishc'anskog i opustoshenje sve srpske zemlje: gradova, varoshi i sela i manastira, od kojih neki opusteshe, a neki u ognju izgoreshe kao i nash manastir Ravanica. I opet velim da je nash manastir Ravanica potpuno opusteo. A malo naroda nasheg dade se u bekstvo uz Dunav gore, jedni u chamcima, a drugi na konjima i kolima, trec'i peshke kao i ja siromah. Chetrdeset dana smo putovali i dodjosmo do Budima grada. A tamo i svetejshi patrijarh Arsenije Charnojevic' i nekoliko vladika, i od mnogih manastira kaludjeri i ljudi mnogi iz cele zemlje srpske, mushkarci i zhene. Pa tako i mi zhitelji manastira Ravanice sa moshtima svetoga cara, kneza Lazara Srpskoga, i nastanismo se u jedno mesto vishe Budima, koje se zove Sent Andreja, dobro mesto za prebivalishte strancima... I tu sagradismo kolibe, kako koji mozhe, i crkvu podigosmo od drveta blizu obale dunavske, i tu polozhismo moshti svetoga cara Lazara Srpskog”.[43]

Nov sukob izmedju Turske i Austrije, 1716-1718, zavrshio se austrijskom okupacijom i aneksijom severnih delova Srbije [do Chachka zakljuchno], a u toku ratnih operacija u Pomoravlju uchestvovalo je opet srpsko stanovnishtvo. Pozharevachki mir [1718], medjutim, bio je kratkog veka. U novom ratu angazhovale su se ponovo vec'e mase balkanskih hrishc'ana, pod vodjstvom pec'kog patrijarha Arsenija IV Jovanovic'a-Shakabente; skopski nadbiskup Mihailo Suma — po narodnosti Albanac — bio je takodje u zaveri, ali je, poshto je otkriven, morao bezhati u Austriju, a ohridski arhiepiskop Joasaf se nije dao uvuc'i u zaveru. Zajedno sa mitropolitom rashkim i episkopima skopljanskim i shtipskim, kao i nekim drugim srpskim crkvenim i svetovnim poglavarima, Arsenije IV je obavestio Austrijance o odluci da se digne ustanak chim se pojave carske trupe. Savetovali su da austrijska vojska prodre delom Morave i Laba u pravcu Kosova i molili su austrijskog zapovednika da se naredi vojsci neka ne pljachka narod kuda bude prolazila, a oni c'e joj davati sve shto joj bude potrebno. Arsenije je uspeo da okupi i neka crnogorska i malisorska plemena za ustanak. Rat nije imao srec'an ishod: austrijske i ustanichke trupe su potuchene vec' kod Novog Pazara. Patrijarhov se odred raspao, a on sa pratnjom pobegne prema severu bojec'i se turske osvete. Manji deo Brdjana i Albanaca krenuo je takodje za austrijskom vojskom, dok se vec'ina vratila svojim kuc'ama, ali uz put napadajuc'i Turke [1737]. Nesposobnost Austrijanaca se pokazala u njihovim odnosima prema Srbima i Albancima, koji su bili voljni da se bore i koji su se u znatnom broju bili odazvali njihovim pozivima na ustanak. Medjutim, poshto nisu naishli na pomoc' i saradnju kod Austrijanaca, jedni su se vratili na svoja ognjishta, dok se manji broj sa svojim porodicama iselio. Turci su odmah u jesen pocheli da se okrutno svete onima koji su ostali u Staroj Srbiji i Brdima. Beogradski mir 1739. prepustio je srpski, a ovaj put i katolichki albanski narod, na milost i nemilost Turcima.[44] Ovaj rat i narodni pokret u vezi s njim, kako primec'uje Jovan Tomic', donose nove muke srpskom narodu. Srpski krajevi, iz kojih se povlachi austrijska vojska, prvo su bili opljachkani i popaljeni. To su uradili Turci i Albanci muslimani, najvec'i neprijatelji hrishc'ana, josh dok se nije znalo shta mozhe doneti ratna srec'a. Svi koji su pristali uz Austrijance, napustili su te krajeve i povukli se s carskom vojskom, imajuc'i za to vremena, poshto se ona ovoga puta sporije povlachila i zadrzhavala na drugim objektima Jedan deo stanovnishtva je, medjutim, ostao i taj je imao da primi, zakljuchuje Tomic', „udar arnautski” Tada su, naime, sve vec'e mase islamizovanih Albanaca na Kosovu angazhovane u surovom obrachunavanju sa pobunjenom srpskom rajom. Koliko se iselilo Srba iz Stare Srbije i drugih krajeva ovom prilikom u ovoj „drugoj seobi”, pod Arsenijem IV Jovanovic'em, nije poznato. Zna se samo da je sa srpskim narodom dospeo u Srem i izvestan broj albanskih katolichkih porodica, iz plemena Klimenata, chiji su ostaci danas hrvatske narodnosti u selima Nikinci, Hrtkovci i Jarak [46]

Ponovljeno angazhovanje pec'ke patrijarshije u oslobodilachkim pokretima Srba i drugih balkanskih hrishc'ana ubrzalo je odluku Porte da ukine ovu crkveno-politichku instituciju srpskog naroda. Nekih pokushaja bilo je josh za patrijarha Pajsija, 1641 ali je konachna odluka pala posle ovih austrijsko-turskih ratova i ustanaka. Patrijarshija je ukinuta 1766, a sledec'e godine je isto uchinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom [1767] Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela je carigradska [vaseljenska] patrijarshija.

Ukidanjem pec'ke patrijarshije razbijeno je jedinstveno telo srpske crkve i olakshana politika dezintegracije i slabljenja srpskog naroda. Ipak, uprkos tome, oslobodilachki pokreti Srba u Turskoj nisu se gasili ni kroz preostale decenije XVIII veka, sve do ustanka 1804, samo shto se kao nov i osoben chinilac politichke situacije srpskog naroda u Turskoj sada javlja islamizirani albanski elemenat. Taj se elemenat, zahvaljujuc'i svome privilegovanom polozhaju u osmanlijskoj drzhavi nezadrzhivo shiri i surovim nasiljem svodi srpski narod na manjinu u srpskoj matichnoj oblasti.

IV Shirenje Albanaca po jugoslovenskim zemljama u XVII i XVIII veku

1. Katolichka crkva kao svedok i uchesnik

Dragoceno svedochanstvo o zbivanjima i demografskim promenama u chitavoj srpsko albanskoj kontaktnoj zoni od Skadra do Prizrena sadrzhe izveshtaji katolichkih misionara Kongregacije za propagandu vere kao i latinskih biskupa i nadbiskupa koji su se starali o katolicima srpske i albanske narodnosti na tom podruchju.[1] Pazhnju katolichke crkve i Venecije privlache ove oblasti narochito zbog moguc'nosti da se oslobodilachki pokreti pobune i ustanci iskoriste u planovima krstashkog rata protiv Turaka, ali Rimska kurija ima pri tome josh jedan cilj da slabljenje pravoslavne crkve medju Juzhnim Slovenima iskoristi za jachanje svoga uticaja za svoju „misiju” u Srbiji, Makedoniji i Bugarskoj dakle na terenu postojec'ih [Pec', Ohrid] ili bivshih [Trnovo] autokefalnih crkava. Prodor latinske misije podstaknute i novom organizacijom u Rimu [Songregatio de Propaganda fide, osnovana 1622] ishao je iz skadarskog primorja i zaledja gde se latinska crkvena organizacija odrzhavala medju Albancima josh od srednjeg veka pravcem staroga „zetskog puta” u Srbiju, zapravo na Kosovo i u severnu Makedoniju, a odatle u zapadnu Bugarsku, gde je u Chiprovcu stekla vazhno uporishte. Ochigledno je, prema tome, da je u propagandi katolicizma rimska Kongregacija videla u katolichkim Albancima vazhan oslonac; albanski katolici su upravo ona nit koja povezuje delatnost Kongregacije u centralnom Balkanu. S druge strane, najvec'a je prepreka shirenju katolicizma na Balkanskom poluostrvu srpska pravoslavna crkva, pogotovu od 1557. kao obnovljena pec'ka patrijarshija sa prostranom teritorijom, koja je jednim delom pokrivala i stare katolichke zemlje na zapadu poluostrva i u Panonskoj niziji. Slabljenje srpske pravoslavne crkve, pa i srpskog naroda, ukoliko se nije dao asimilovati u verskom pogledu, bilo je prema tome, od prvorazrednog interesa za ostvarivanje dalekosezhnog i dugorochnog programa katolichke crkve na podruchju juzhnoslovenskog istochnog pravoslavlja. To se moglo videti i u pitanjima saradnje albanskih katolika sa pravoslavnim Srbima u borbi protiv Turaka: katolichka misija podrzhavala je ove akcije samo kada je u njihovoj perspektivi videla neposredno snazhenje ili chak zakorachivanje katolichke Austrije na teren pravoslavnog Balkana, i samo u ochekivanju unije sa srpskom pravoslavnom crkvom. Ako toga nije bilo, ona je odvrac'ala Albance od zajednichkih akcija. Tako je barski nadbiskup Zmajevic' tokom leta 1711. godine odvratio katolichke Klimente od saradnje s crnogorskim ustanicima, zato shto su „shizmatici vec'i protivnici katolichkoj veri od samih Turaka”.[2] Na terenu Stare Srbije i Makedonije katolichka propaganda je nastojala da sachuva stara katolichka [srpska i albanska] jezgra, da prati nove skupine doseljenih katolika i obezbedi ih od islamizacije, da stabilizuje crkvenu organizaciju, pri chemu su od najvec'eg znachaja bili upravo albanski misionarski punktovi u Prizrenu, Djakovici i Skoplju: sve ove punktove vec' od XVII veka drzhe Albanci. U veoma dalekoj, ali za Rimsku kuriju vec' tada sagledivoj perspektivi, stvarala se osnova za albanizaciju, i, preko ove, latinizaciju centralnog balkanskog prostora, razume se pod uslovom da se katolichki Albanci sachuvaju od masovne islamizacije.

Izveshtaji podnosheni Kongregaciji i sachuvani u Vatikanskom arhivu, o putovanjima u specijalnoj misiji ili prosto o kanonskim vizitacijama, odlikuju se veoma preciznim zapazhanjem, srazmerno tachnim podacima, mada su krajnje pristrasni, pa i neprijateljski u stavu prema pravoslavnoj crkvi. Sa svim tim ogradama, koje se zbog toga moraju imati, oni su ipak veoma dragocen istorijski izvor, iz koga se mozhe saznati kako su se srpske zemlje videle ochima „Evrope” u XVII i XVIII veku, gde su medje ovih zemalja, i, narochito, kako teche proces albanizacije srpskih krajeva.

Za mletachke i latinske putnike granicu Albanije i Srbije u XVI i XVII veku chine „Beli i Crni Drim” odnosno „Drim”. Tako vele mletachki poslanik Jakov Soranco 1575. i dvojica barskih nadbiskupa Marin Bici 1610. i Petar Masarek 1623. Na putu za Skoplje, Jakov Soranco 1575. godine prelazi Beli Drim iznad njegovog sastava sa Crnim Drimom, te tako ostavlja na jednoj strani Albaniju i narod albanskog jezika, a na drugoj strani Srbiju, gde se govori slovenskim jezikom.[3] Izveshtaj nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine je znatno podrobniji. Za njega je Drim reka koja istiche iz Ohridskog jezera [Crni Drim] i prolazec'i kroz Zadrimu stizhe u Ljesh [Alessio], shto znachi da pod Drimom podrazumeva chitav tok Crnog i Velikog Drima do ushc'a u Jadransko more. Takav Drim je, za njega, granica Albanije i Srbije: on „razdvaja severni deo Albanije od Srbije” [divide verso la parte settentrionale l' Albania dalla Servia].[4] Prvi vec'i grad na svom daljem putu po Srbiji on vidi u Prizrenu, sa 8600 kuc'a, od chega samo oko 30 latinskih [sa jednom crkvom]; u gradu je „mnogo shizmatika”, koji svojom vec'inom nadmashaju Latine, a imaju dve crkve — od 80, koliko su ranije imali. Vazhno je shto Bici primec'uje da se u ovim krajevima Srbije govori srpski jezik [„in questi paesi della Servia si parla la lingua Dalmata”], za razliku od albanskih provincija, koje imaju poseban jezik [„il suo idioma partisolare”]. Oko Janjeva su plodna polja sa mnogo shizmatichkih sela, kao i Kosovo polje, koje je dobro obradjeno i takodje puno shizmatichkih sela. U samom Janjevu on nalazi 120 domova latinskih, 200 „shizmatichkih” i 180 domova „Turaka”, iz chega se mora zakljuchiti da je pochetkom XVII veka vodec'i elemenat u Janjevu josh uvek srpski pravoslavni narod — kako se to vidi i iz drugih izvora kroz ceo XVI vek. Novo Brdo ima 40 latinskih, 60 pravoslavnih i 100 jevrejskih i turskih kuc'a; ovde je jedna divna crkva, zaduzhbina srpskih despota, pretvorena u dzhamiju. Trepcha ima 500 ognjishta, od chega ima oko 40 latinskih domova i preko 200 pravoslavnih, koji imaju, veli, chak i svog episkopa sa rezidencijom van grada u jednom manastiru.[5]

U svojstvu papskog vizitatora [tek posle — prizrenskog biskupa i odmah potom barskog nadbiskupa i primasa Srbije], Albanac Petar Masarek obilazi latinske opshtine po balkanskim zemljama 1623. i 1624. godine.[6] Iz njegovog izveshtaja, podnetog 1624, proizlazi da Albanci katolici zhive izmeshano sa pravoslavnim Srbima u Zeti i severnoj Albaniji: Kosovo je, pak, puno „shizmatichkih” [pravoslavnih] sela. U Prizrenu i okolini zhive katolici srpske i albanske narodnosti; u Prizrenskom polju ima Albanaca, ali ih je ipak najvishe zapadno od Drima, koji i po njemu deli Albaniju od Srbije.[7] Neshto kasnije, 1628, biskup Ljesha i Skadra obilazec'i severnu Albaniju daje vazhne podatke o Pilotu, staroj srpskoj srednjovekovnoj oblasti oko Drima; on ovu oblast naziva Spanijom, po nekadashnjim gospodarima toga kraja, Spanima.[8] Ursini josh veli da su pravoslavni u Pilotu preshli na katolicizam, a kaludjeri da su se razbezhali.[9]

Naslednik Petra Masareka na nadbiskupskoj katedri u Baru, Djordje Bianki, obishao je 1637/38. godine Srbiju. Po njemu Prizren je u Donjoj Srbiji [Servia inferiore], kao „najlepshe mesto u celoj Srbiji”, koja, podeljena na Gornju i Donju, obuhvata chitavu teritoriju danashnjeg Kosova, Toplicu i severnu Makedoniju. U Gornjoj Srbiji su Prokuplje, Novo Brdo, Trepcha, Pustino [mozhda — Prishtina?], Janjevo, Skopska Crna gora, Skoplje i Kratovo; svega — 2505 katolika [ne kuc'a vec' dusha!]. Za sve katolike u Gornjoj Srbiji on veli da govore srpski. U donjoj Srbiji je Prizren, Guri i Shegec [?], kao i Djakovica — svega [sa katolicima u Suvoj Reci] 1655 katolika. U obe Srbije, dakle, na pregledanoj teritoriji, ima svega 4160 katolika.[10] Prema izveshtaju misionara i potprefekta Kongregacije, fra Kerubina, iz 1638, koji je propovedao u Djakovici, u okolini toga grada su iskljuchivo Srbi, koji imaju „prelepi manastir sa prelepom crkvom” [un bellissimo monasterio son shiesa bellissima], gde se chuvaju moshti svetoga Kralja — ochigledno manastir Dechani. Zanimljivo je da je medju dechanskim monasima Kerubin nashao jednoga koji je govorio albanski.[11]

Bianki belezhi svezha doseljavanja. u prethodnom izveshtaju u Suvoj Reci je evidentirano 15 katolichkih domova, izbeglih iz Dukadjina [pravog Dukadjina u severnoj Albaniji!], u strahu od krvne osvete,[12] a prilikom kasnije vizitacije [1641/42] on ih vidi u Kratovu, doseljene „iz albanskih planina”. I ovi su katolici, ali govore srpski i turski; sveshtenik im je Albanac, ali govori srpski. U Djakovici je tada svega 26 katolichkih kuc'a, iskljuchivo albanskih [shto znachi — oko 130 ljudi], prema 550 dusha 1638. godine. Taj podatak govori rechito o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima josh 16 srpskih, a „turskih” 250 domova.[13]

I za biskupa Benlic'a oko 1650. godine Prizren je „glavni grad Srbije” [sapo di Servia]. Katolika, po njemu, ima u Skoplju, Prizrenu, Prokuplju, Prishtini, Janjevu, Novom Brdu, Jagodini, Vuchitrnu, Nishu, Krushevcu, Novom Pazaru, Leskovcu, Kratovu, Letrnici [?], Ovchem polju, Kosovu i Skopskoj Crnoj gori.[14] Ochigledno, u pitanju je trgovachko gradsko stanovnishtvo samo delimichno albanskog porekla, vec'inom, verovatno, slovenskih trgovaca iz primorja. Prema nedatiranom izveshtaju nadbiskupa skopskog Andrije Bogdanija [1651-1677], u kome je rech i o Albancima koji su se dobrovoljno ili po naredjenju sandzhaka preselili iz Albanije u Srbiju, broj Albanaca u Srbiji je veoma mali [„Albanesi di Servia sono in numero molto poshi”].[15]

Posebnu pazhnju na katolike pravoslavnih balkanskih zemalja obrac'ao je sinovac Andrije Bogdanija — Petar Bogdani [1630-1689], rodjenjem i smrc'u vezan za severnu Albaniju i za kosovsku oblast: rodjen je u Guri i Hasit [Dukadjin], a umro u Prishtini od kuge kada i general Pikolomini u Prizrenu. Kao uchenik franjevaca u latinskoj koloniji u Chiprovcu, a potom u Loretu [Ilirski kolegijum], istakao se svojom uchenom revnoshc'u i smislom za misionarski rad, te je postavljen za biskupa u Skadru, odakle je administrirao barskom nadbiskupijom [1656], a potom za nadbiskupa u Skoplju, odakle je kao administrator upravljao celom Srbijom [1677]. Jedno vreme je bio van svoje katedre, u Chiprovcu i potom u Italiji, ali se 1686. vratio u nadbiskupiju. Pisao je vishe izveshtaja Kongregaciji za propagandu vere, a kao Albanac po narodnosti nikada nije bio slep za mane svojih sunarodnika. Albanskim katolicima je, medjutim, posvec'ivao osobitu pazhnju ne samo iz rodoljublja nego zbog chinjenice da jezgro katolika u Srbiji, kako je to istakao josh u jednome svom skadarskom izveshtaju [1662], chine Albanci, te se i katolichka vera u Srbiji naziva „albanska vera” [la fede albanese][16] U njegovim izveshtajima ima traga o naseljavanju Albanaca u Metohiji: u izveshtaje iz 1683 Bogdani pominje nekoga misionara don Andriju Djadrija u Djakovici, „koji ume da vlada divljim Arbanasima koji su se spustili u pitomu Metohiju”.[17]

Sa XVIII vekom situacija se ozbiljnije menja, a izveshtaji dobijaju dramatichne tonove, narochito od sredine toga stolec'a. Uprkos svemu tome, u izveshtajima katolichkih prelata i misionara, Srba ili Albanaca, odrzhava se za sve to vreme svest o kosovskoj teritoriji kao srpskoj zemlji. Uostalom, popis katolichkih zhupa u oblasti skopske nadbiskupije iz 1726. godine i ne daje osnova za drukchiji odnos prema podruchju Kosova: u Prizrenu je, na primer, samo 9 katolichkih kuc'a sa 55 dusha, a u selima prizrenske misije — 95 katolichkih kuc'a sa 395 dusha. Grad Djakovica [chiji je misionar, inache, Srbin — Djordje Jovanovic'] ima 16 katolichkih kuc'a sa 75 dusha, a u selima djakovichke misije 145 kuc'a sa 912 katolika.[18] Ochigledno je svi ovi katolici nisu Albanci.

Nadbiskup barski Vic'entije-Vicko Zmajevic' [1670-1745], imenovan 1701. godine za nadbiskupa barskog, primasa Srbije i apostolskog vizitatora za Srbiju, Albaniju, Makedoniju i Bugarsku, narochito je u tom pogledu vazhan izvor; chak i posle premeshtanja na zadarsku nadbiskupiju on zadrzhava funkciju vizitatora za turski Balkan [1713].[19] U izveshtaju od 1707. godine on Srbijom naziva zemlju u kojoj su sledec'i gradovi: Skoplje, Prokuplje, Novo Brdo, Prishtina, Trepcha, Prizren i Pec', odnosno tvrdjave Kachanik, Tetovo, Janjevo, Vuchitrn, Mitrovica, Djakovica i Novi Pazar. I za Zmajevic'a, kao i za Bicija, stotinu godina pre toga, granica izmedju Srbije i Albanije ide rekom Drimom, tako da na albanskoj teritoriji ostaju dijeceze Dracha, Ljesha i Sape. Situacija kosovsko-metohijskog podruchja, po Zmajevic'u, odrazhava u izvesnoj meri pochetni talas albanske kolonizacije i islamizacije. Djakovica je vec' ugledni muslimanski centar, u kome je i dalje katolichka misija, ali sa malo vernika — svega 446. Ovaj grad je bio veoma poshtovan kod Turaka, jer je uvek davao znatne ljude za upravu otomanskih provincija, kazhe Zmajevic'. Okolina Djakovice je sada albanska [1638 — iskljuchivo Srbi; 1683 — „divlji” Albanci], jer su ovde Turci naselili brdjane Albance, da ne bi imali priliku za pljachku i da nasele zemlju „koja je bila razorena u ratu”. Pri tome su mnogi doseljeni Albanci ovde primili islam. Nije bolje ni u chitavom Hasu, ispod Pashtrika, gde je 411 katolika, dok je u Prizrenu i okolnim selima samo 262 katolika. U Pec'i i okolini ima vec' albanskih kolonija, ali se broj katolika brzo smanjuje: u samoj Pec'i ima samo 11 katolichkih kuc'a sa 33 dushe [znachi, sa manjim prosekom stanovnika po domu!]. Okolna sela, medjutim, chuvaju i u izveshtaju Vicka Zmajevic'a svoju slovensku nomenklaturu.[20] Zmajevic' opshirno govori i o nasilnoj kolonizaciji Peshtera, 1702, gde su Turci naselili vec'i broj Klimenata iz Malesije odnosno iz Pilota; Klimenti se i sami opiru ovoj kolonizaciji.[21] Jednu drugu granu Klimenata, izbeglih u Srem 1737. godine u broju od preko 200 domova [nikako ne vishe od 1000 dusha], prati potonji skopski nadbiskup, Albanac, Matija Masarek [1758-1807]. Albanski emigranti nastoje da se vrate, ali se njihov povratak u krajeve pod turskom vlashc'u zavrshavao tragichno: Masarek ih je vidjao u Prishtini nabijene na kolac. On evidentira albansko naseljavanje oko Janjeva 1768: nedavno se tu naselilo 100 albanskih porodica, kazhe on, „ponosnih, krvolochnih i razbojnichkih vishe nego druge, a tvrdih u veri”.[22] O stalnoj kolonizaciji Albanaca po Srbiji Masarek govori i u izveshtajima 1760, 1764, 1772, 1800. godine. Poshto je Srbija vrlo plodna zemlja, pokushava da objasni ovu pojavu nadbiskup Masarek, stalno je naseljavaju mnoge katolichke albanske porodice iz planinskih krajeva. Poturchene, one postaju najvec'i neprijatelji hrishc'anskog stanovnishtva, pa i svojih sunarodnika: upravo katolichki Albanci najvishe od njih stradaju, tako da je to jedan od razloga shto je broj katolika u Srbiji tako naglo opao. Kraj svega toga, katolichki Albanci su ostali josh uvek znachajan faktor u severnoj Albaniji i u okolini Pec'i, Djakovice i Prizrena, tako da je misionar u Pec'i, Skadranin don Jovan Logoreci, bio sekretar pec'kog pashe za prepisku s katolichkim Albancima.[23] Prilikom svoje kanonske vizitacije 1764. Matija Masarek u okolini Djakovice vidi svezhe kolonije Albanaca katolika, koji su zbog gladi napustili svoje vrleti i naselili se u pitomoj Metohiji. Godine 1767. [godinu dana posle ukidanja pec'ke patrijarshije, iste godine kada je ukinuta ohridska arhiepiskopija] Masarek primec'uje da se „za poslednjih dvadeset godina Srbija potpuno izmenila”. Ranije je u svim srbijanskim varoshima bilo malo Turaka, koji su bili pitomiji, a u selima bili su pravoslavni i katolici. Sada, pak, varoshi su prepune, po rechima Masareka, Makedonaca ili muhamedanskih Arbanasa, a u selima se retko vide pravoslavni i katolici, jer su se razbezhali po Nemachkoj, Sofiji, Vlashkoj i drugde. Danas, nastavlja nadbiskup 1767, svaki je zakutak prepun „prokletih poturchenih Arbanasa, razbojnika i ubica, koji se medju sobom krvave i katolicima chine nasilja”; on strahuje da c'e se i ono malo preostalih katolika rasturiti na sve strane. Nije davno, kazhe, kako su Arbanasi radi pljachke pobili vishe od 30 katolika. „Chak i Turci pribojavaju ih se, jer oni nikoga ne shtede, trazhec'i krv za krv”. Pet godina kasnije, 1772, Masarek ipak konstatuje da bez obzira na to shto i pravoslavni stradaju, i shto ih je mnogo istrebljeno, „josh ih je uvek vrlo mnogo”.[24]

2. Islamizacija i albanizacija

Izveshtaji katolichkih vizitatora iz XVII i XVIII veka pokazuju veoma jasno neke stvari. Najpre, ochigledno je da se etnichka granica srpskog i albanskog naroda krajem XVI veka josh uvek nalazila tamo gde je identifikovana stotinu i vishe godina ranije, „na stavama Crnog i Belog Drima”,[1], ili tachnije — na liniji danashnje drzhavne granice sa „dzhepovima” na obe strane: srpskim, u Altinu na danashnjoj teritoriji Albanije, i albanskim, u oblasti Pashtrika i Ribnice [kasnije — Has] na jugoslovenskoj strani. To znachi, dalje, da se tek u XVII veku etnichka granica izmedju Srba i Albanaca pochela na ovom sektoru lagano pomerati na istok, ali i to, prema ovim izveshtajima, ne prelazi obim jachih infiltracija u kompaktnoj masi srpskog stanovnishtva, niti menja srpski karakter ove oblasti. Veoma je znachajno shto izveshtaji saglasno govore o ovoj zemlji kao o Srbiji, u kojoj je ogromna vec'ina i dalje srpska; ili, sa uzhim razgranichenjem, u zapadnom delu oblasti etno-lingvistichko stanje se menja i postaje meshovito, dok u istochnom i jugoistochnom delu nema ni tolikih promena i oblast ostaje homogena. Prizren je „glavni grad Srbije” u celom ovom periodu, sve do kraja XVIII veka. Isto tako, izveshtaji evidentiraju albansku kolonizaciju u svim njenim glavnim vidovima, makar ona josh i ne bila onako masovna kakva c'e postati, videc'emo, tek u XIX i XX veku. Najzad, oni otkrivaju i jednu vazhnu okolnost, koja c'e za chitav problem kolonizacije Albanaca i iseljavanja Srba biti skoro do nashih dana, a sigurno sve do 1912. godine, od bitnog znachaja. To je islamizacija u sluzhbi kolonizacije. Razume se, primec'eno je i preseljavanje katolichkog albanskog stanovnishtva, ali je njegova dalja sudbina, dalji opstanak u oblasti kolonizacije presudno uslovljen njegovim primanjem islama. Islam je, dakle, bio odluchan chinilac za opseg i trajnost albanske kolonizacije u jugoslovenskim zemljama — i u Staroj Srbiji i u Makedoniji. Islamizacijom je preseljeni elemenat uchvrshc'en na novoj zemlji, a time je dat podsticaj i zamah chitavoj kolonizaciji — chak i kad se, za momenat, zanemari politichki faktor [plansko naseljavanje voljom i silom drzhavne vlasti]. S druge strane, islamizacijom je ne samo albanski elemenat doveden i utvrdjen u jugoslovenskim zemljama nego je i slovenski elemenat odnarodjen, albanizovan. Na kraju, islamizacija je dala chitav lik albanskoj kolonizaciji, uslovila joj je izgled i tok. Kako su se Albanci naseljavali na Kosovu i u Makedoniji, kako su Srbi i Makedonci oterani sa svoje zemlje i kako su umesto homogenih srpskih i makedonskih krajeva dobijeni, u krajnjem ishodu, kompaktni albanski krajevi — mozhe se razumeti samo uz pomoc' ovoga drushtvenog i istorijskog fenomena. Sukob izmedju albanskog i srpskog naroda, zapravo, i nije nuzhno nacionalni sukob: ta dva etnikuma zhivela su zajedno bez ikakvog uopshtenog konflikta kroz mnoga stolec'a srednjeg veka. Sukob nastaje u novoj versko-drushtvenoj diferencijaciji turskoga, otomanskog feudalnog poretka.

Djakovica sa okolinom, prema izveshtaju Djordja Biankija, tek malo pre 1638. godine [„pre kratkog vremena”] ulazi u proces islamizacije albanskih katolika; Bianki, kao i drugi katolichki izveshtachi, ne pominje islamizaciju pravoslavnih shto ne znachi da je u to vreme uopshte nije bilo, no verovatno je da pravoslavni josh nisu u situaciji da u vec'oj meri primaju islam, jer ih shtiti i obnovljena crkvena organizacija u ulozi legitimne etnarhije To su ujedno prvi odredjeniji istorijski podaci o islamizaciji Albanaca na ovom terenu: islamizacija je masovna, ali je josh ogranichena na mushki deo populacije, a zhene i zhenska deca ostaju katolici.[2] Tri do chetiri godine kasnije, 1641/42, Bianki u Djakovici zatiche svega 26 katolichkih domova [oko 130 dusha], prema 550 katolichkih stanovnika iz 1638. taj podatak rechito govori o ubrzanoj islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima josh 16 pravoslavnih, a „turskih” [verovatno i albanskih islamiziranih] domova je 250.[3] Vicko Zmajevic' 1707. godine konstatuje iste prilike u djakovichkom kraju. Albanci, koje su Turci naselili, primaju islam, ali zhene ostaju hrishc'anke.[4] Kolonizacija Peshtera, kao centralne strategijske zone na „bosanskom putu”, koju je turska vlast silom izvela, imala je smisla samo ako bude proprac'ena islamizacijom. Tako se ovde i stvorilo jezgro islamizacije, a do izvesne mere i albanizacije Novopazarskog sandzhaka.[5]

Najzheshc'i je u osudi albanskog poturchavanja nadbiskup Matija Masarek: u dragovoljnoj islamizaciji klimentashkih izbeglica-povratnika iz Srema, 1761, on vidi samo nechasne motive, on c'e chak rec'i, uvredljivo i pristrasno, da je turchenje Albanaca plod „njihove izopachene i ohole prirode”. No vazhno je i tachno zapazhanje Masarekovo da islamski prozeliti medju Albancima narochito mrze svoje katolichke sunarodnike te da ih, po dolasku na vlast, kao pashe, nemilice tamane.[6] Masarek podrobno opisuje tok i metod islamizacije. Katolichki Albanci iz Malesije ne trpe da ih Turci gaze i tlache, kazhe on, niti da ih pritiskuju dazhbinama i nametima, ubijaju Turke, bezhe u Srbiju s promenjenim imenom u zhelji da ostanu katolici. Medjutim, Turci shalju za njima svoje hodzhe, koji ih gone da decu obrezuju, da ruzhe hrishc'ansku veru i da petkom odlaze u dzhamije. Poshto se poturche, utichu na zhene i decu da i oni prime islam skoro svi, izuzev malog broja starica, koje nikako nec'e da napuste katolichku veru. Njihovo dalje ponashanje je [Masarek to pishe 1760] razbojnichko otimaju jaganjce, shkopce, kokoshi, med i maslo, seno za konje, tako da ionako siromashan katolichki narod ostaje bez ichega. Nadbiskup se boji da c'e katolici zbog tih patnji i muka najzad preveriti. Uostalom, i sam je imao priliku da upozna razbojnike na delu: iz Skopske Crne gore nije smeo da nastavi put u pravcu Kratova, jer su shume pune razbojnika. Zato je sachekao jesen, pa je onda s jakom pratnjom i jednim naoruzhanim janicharem krenuo na taj put, ali ih napadne 15 albanskih „kesedzhija” [drumskih razbojnika]. Samo zahvaljujuc'i seljacima iz okolnih sela, koji su priskochili u pomoc', odbranili su se bez gubitaka.[7] Sa vizitacije 1764. godine Masarek nosi josh mrachnije utiske. Albanski doshljaci u Srbiji, kazhe on, ne slushaju naredbe Hristovog jevandjelja. Umesto da su ponizni, skromni i strpljivi, oni, uvredjeni, odmah kao iz inata primaju islam, te potiskuju pravoslavne i katolike iz njihovih sela i zauzimaju njihova imanja. Katolici u Srbiji [Albanci] josh vishe bi stradali od ovih poturchenih Albanaca da ih ne brane i ne shtite njihovi bratstvenici muhamedanske vere. Nadbiskup je nesrec'an zbog ovih silnih kradja, otimachina i ubistava. Njemu se srce stezhe kada ugleda po shumarcima i gajevima silne grobove pravoslavnih i drugih koje su oni pobili. Masarek, najzad, istiche jednu odliku u ponashanju islamiziranih Albanaca, koja c'e zaista, i tada i kasnije, biti kljuch za razumevanje ove stravichne kolonizacije: muhamedanski Albanci su narochito opasni, kazhe on, „jer su Turci [tj. muslimani — D. B] i mogu da chine svako zlo koje im se svidi”.[8]

Zanimljivo je da potpuno isti sud kao Masarek ima i patrijarh pec'ki Vasilije Brkic' u memoaru za grofa Orlova, od 29. marta 1771, gde veli da se od muslimanskih Albanaca pribojavaju chak i sami Turci, jer je „albanskaja poroda zhestoka, dosaditelna, grabitelna, nespokojna, krvoprolivatelna i visokoumna”. U prizrenskoj oblasti je, po Vasiliju, za vreme austrijsko-turskih ratova, hrishc'ana skoro nestalo, „a potom su se naselili Albanci i postali Turci i napunili mesta i sela, poseli zemlju i mnogo se obogatili”.[9]

Islamizacija Albanaca nije pochela sa njihovim naseljavanjem srpskih zemalja. Prva etapa poturchivanja pada josh u poslednje decenije XV veka, narochito posle likvidacije Skenderbegove Albanije. Jedan deo Albanaca pobegao je u juzhnu Italiju, ali je ostatak pocheo da prima islam, dobijajuc'i sa islamizacijom ne samo garantiju daljeg opstanka nego i moguc'nost za napredovanje. Islamizacija je zahvatila prvo feudalce, pa gradsko i, najzad, seosko stanovnishtvo. Turska vlast se narochito starala da ubrza taj proces, dajuc'i posebne, narochito finansijske olakshice, tako da je cela srednja Albanija bila primila islam uglavnom vec' u XVI veku.[10] Islamizirano stanovnishtvo je menjalo svoj socijalni status i ekonomski polozhaj, oslobadjalo se raznih dazhbina i tereta, od potlachene raje postajalo u svakom pogledu povlashc'eni sloj, kome su se otvarali svi putevi ka vlasti u sistemu turske feudalne uprave. S druge strane, postizala se puna zashtita i, koliko je to bilo moguc'no u Turskoj, sigurnost lichna i kolektivna. Pri tome nikako ne treba zaboraviti na opshtu versku motivaciju islamizacije: svaka tolerancija u islamu je uslovnog i u krajnjoj liniji privremenog karaktera. Funkcija islamske drzhave, prema tome i Otomanskog carstva, sastojala se u rasprostiranju i pobedi „prave vere”, sa ciljem da sav svet, a pogotovu svi podanici ovakve drzhave, prime islam. Najzad, muslimanski elemenat je u nachelu za islamsku drzhavu pouzdaniji elemenat. U razdobljima vec'e spoljne opasnosti i unutrashnjeg previranja bilo je, dakle, dovoljno razloga chak i za militantnu islamizaciju, kakva je sprovodjena prema balkanskim hrishc'anima.

Islamizirani Albanci postali su najsnazhnije i najsurovije orudje za islamizaciju i pokoravanje hrishc'anske raje. Nije stvar samo narodnog predanja, vec' se utvrdjuje i mnogobrojnim istorijskim svedochanstvima da se nad srpskim narodom, kao i nad drugim hrishc'anskim narodima Balkana, stolec'ima pokushavalo i sprovodilo nasilno poturchivanje, sa razlichitim dejstvom: sa stvarnim islamiziranjem pojedinih delova naroda, grupa ili pojedinaca, ili bez uspeha, ali po cenu velikih zhrtava u ljudskim zhivotima, imovini ili zemlji. Da bi se izbeglo nasilno poturchivanje, hrishc'ansko stanovnishtvo je chesto moralo da napushta svoju zemlju, svoj kraj, da se otiskuje u blizhu ili dalju seobu. Pri tome je, opet, pored svega ostalog igrao vazhnu ulogu i verski momenat, pa i nacionalna svest.[11]

Ustanovljeno je da je, ako se izuzme specifichna islamizacija bosanskog stanovnishtva, kao i zanatlijsko-trgovachke populacije gradova, sve ostalo pravoslavno srpsko i makedonsko stanovnishtvo koje je podleglo islamizaciji poturcheno u zoni izlozhenoj albanskoj ekspanziji — od Skadra do Ohrida. To su tzv. „Arnautashi”, chiji je broj vrlo veliki. Poshto su preko Albanaca, i zbog njih, a ne od Turaka Osmanlija, primili islam, ovi su se poturcheni Srbi i Makedonci za srazmerno kratko vreme i albanizovali, primivshi ime, albanski jezik, obichaje, a konachno i svest. Stoga je „taj procenat nashe krvi potpuno izgubljen za nashu narodnu celinu”, zakljuchuje s pravom Jovan Hadzhi-Vasiljevic', koji je ovom pitanju posvetio 1925. godine posebnu raspravu, bogatu pouzdanom gradjom.[12] On je posebno izuchavao pojas naselja od Ohridskog jezera do iza Prizrena, koji, po njegovom mishljenju, ima svoj veliki znachaj „za istrazhivanje opshtih i glavnih uzroka poturchivanja ovoga dela nashega naroda”.[13] Po njegovim prorachunima, od oko 100.000 Arnautasha u celoj „Juzhnoj Srbiji” [tj. Makedoniji i delovima Stare Srbije] u ovom pojasu ih je bilo oko 35.000, dok Jastrebov i Todor Stankovic' tvrde chak i to da veliki procenat kosovsko-metohijskih Albanaca „chine poturchenjaci i poarnauc'eni Srbi”.[14]

Postojanje izvesne mase muslimanskih Albanaca srpskog porekla na Kosovu i u Makedoniji ne mozhe se argumentovano osporiti. Razume se, bilo bi preterivanje tvrditi da su svi kosovski Albanci „Arnautashi”, tj. poarbanasheni Srbi, jer to zaista ne odgovara stvarnosti. Medjutim, isto tako je neosnovano apriorno osporavanje ove nesumnjive antropogeografske i etnoloshke chinjenice, jer nisu u pitanju „retki” primeri „etnichke simbioze u oba pravca”, nego jedna vishevekovna tragedija srpskog naroda, koji je i na taj nachin gubio svoj identitet.[15]

Na pitanje o vremenu islamizacije i albanizacije kosovskih Srba i Makedonaca u zapadnoj Makedoniji ne mozhe se odgovoriti jedinstveno. Poshto je i shirenje Albanaca, kako c'e se videti u sledec'em poglavlju ove knjige, teklo u etapama, pa se dosta jasno mogu ogranichiti i etapne zone njihove kolonizacije, to se i vreme islamizacije Srba razlikuje od jedne etapne zone do druge. U nachelu, prve su grupe Srba islamizirane i albanizovane u prvoj, zapadnoj ili pogranichnoj etapnoj zoni, a poslednje — u krajnjoj zoni na istoku.[16]

Glavno poturchivanje u zapadnoj zoni pada krajem XVII veka. Ta konstatacija Jovana Hadzhi-Vasiljevic'a slazhe se kako sa tradicijama u narodu o tome, tako i sa istorijskim podacima. Svuda poturchenjaci pamte 200 godina [prvih godina XX veka, shto znachi — od vremena oko 1700. godine].[17] U istochnijim predelima pochetni impulsi islamizacije Srba javljaju se neshto kasnije, a sam proces ima produzheno trajanje. Na primer, u Gornjoj Moravi i Izmorniku prva islamizacija datira oko 1735, ili neshto kasnije, a najmladja oko 1870. godine.[18] Albansko stanovnishtvo Rugova oko 1780-1810. bilo je katolichko; preshlo je u islam pochetkom XIX veka. Iz vremena oko 1870. postoji vec' pisani podatak da su Rugovci muslimanske vere.[19] Srpsko stanovnishtvo Rozhaja i Shtavice bilo je po izveshtaju turskih istoriografa u XVII veku josh pravoslavno, shto se vidi i iz pomenika manastira Shudikove, pisanog pre 1738. godine.[20] Na ovaj ili onaj nachin, vreme prvih snazhnijih talasa islamizacije pada u deceniji posle austrijsko-turskih ratova, tj. posle velikih seoba Srba 1690. i 1737. godine, shto znachi da je islamizaciji i albanizaciji srpskog naroda veoma pogodovala opshta pometnja i nesigurnost koja je od tada pa kroz sledec'a dva stolec'a trajala na celom podruchju Stare Srbije i Makedonije. Josh pre toga, posle poljskih pobeda nad Turcima, 1631-1634, prvi su na udaru ovog terora katolici — Srbi i Albanci, koji se silom islamizuju narochito u prizrenskoj nahiji i Metohiji. Pravoslavni su doshli na red posle neuspelih pokushaja pokreta za oslobodjenje 1630-1656. Nastaju nasilja usled kojih jedan deo Srba vec' tada bezhi, a u islam prelaze oni koji su ostali. Posle 1688-1690. islamizovanje i arbanashenje Srba postalo je brzhe, ali nije tada pochelo. Od 1737. godine procesi islamizovanja i arbanashenja Srba josh su ubrzani; tek tada je nastalo jache islamizovanje u okolini Djakovice.[21]

Islamizovanje, dakle, teche sukcesivno, ali se ipak zapazhaju izvesna vremena u koja je islamizacija vrshena u vec'oj meri, kao da su u tim vremenima, kako veli Atanasije Uroshevic', nastajali chitavi pokreti za prelazhenje nashega zhivlja u islam.

Za prouchavanje islamizacije i albanizacije srpskog naroda na Kosovu veoma je pouchan primer prizrenskih zhupa Gore i Opolja. Tu je chitav proces ne samo trajao srazmerno dugo nego su u njemu upleteni mnogi chinioci, a rezultat nije ni jedinstven ni konachan. Gora je danas naseljena „Muslimanima”, zapravo Srbima muslimanske vere, a Opolje stanovnishtvom albanskog jezika. U Gori je odrzhan etnichki kontinuitet od srednjeg veka do danas, i to se vidi iz istorijskih izvora, toponomastike, turskog deftera iz 1455, kao i pomenika manastira svete Trojice kod Prizrena. Gora to ima da zahvali geografskom polozhaju i izuzetnoj kompaktnosti stanovnishtva, koje se medjusobno orodjavalo. Ali, kada su u Podrimlju i Opolju nastale etnichke promene, a stanovnishtvo Ljume [delom srpsko, a delom katolichko albansko] primilo islam, oko Gore se postepeno stezao obruch, te se srpsko stanovnishtvo ove oblasti najpre iz perifernih sela pochelo iseljavati ili turchiti. To se pochelo dogadjati posle velike seobe 1690, no prelazak u islam bio je postepen. Najpre su preshla u islam najugrozhenija i najmanja sela, kao Krstac, a naposletku najzabachenije, najvec'e i najbogatije naselje Brod, u kome je poslednja hrishc'anka, Bozhana, umrla 1856. godine. I u drugim selima je tu i tamo bio ostao po koji hrishc'anin: u Vranishtu su Milisavu Lutovcu, savesnom istrazhivachu ove oblasti, prichali da je pochetkom ovog veka zhivela Todorica [Todorova zhena], kojoj su sinovi u uglu sobe odredili gde c'e na svoj nachin obavljati verske molitve. Sem pojedinachnog, bilo je i masovnog prelaska u islam, shto se posredno vidi iz tradicije koja je sachuvana kod Gorana [sluchaj sela Zlog Potoka i Shishtevca]; neki su, pak, Gorani promenili veru dok su ishli za stokom u druge turske oblasti da bi se lakshe kretali pod plashtom islama. Bilo je sluchajeva da su prvi primali islam stariji ljudi pa su oni „poturchili” sve po kuc'i; to su chinili stocharski trgovci koji su samo kao muslimani mogli dobro prolaziti po Epiru, kuda su gonili stoku.[22] Gora se, medjutim, mada vec' potpuno islamizovana, nije albanizovala. U stvari, Gora u prvobitnom shirem smislu rechi, gde je etnichki spadalo i Opolje, delimichno jeste albanizovana, ali tamo gde je preplavljena vec' islamiziranim doshljacima. Osobenost ovoga uzheg podruchja Gore je u tome shto ogromnu vec'inu njegovog stanovnishtva chine starosedeoci, a samo je neshto doseljenika, pa i to starijih, iz Hasa, Makedonije i Albanije.[23] S druge strane, u mijachkoj oblasti, u Makedoniji, islamizacijom je obrazovana hibridna etnichka grupa Torbeshi, koja takodje nije albanizovana, ali je od sredine XIX veka bila izlozhena obratnom procesu, procesu deislamizacije: tako je nestalo muslimana u Tresonchu, Galichniku i Dolnom Malnichanu;: mijachki muslimani su ostali „raja”, pa su se i oni morali seliti ispred zuluma, a muslimanska Gorna Reka je i sama trpela velika nasilja tokom novije istorije.[24]

Naveshc'emo nekoliko posebnih primera islamizacije i albanizacije iz makedonske Kichevije. Selo Crvivci je islamizovano, po tradiciji, na 175 godina pre istrazhivanja, tj. oko 1760: Arbanasi su udarili od strane Zajasa na Uskrs, kada je igralo kolo, pobili su mnoge ljude, a zhene zarobili i uselili se kao u svoje kuc'e. Pravoslavni su se razbegli u Kichevo, Lazarovce i u Rashtane.[25] Selo Berikovo, sada muslimansko, sa napushtenim pravoslavnim grobljem, bilo je pravoslavno do na 150 godina pre istrazhivanja, tj. oko 1785. Posle borbe s Arbanasima kod Tujina neki su se ustanici sklonili u Berikovo; tada su napali na selo Arbanasi, pa pomuslimanili zhene i decu, poshto su im „muzhi” bili na pechalbi. Starinci su zaista svi albanizovani.[26] Sam Zajas, sada izrazito albansko mesto, bio je staro pravoslavno selo, islamizirano oko 1740. godine: muslimani pamte svoje muslimanske pretke, ustanovio je Toma Smiljanic', do sedmog kolena, a iz ovih imena nastavljaju se imena njihovih pravoslavnih predaka. Pravoslavni starinci bili su „Shopke”, pa su Arbanasi jedne od njih istisli, a druge preveli u islam i poarbanashili. U Zajasu su chesta hrishc'anska prezimena. Fandi, doseljeni u Zajas, bili su josh u postojbini islamizovani, pa su ih usled toga gonili njihovi katolichki saplemenici i primorali da se isele — oko 1735-1785. godine.[27] Veoma je interesantan sluchaj sela Kolari, gde je na mestu Mirovcima bilo naselje odakle su se navodno iselili i zasnovali Mirijevo kod Beograda. Jedan deo stanovnishtva se, po narodnom kazivanju, iselio pod patrijarsima prema Dunavu, a drugi je ostao i poarbanashen je.[28]

Uzroci islamizacije mogu biti razlichiti, ali uglavnom gotovo svi potichu od „jakog” dodira s Albancima. Najcheshc'e se navodi da se u islam prelazilo poshto su im se u selo doselili Arbanasi. Tu se svakako podleglo nagovaranjima i privoljavanju, pa u pojedinim sluchajevima i ugledanju na same Arbanase, ali je, bez sumnje, bilo prelaza u islam da bi se tako, stupanjem na istu nogu sa pojedinim arbanashkim susedima, spasli njihovog nasrtanja ili bar uspeshnije branili od njega. U ta nasrtanja spada i direktno prisiljavanje na prelazhenje u islam, kao shto to otvoreno kazhu Albanci u Niki na Kosovu polju, da su njihovi preci, kako navodi A. Uroshevic', prisilili na „turchenje” pretke sadashnjeg roda Potura u njihovom selu.[29] Do istog zakljuchka se doshlo i u prouchavanju drugih krajeva Kosova i Metohije: glavni je motiv islamizacije — „zashtita protiv arbanashkih besomuchnika i otimacha”, a islamizacija zhena se vrshila da bi se sprechilo otimanje devojaka i zhena — mada, priznaje se, ima i dobrovoljnog odbegavanja zhena za muslimane.

Posledica islamizacije, po pravilu, na celom ovom podruchju albanske ekspanzije u XVII i XVIII veku, a pogotovu kasnije u XIX veku, jeste albanizacija srpskog stanovnishtva. Primanjem islama ulazilo se u zajednicu fisa, primao albanski jezik i obichaj, gubila svoja narodnost. Shtavishe, kao shto je chest sluchaj sa konvertitima, chin primanja islama stvarao je novo neprijateljstvo prema svojoj staroj sredini; islamizovani i albanizovani Srbi bili su potom najborbeniji, udarni deo albanske narodnosti.[30]

3. Vreme i prostor albanske kolonizacije

Hronologiju albanske kolonizacije dosta je teshko ustanoviti u svim njenim pojedinostima, pogotovu ako se zheli dobiti jedna dinamichna demografska slika po istorijskim etapama ovoga vazhnog zbivanja. Prema istorijskim podacima i antropogeografskim rekonstrukcijama pocheci kolonizacije padaju josh u XVI vek, ali taj prvi period nije obelezhen masovnoshc'u niti uspeva da poremeti etnografsku situaciju ni kroz sledec'a dva stolec'a. Prvi masovni talasi kolonizacije nailaze na samom kraju XVII veka, kada se koriste teshke prilike na celom podruchju ratnih operacija iz 1689. Tada su pokrenute vec'e srpske mase, a, s druge strane, prodor islamizovanih Albanaca od tada bitno menja svoju prirodu: sada je to nasilno potiskivanje i proterivanje srpskog naroda sa njegove zemlje. Tokom XVIII veka osec'a se vec' na jednom opshtem planu namera da se ovaj srpski prostor u celini posedne i prisvoji. Ta namera u sudaru sa oslobodilachkim pokretima srpskog naroda na Balkanu, kako c'emo videti, dobija u XIX veku i svoje prve programske izraze. Tek ovim naseljavanjem Albanaca u poslednja dva ili tri veka bitno se menja etnografska slika ovog prostora. Dodushe, naseljavanje Albanaca zapocheto na prelasku iz XVII u XVIII vek nije tada i zavrsheno; etnografska slika koju vidimo danas nije stvorena u to vreme. Prema tome, nije moguc'no tvrditi ne samo to da je Kosovo od iskona albanska zemlja, vec' ni da je to zemlja koju albanski narod drzhi u celosti i potpuno poslednjih dvesta godina. Umesto toga, bilo bi tachnije rec'i da je Kosovo sa zapadnom Makedonijom zemlja koju albanski narod postepeno i nasilno poseda i oduzima od njenih slovenskih stanovnika. Nedovrshenost toga procesa ogleda se u istorijskoj chinjenici da nikada albanska kolonizacija nije tekla bez otpora i borbe, te da se mora govoriti i o neprekidnosti oslobodilachkih napora srpskog naroda da se odrzhi ili vrati na zemlju koja mu je oteta. To je bez sumnje vazhna, jedna od najvazhnijih komponenata celoga ovog pitanja, koja istoriji srpsko-albanskih odnosa pridaje obelezhje aktuelnosti chak i kada se radi o zbivanjima od pre sto, dvesta ili vishe godina.

U trenutku kada se Srbija mogla otisnuti u prvi rat za oslobodjenje, 1876, etnografske granice albanskog prodora na istok dostigle su svoje najdalje tachke, svoj najshiri geografski okvir. Nepuna dva veka posle zametanja toga velikog talasa, znachi, albanske su se naseobine nalazile u Toplici, na domaku Nisha; u prostoru Jablanice i Veternice blizhile su se Leskovcu, a Vranje je vec' bilo okruzheno albanskim naseljima. Shtavishe, u neposrednoj blizini Vranja, kod Grdelichke klisure, albanska je bujica presekla Juzhnu Moravu i preplavila Masuricu. Zauzevshi Vardenik [pobivshi chobane raselili su ovo selo], Albanci su pocheli ugrozhavati Vlasinu i nadirati u Krajishte, na danashnjoj bugarsko-jugoslovenskoj granici. Juzhno od Vranja, zauzevshi Gornju Moravu, preshli su bili i Moravicu, drzhali preshevsko razvodje moravskog i vardarskog sliva, presekavshi na taj nachin glavnu balkansku komunikaciju, i nadirali ka Pchinji. Isto tako, od Tetova, Gostivara i Kicheva shirili su se prema Vardaru, u pravcu Kaldrma Bogaza i Suhodolice ka Skoplju, a od Kicheva ka Porechu i dalje na Vardar.[1] Po zapadnoj Makedoniji bile su vec' rasute vec'e ili manje albanske enklave, sa jasnim usmeravanjem ka Tikveshu i dalje, preko Vardara, u istochnu Makedoniju. Na severu ugrozheni su bili — zapadno od Toplice — krajevi oko Ibra i narochito Novopazarski sandzhak, gde se albanska struja susretala sa bosansko-muslimanskom odnosno srpskom islamizovanom strujom.

Valja napomenuti da je juzhno od velikih makedonskih jezera etnografska granica albanskog naroda posle masovne kolonizacije u drugoj polovini XIV veka uglavnom bila stabilizovana i da se ni na krajnjem severozapadu, prema Staroj Crnoj Gori i Brdima, ta granica nije bitno pomerala sa svoje linije iz XV veka. Njena pokretljivost se ispoljila na shirokom sektoru od Prokletija do Ohridskog jezera, pa i to pretezhno na pravcu Prizren-Nish, gde su se Albanci i nashli najdalje, preko 200 km, od svoje matichne oblasti.[2] S obzirom na to da se migracija Albanaca nikada nije prirodno zaustavljala, nego je pokazivala tezhnju da se nastavi, mozhe se sa mnogo verovatnoc'e govoriti i o njenim daljim, neostvarenim pravcima. Glavni objekti ove ekspanzije nalazi li su se u centralnim balkanskim oblastima na glavnom pravcu — Nish, i dalje prema Dunavu niz Moravu, mozhda i niz Timok ka Vidinu, a u svakom sluchaju i prema Sofiji — neshto juzhnijim pravcem preko Krajishta i Znepolja; na juzhnom sektoru prostor Skoplja bio je vazhan objekat albanske ekspanzije [ukljuchujuc'i i sam grad Skoplje], a potom i cela vardarska dolina ka Solunu. To sve znachi da je potencijalni prostor albanske ekspanzije bila cela Makedonija i cela Srbija, verovatno i zapadna Bugarska, a na drugoj strani chitav koridor Stare Rashke, preko koga bi se ostvario neposredan dodir sa bosanskim muslimanima. No kada se pogleda ono shto je zaista ostvareno do 1878. godine, najdublje promene sa najtezhim posledicama za odnos izmedju srpskog i albanskog naroda, i za sudbinu Srbije uopshte, odigrale su se na Kosovu i Metohiji, na „nishkom” pravcu.

Kosovo, Metohija i prizrenska kotlina, kako veli Cvijic', spadaju u oblast raznovrsnog i najvishe izmeshanog stanovnishtva; severno od planine Rogozne su etnografske prilike mnogo jednostavnije. Zato je Cvijic' i zapocheo 1900. godine „skupljati podatke o etnografskom sastavu svakog sela na prostoru izmedju Shar-planine i Rogozne”,[3] i time pokrenuo sistematska antropogeografska istrazhivanja chitavog juzhnoslovenskog prostora, s obzirom na fenomen i znachaj velikih dinarskih migracija: „pochevshi od kraja XIV veka pa kroz tursko vreme do nashih dana, ispremeshtano je skoro sve stanovnishtvo na prostoru od Veleshke klisure na Vardaru pa do Zagrebachke gore”, a „glavnu masu tih shto se krec'u i naseljavaju chini dinarsko stanovnishtvo, chiji su, opet, glavni deo stari Rashani, narod srpske srednjovekovne drzhave. Usled tih seoba je znatno izmenjen raspored naroda na Balkanskom poluostrvu”.[4]

Znachaj ovoga opshteg Cvijic'evog zakljuchka je i u tome shto se na celom ovom juzhnoslovenskom prostoru u svetlu stalnih i opsezhnih migracija teshko mozhe govoriti o dugotrajnijem generacijskom kontinuitetu stanovnishtva na jednom geografskom podruchju. Drugim rechima, ni u jednoj oblasti, bila ona etnichki homogena ili heterogena, ne mozhe se ochekivati visok procenat staroga stanovnishtva, malo je „starinaca”. Nije, pak, svejedno da li je rech o stanovnishtvu jednoga istog naroda koje se obnavlja i podmladjuje novim generacijama svojih doseljenika, ili o doseljenicima drugog naroda: u prvom sluchaju, ne samo shto se ne menja etnichki i nacionalni lik jedne oblasti nego se on utvrdjuje i chini josh snazhnijim. U drugom sluchaju, kada su doseljenici drugog naroda, mozhe se promeniti etnichki karakter oblasti i ova mozhe da bude izgubljena. Upravo to se deshavalo na Kosovu. Srpsko stanovnishtvo koje danas tamo zhivi samo je jednim malim procentom „starinachko”, onih starih rashkih, nemanjic'kih srpskih rodova bez sumnje tamo vishe nema. Srpsko stanovnishtvo se menjalo i obnavljalo zahvac'eno selidbenim strujama josh od kraja XIV veka, a pogotovu u velikim ratnim i socijalnim krizama pochev od kraja XVII veka. Srpski narod se na Kosovo stalno i doseljavao, a ne samo iseljavao, pa je tako i doshlo do pojave da se vrlo stari srpski doseljenici smatraju vec' starincima.[5] Ipak, postoji i u ovom sluchaju etnichki, a posebno jezichki kontinuitet u kojem se chuvaju sve bitnije osobine govora starijih slojeva ili prethodnika mladjega, doseljenichkog sloja srpskog naroda.[6] Odrzhavanjem prastarih rodova, ali josh vishe doseljavanjem mladjih, odrzhavao se kontinuitet srpskog naroda na ovoj teritoriji. Prema tome, ta istorijska i etnoloshka chinjenica da su se Srbi i doseljavali u oblast Stare Srbije, ili su se kretali po njoj [u tzv. „unutrashnjem seljakanju”, kako kazhu antropogeografi], nikako ne mozhe imati istu vrednost i tezhinu kao fenomen naseljavanja Albanaca u ovoj oblasti. Naseljavanjem Albanaca oblast je postepeno i na mahove sve vishe gubila svoje srpsko obelezhje, doseljavanjem Srba iz drugih krajeva ona je makar donekle odolevala kao srpska zemlja, u prirodnoj cirkulaciji stanovnishtva

Prvi srpski doseljenici na Kosovu, i oni u Makedoniji, ti „vrlo stari doshljaci”, pokrenuti su upravo iz Albanije, tamo je, kao shto znamo, josh od ranoga srednjeg veka bilo dosta slovenskog stanovnishtva.[7] Tako se prva zona albanske ekspanzije otkriva i kao prva etapna zona slovenskih migracija iz Albanije ka istoku i severu. Kako je ustanovljeno istrazhivanjem Pologa, slovenske doseljenike su u toj oblasti dali uglavnom razni krajevi severne Albanije [Ljuma, Pishkopeja, Mati itd.]. Ti su doseljenici izbijali u Polog „nosheni arbanashkim potiskom”. Zbog istiskivanja iz starog kraja doselili su se u Polog mnogi slovenski rodovi poreklom iz pojedinih, danas albanskih sela i oblasti stare Srbije i same Makedonije. Ovi doseljenici sa zapada i severozapada bezhali su od zuluma.[8] Za Mijake, isprva stocharsko pleme bez stalnih naseobina, pretpostavlja se da su se kretali po srednjoj Albaniji kod Elbasana, u Buljchizi, na Golom brdu i na planini Jablanici. Da li su Mijaci preko Drima bili u kompaktnoj masi ili samo u pojedinim naseobinama, danas nije moguc'no utvrditi. U svakom sluchaju, potvrdjuje se zakljuchak da „u prvo doba imamo migracije srpskog stanovnishtva iz arbanskih predela i sa leve obale Crnog Drima na istok i desnu obalu ove reke”.[9] Kada je, pak, rech o Staroj Srbiji, mora se misliti ne samo na slovenske doseljenike iz Albanije nego i na doseljenike iz drugih, ugrozhenih juzhnoslovenskih oblasti. Srpsko stanovnishtvo je posle naglog i jakog albanskog doseljavanja u Gornju Moravu, na primer, bezhalo u okolne, nekad i u dalje oblasti, ali je u naknadu za to pristizalo ovde drugo srpsko stanovnishtvo, uzdrmano slichnim ili drugim uzrocima u svome zavichaju.[10] Inache se za srpsko stanovnishtvo Gornje Morave smatra da se doselilo sa juga, iz prilepskog kraja, tek u XVI i XVII veku, ali predanje ovih Srba zna da prilikom doseljavanja njihovih predaka u oblasti nije bilo turskog i albanskog zhivlja. Intenzivno doseljavanje u Gornju Moravu i Izmornik nastaje tek od kraja XVII veka; tokom XVIII veka je uz albanske doseljenike dospeo do ovih oblasti talas srpskog stanovnishtva iz raznih krajeva, pa chak i katolika iz Bosne. Razume se, najjache je doseljavanje Srba u ovaj kraj bilo iz bliskih zapadnih krajeva, odakle su se oni, pokrenuti albanskim migracijama, iseljavali na istok i zaustavljali u ovim oblastima, dok je u njima albanski zhivalj bio josh slabo zastupljen. Zajedno s Albancima doseljavali su se i Srbi chak iz Malesije i Ljume.[11]

Chetiri su toka ili „struje” albanskog iseljavanja iz matichne zemlje i shirenja po susednim oblastima. Na jugu je „struja Toska” obuhvatala uglavnom pravoslavne Albance, te se pochev od druge polovine XIV veka kao verovatno „najjacha arbanashka migracija” kretala uzduzhnim epirskim putem u srednju Grchku sve do Atike i Peloponeza; Jovan Cvijic' ih posle prvoga svetskog rata broji u Grchkoj na 250.000. To je sad dosta prostrana zona Epira, koju Albanci zovu „C'amerija”, i koja u izvesnom smislu predstavlja prelaznu pa i meshovitu grchko-albansku oblast. [Na teritoriji Albanije sachuvalo se, tako, i grchko stanovnishtvo, a u Grchkoj ima etnichkih slojeva albanskog porekla. Na obe strane su ove etnichke grupe izlozhene dejstvu spontane ili planske asimilacije i denacionalizacije]. Ostale tri struje udaraju na juzhnoslovensko stanovnishtvo: „struja Shkumbije”, „dukadjinska struja” i „malisorska struja”. Prva od njih obuhvatala je stanovnishtvo srednje Albanije, koje se kretalo jednim delom starim rimskim putem Via Egnatia, a vec'im delom neshto severnije od Struge i Ohrida, preko visokih planinskih prelaza. Rezultati ove migracije su srazmerno skromni, mada su, i takvi kakvi su, ugrozili malobrojno slovensko stanovnishtvo Makedonije. Prilichno razbijene grupe Albanaca nisu se mogle lako objedinjavati zbog jakog otpora makedonskih Mijaka i Brsjaka.[12] Severnije od ove struje tekla je tzv. „dukadjinska struja”, koja je obuhvatala albansko stanovnishtvo oko Drima sa Miriditima i stanovnishtvo iz oblasti Mata i Lurje. To je ona struja koja je prodrla najdalje na istok, do Masurice i Leskovca. Iduc'i poprechnim putevima, narochito zetskim, Albanci su prevladali najpre u Ljumi, a zatim i u drugim sharplaninskim zhupama u okolini Prizrena, u Metohiji i na Kosovu. U novim zemljama vec'ina katolichkih Miridita primila je islam. Najzad, na krajnjem severu je „malisorska struja”, koja obuhvata malisorska plemena mahom meshovitog srpsko-albanskog porekla, nastanjena u dolinama Prokletija izmedju Skadra i Metohije. Ova se struja rachvala u dve grane, od kojih je jedna ishla metohijskoj i kosovskoj kotlini, a druga je preko prevoja na Prokletijama preshla u dolinu gornjega Lima oko Gusinja i Plava [poglavito Klimenti] i u dolinu gornjega Ibra izmedju Rozhaja i Ribaric'a, pa se odatle razlivala na zapad od Novog Pazara i Sjenice i asimilovala se sa islamiziranim srpskim stanovnishtvom. Osim na sever, Malisori i Miriditi su se, najzad, poslednjih vekova selili u primorje, od Ulcinja do Ljesha, i u zaledje ovog pojasa.[13]

Tezhishte „metanastazichkog” [preseljenichkog] shirenja Albanaca nalazilo se, dakle, na kosovskom pravcu, koji je od znachaja i za albanski prodor u Makedoniju: najozbiljnija kolonizacija Albanaca u Makedoniji pogodila je upravo oblasti juzhno odnosno jugoistochno od Shar-planine, a tu se dospevalo iz prizrenskog kraja. Neku vrstu strategijskog kljucha predstavljala je stara srpska zhupa Opolje, na udaru glavne, matichne struje albanskih doseljenika. To je ujedno i jedna od prvih srpskih islamizovanih i albanizovanih oblasti. Ne mozhe biti sporan raniji srpski karakter Opolja, ali je ono daleko siromashnije ostacima hrishc'anske proshlosti u odnosu na susednu zhupu Goru, jer su ovde rano izvrshene etnichke i druge promene. Staro srpsko stanovnishtvo je josh pod pritiskom Kukli-bega [umro 1537] primilo islam, a delom se, zbog terora, iselilo; docniji doseljenici, muslimani iz Ljume i ostalih krajeva severne Albanije, dokrajchili su i poslednje ostatke iz hrishc'anske proshlosti.[14] Medju ostatke Srba hrishc'ana odmah po njihovom islamizovanju naglo su se utisnuli novi doseljenici Albanci i albanizovani Srbi, oslonjeni na jako zaledje oblasti iz kojih su dolazili. Taj proces stapanja razvijao se brzo, jer nije bilo verske razlike izmedju doseljenika i starosedelaca, koji su bili primili islam. Najzad, i povlashc'en polozhaj Albanaca muslimana doprineo je tom izjednachavanju i stapanju u jednu etnichku grupu.[15]

Uchvrshc'ivanje Albanaca u prizrenskom kraju omoguc'ilo im je da prodru u severozapadnu Makedoniju, u Polog. Pritisak dukadjinskih fisova u ovom pravcu ogleda se najpre u stalnim pljachkashkim pohodima. Josh krajem XVI veka u jednom turskom dokumentu [iz 1595] navodi se neka arnautska tajfa, razbojnichka druzhina, koja je u vishe mahova upadala u poloshka makedonska sela, gde je opljachkala, poubijala ili ranila mnoge seljake.[16] Planine Korab, Shara, kao i venac koji dalje na severu odvaja Kosovo polje od Metohije, nazivali su se „aramijskim planinama” [razbojnichkim planinama]. Organizovani po tri stotine njih sa svojim barjaktarima, kako to opisuje R. Nikolic', prelazili su oni preko ovih planina dalje na istok i otimali po 5000 brava, vodec'i pravu borbu u sluchaju potere. Time su pripremali teren za naseljavanje. Za ove akcije, kao i za potonje selidbe, koristili su prevoje i doline u ovom planinskoj kompleksu; po Korabu je josh 1914. godine bilo tragova aramijskih busija.[17] Ipak, tek od druge polovine XVIII veka hrishc'ansko stanovnishtvo Pologa i njegova naselja pocheli su da trpe najkrupnije promene, chije se posledice i danas osec'aju. U periodu dugom oko 150 godina doseljeni su mnogi muslimani Albanci, chije je prodiranje narochito bilo intenzivno u toku XIX veka. Zatim je nastupilo izvesno naseljavanje hrishc'anskog slovenskog stanovnishtva iz Makedonije, Srbije i Albanije, pa veliko pregrupisavanje stanovnishtva po naseljima, uzmicanje nasheg zhivlja, prelazhenje u islam [celih rodova i mnogo zhena i devojaka], albanizovanje i drugo, o chemu sada ima dosta podataka u predanjima pojedinih rodova. U svemu tome ovde su presudnu ulogu odigrali politichki, a ne ekonomski ili socijalni faktori [tetovske albanske pashe i zulum]. Sukcesivnim doseljavanjem i prirodnim prirashtajem u ovom razdoblju Albanci su se u Pologu veoma rashirili i brojno jako narasli, tako da su oni izvrshili veliku etnichku i versku promenu u oblasti.[18] Do tih promena doshlo je ne samo naseljavanjem odnosno razmnozhavanjem Albanaca nego i postepenim a u krajnjem zbiru masovnim iseljavanjem slovenskog stanovnishtva. Etnichki sastav Pologa, dakle, izmenjen je korenito tek u novije vreme: do pochetka XIX veka ovde su u vec'ini hrishc'ani Sloveni, a danas „su u vec'em broju poloshkih sela Makedonci svedeni na uspomene koje potpuno blede”. Istrazhivach ovoga kraja, Jovan Trifunoski, veli da se u nekim selima prilikom ispitivanja osec'ao „kao kod samrtnika koji vec' izdishe”, jer je u mnogim poloshkim selima sve ugasheno i izgleda „kao da u njima nikada nije ni bilo Makedonaca”.[19] Islamizovanih i albanizovanih Makedonaca u seoskom stanovnishtvu Pologa je najmanje 7,71% od ukupnog broja Albanaca u ovoj oblasti, a sigurno ih ima josh, jer se svi ne mogu sa sigurnoshc'u utvrditi, poshto su neki relativno davno poarbanasheni, pa su njihovi danashnji potomci zaboravili svoje poreklo, a ima i takvih koji o poarbanashavanju ne prichaju i kada znaju. Iz severne Albanije vodi poreklo 88,72% svih poloshkih Albanaca. Pochetak doseljavanja sada postojec'eg albanskog stanovnishtva u Polog pada oko sredine XVIII veka. Drugu grupu chine oni rodovi [oko 30 %] chiji su se preci doseljavali u toku druge polovine XVIII veka, a trec'i period chine prva polovina XIX veka, kada Pologom vlada Abduraman-pasha, Albanac, i kada se doseljava najvec'i broj albanskih rodova [oko 50%].[20]

Podrobnim istorijsko-antropogeografskim prouchavanjem Pologa odlichno je razjashnjen model chitave kolonizacije. Chak ni u sharplaninskoj zhupi Sirinic' [u slivu Lepenca], tridesetak kilometara istochno od Prizrena, Albanaca nije bilo sve do sredine XVIII veka; oni se u Sirinic' naseljavaju u najvec'em procentu u toku druge polovine XVIII i pochetkom XIX veka.[21] Krupne etnichke promene izvrshene su i u Kachanichkoj klisuri i susednom Skopskom Dervenu tek od druge polovine XVIII i u XIX veku.[22] U Skopsko polje Albanci se spushtaju tek u prvoj polovini XIX veka, uglavnom za uprave Hamzi-pashe, Albanca, koji je pomagao doseljavanje muslimanskih Albanaca iz Albanije odnosno iz etapnih oblasti njihovog preseljavanja, koji su dopirali u sva sela chinec'i zulum hrishc'anskom stanovnishtvu. Svi Albanci u Skopskom polju su doseljenici.[23]

Za metohijski kraj Has pod Pashtrikom ustanovljeno je da je u njemu u toku XVII i XVIII veka „izvrshena potpuna etnichka smena: dotada chisto srpski kraj, postao je arbanashki”.[24] Postepenim naseljavanjem Albanaca i poarbanashivanjem islamizovanih Srba u krajnjoj liniji doshlo je u drugoj polovini XIX veka [ne ranije!] do potpune izmene etnichkog stanja u Xasy. Danashnje albansko stanovnishtvo vec'inom je poreklom od srazmerno skorashnjih doseljenika iz prave Albanije, a malo je rodova koji su nesumnjivo ili vrlo verovatno starosedeoci i srpskog porekla, ili stariji doseljenici.[25]

U svojoj monografiji o Metohiji Milisav Lutovac je sa mnogo razloga zakljuchio da je ta oblast bila josh od srednjeg veka, ali i u XVI veku, „sa etnichkog stanovishta, jedna od najhomogenijih srpskih pokrajina”.[26] Bitne promene se dogadjaju tek u XVII veku, i to krajem tog veka, sa opshtim poremec'ajem usled ratova. Dodushe, nije beznachajno da se u samom Prizrenu i blizhoj okolini etnichki odnos bitno menja i srpsko stanovnishtvo izlazhe najvec'em pritisku tek u XIX veku. Tada su, na primer, katolichke pa islamizovane Fande iz Miridita naselile posede manastira svetog Marka i svetog Petra Korishkog kod Prizrena, a potom proterale i Srbe iz tih sela.[27] I ovde je glavni talas albanskih kolonista prodirao iz Dukadjina i Ljume, uz Drim i Beli Drim; chitava oblast juzhne Metohije bila je potom „odskochna daska” za dalji prodor i shirenje na istok i jugoistok, u mnogo vec'oj meri nego onaj stari, srednjovekovni albanski „dzhep” oko Erenika [Ribnice], izmedju Junika i Djakovice, severno od zhupe Has.

Tridesetih godina XIX veka je u Metohiji, u svakom sluchaju, stanovnishtvo bilo izmeshano. Statistike iz toga perioda su prilichno nepouzdane, ali je sigurno da su osnovne etnichke grupe Srbi i Albanci, i da se Albanci javlja ju kao vec'ina samo u jednom delu ove oblasti, dok su „na ostaloj teritoriji pec'kog, prizrenskog i prishtinskog pashaluka masu stanovnishtva predstavljali Srbi; vec'ih albanskih oaza van Metohije bilo je tada u Kachaniku, planinskom predelu Golaka, u Labu i jugozapadnoj podgorini Kopaonika [„Mitrovachka Shalja”], u Gornjoj Toplici sa centrom u Kurshumliji, i u Peshteru”.[28] Zasluzhuju pazhnju brojke iz statistichko-etnografskog pregleda koji daje Jozef Miler, prema stanju u 1838. godini. On daje podatke za tri varoshi — Pec', Prizren i Djakovicu, ali su mu glavna statistichka obelezhja verska i jezichka pripadnost.[29] U Pec'i je od ukupnog stanovnishtva 92,09% Srba, ali od toga je 2108 kuc'a muslimanskih [srpskog maternjeg jezika, dakle islamizovanih ali josh ne i albanizovanih Srba!], prema 102 hrishc'anske srpske kuc'e [tj. 95,4% prema 4,6%]. Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, u Pec'i je svega 4,17%. Miler dodaje da je Pec' pre pada Despotovine [1459] bila mnogo vec'a varosh, ali je potom broj stanovnika opao usled vishekratnog iseljavanja Srba — 1459, 1481, 1690, i 1740. godine. U Prizrenu je Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, svega jedna shestina [4150 Albanaca od 24.950 stanovnika], Srba hrishc'ana i muslimana oko 4/5, tj. 18.385 stanovnika; Cincara je 1/12, a Turaka Osmanlija svega 1/60. Ukupno je 6000 kuc'a, 24.950 stanovnika. Jevtu Dedijera, koji 1913. godine pishe o Novoj Srbiji, iznenadjuje veliki broj prizrenskih Srba, ali dodaje da nema razloga ne verovati Mileru, koji je u svojoj statistici upotrebio turske harachke spiskove. Zanimljivo je da medju prizrenskim Srbima ima malo starinaca: vec'inom su to doseljenici iz oblizhnjih sela i varoshi, zatim iz Tetova, Debra, Crne Gore i Tikvesha.[30] Djakovica je tada pretezhno albanska varosh: Albanaca muslimana i katolika je 80,76% [17.000], a Srba hrishc'ana i nealbanizovanih muslimana, tj. muslimana srpskog jezika, 18,05% [3800]. Dok je u Pec'i, Prizrenu i Djakovici zhivelo oko 58.000 varoshkog stanovnishtva, dotle je u sva tri okruga bilo ukupno 195.000 lica [pec'ki — 65.000, prizrenski — 78.000, djakovichki — 52.000]; od toga je hrishc'ana [Slovena, Arbanasa i Cincara] 81.000 [pec'ki — 31.000, prizrenski — 29.000, djakovichki — 21.000]. U pec'kom i prizrenskom pashaluku hrishc'ani su prema muslimanima u odnosu 81.000 prema 114.000, tj. 41,54% prema 58,46%. Svakako da je i po selima, slichno sluchaju u Pec'i, primec'uje V. Stojanchevic', bilo Srba muslimana. Po etnichkom poreklu, po govornoj osnovi, velika vec'ina stanovnishtva govorila je srpskim jezikom, poshto islamizacija tada josh nije dovela i do albanizacije. Zanimljivi se odnosi dobijaju dubljom analizom: u pec'kom okrugu, kada se oduzme broj varoshkog stanovnishtva [oko 11.000 muslimana prema 1000 hrishc'ana, ukupno oko 12.000], u unutrashnjosti sandzhaka zhivi oko 30.000 hrishc'ana i samo 23.000 muslimana, shto znachi da Srbi 1838. godine chine vec'inu seoskog stanovnishtva u pec'kom okrugu [56,6%]. Albanska vec'ina dobija se u djakovichkom okrugu, gde se narochito osec'a prisustvo katolichkih Albanaca, ali je tu bilo i islamizovanih Srba: svih 300 muslimanskih stanovnika sela Zlokuc'e su, po Mileru, islamizovani Srbi. U prizrenskom okrugu je situacija najmanje povoljna za hrishc'ane: dok u samoj varoshi Srba ima oko 4/5 [zajedno s malim brojem islamizovanih, to su uglavnom pravoslavni hrishc'ani], dotle u selima na 45.000 muslimana dolazi samo oko 8000 hrishc'ana, tj, skoro 85:15. Stojanchevic' zakljuchuje ispravno da su ovde raniji procesi islamizacije ostavili najvec'e posledice. Osnovnu masu muslimana u prizrenskom okrugu chinili su islamizovani Srbi i albanski doseljenici uglavnom iz susednih krajeva, ali i iz Albanije. Glavno podruchje islamizovanih Srba ovde je, svakako, Gora, zatim Sredska i predeo oko Orahovca u Metohiji. Jedan deo ranije islamizovanih Srba s kraja XVIII i pochetka XIX veka pretopio se u Arbanase, o chemu svedochi Ami Bue oko 1840. godine. No ipak, ukupna analiza Milerovih i drugih podataka pokazuje da je, „kako po svemu izgleda”, krajem prve polovine XIX veka srpski etnichki elemenat bio pretezhniji od albanskog, premda se procesom islamizacije i albanizacije smanjivao u korist ovog drugog.

Takvo je stanje metohijskog podruchja, gde se, bez obzira na pogranichni karakter ove oblasti i njenu neposrednu blizinu maticama albanskog migracionog talasa, odrzhava kakva-takva etnichka ravnotezha, chak mestimice i sa srpskom vec'inom, chitavih 150 godina posle velike seobe. Albanska kolonizacija tekla je dalje na istok u ovom razdoblju sa josh slabijim demografskim efektom. U tom pogledu je veoma znachajna situacija oblasti Kosova u uzhem smislu rechi, koja je u odnosu prema metohijskoj oblasti bila sledec'a etapna zona shirenja i naseljavanja albanskog naroda. Seosku masu stanovnishtva su na Kosovu za prvih vekova turske vladavine chinili hrishc'ani, Srbi. Albanaca, i to ne samo muslimana nego i hrishc'ana, praktichno nije bilo na Kosovu ni pochetkom XVI veka ni docnije u XVII veku.[31] Najvec'i broj Albanaca doseljen je na Kosovo od sredine XVIII veka pa do chetvrte decenije proshlog veka.[32] Presudan poremec'aj ravnotezhe dogodic'e se josh kasnije, sa pristizanjem i naseljavanjem u ovim krajevima albanskih izbeglica [„muhadzhira”] iz oslobodjenih krajeva Srbije posle 1878, o chemu c'e posebno biti rechi.

Kosovo je, inache, kljuchna oblast za dalje nastupanje Albanaca prema istoku i severoistoku. Iz juzhnog dela Kosova plavila je albanska naseljenichka reka oblast Gornje Morave i Izmornik, tzv. „Kosovsko Pomoravlje”. Intenzivno doseljavanje nastaje tek od kraja XVII veka i traje blizu sto pedeset godina, sukcesivno, u etapama.[33] Severno od Gornje Morave se prostire Novobrdska Kriva reka, znachajna srednjovekovna srpska oblast. I ovde do naseljavanja Albanaca dolazi najranije krajem XVII i pochetkom XVIII veka, a ne sa dolaskom Turaka. Pre kraja XVII veka Albanaca nikako nije ni bilo u Krivoj reci, sem neshto rudara u Novom Brdu; presudna promena u etnichkom odnosu je tek 1878. godine.[34] Istochno od Gornje Morave i Izmornika je shiroka oblast Kumanovsko-preshevska Crna gora. Tu su Albanci pocheli da se doseljavaju tek u drugoj polovini XVIII veka, u vidu sitnih seoba, „chiji je krajnji iznos vrlo znatan, i koje se odmah ne zapazhaju”; prema zakljuchcima Jovana Cvijic'a sitnije dugotrajne migracije, koje prolaze neopazheno, najvishe menjaju etnichki sastav pojedinih oblasti.[35] Josh kasnije su se Albanci muslimani naselili u Moravici.[36] Kumanovska oblast je, takodje, oblast izmeshanog stanovnishtva, uglavnom od XVIII veka. Prema prouchavanju J. Hadzhi-Vasiljevic'a, Albanci su 1909. godine chinili jednu chetvrtinu kaze [sreza]. Tridesetih godina XIX veka oni su preshli liniju danashnje zheleznichke pruge i ispeli se na sam venac Rujna [selo Sushevo], ali do Kozjaka nisu dospeli. Pretopili su znatan procenat srpskoga elementa.[37] Preshevska oblast, u osnovnim crtama, pruzha slichnu etnografsku sliku kao kumanovska oblast. Srbi su u vreme Hadzhi-Vasiljevic'evih istrazhivanja [u ochi balkanskog rata] sachinjavali dve trec'ine stanovnishtva; srpski elemenat zauzimao je istochne, a albanski zapadne krajeve oblasti. Kompaktna masa albanskog stanovnishtva je u podnozhju Karadaga i u Moravici. Srpsko-albanska etnichka granica je pochetkom ovog veka dolina Moravice i zapadno podnozhje Rujna. Od 35 mesta tada su vec' 24 chisto albanska; no velik je i broj albanizovanih Srba.[38]

Sa Kosova je albanska kolonizacija zahvatila Lab odnosno Malo Kosovo,[39] a preko ove oblasti i prevoja na Prepolcu spustila se ova struja u Toplicu. Toplichki grad Prokuplje bio je sve do 1878. meshovito naselje Albanaca, Srba, Cherkeza, Cigana i Jevreja, sa znatnom albanskom vec'inom.[40] U drugoj polovini XIX veka krajnji albanski izdanci preko Toplice bili su vec' na domaku Nisha. Najudaljenija srpska sela u pravcu Nisha u koja su Albanci prodrli bila su: Novo Selo, Gornja Devcha, Donja Devcha, Klisurica, Dzhigolj, Kordinci, Lukomir i Vlahovo. Ekspanzija je po svom rezultatu bila brza, mada je njen tok bio postepen. Na primer, u popisu knezova srpskih sela prokupachke nahije iz 1743. vec'ina je sigurno srpska, ali vec' pred rat 1876. u mnogim ovim selima nije vishe bilo nijednog Srbina. Centar Toplice u toku njene albanizacije bio je u stvari varosh Kurshumlija.[41]

U Poljanicu i veternichku Klisuru Albanci su se pocheli doseljavati tek od druge polovine XVIII veka, kada su te oblasti bile naseljene srpskim narodom, kao i sva sela zapadno od Poljanice, otkuda su Albanci nadirali. Do 1878. godine u Poljanici i Klisuri bilo je nekih 18 albanskih sela. U blizini oblasti Vinogoshte [starom Inogoshtu] Albanaca je tada bilo u selu Lepenici, a u neposrednoj blizini Vranja nalazilo se 8 albanskih sela. Ranije nego u Poljanici Albanci su se naselili u Masurici. Izgleda da su u ovu oblast oko danashnje Surdulice, na desnoj strani Juzhne Morave, doshli kao katolici, pa su potom primili islam, verovatno josh u drugoj polovini XVII ili pochetkom XVIII veka.[42]

Pokret Malisora prema severu, bez obzira na izvesnu sputanost i ogranicheni efekat tih migracija, nije od manjeg znachaja nego prodor shirokog snazhnog talasa dukadjinske struje ka Moravi i Sofiji. On zasluzhuje punu pazhnju, ne samo zato shto se odvijao u prostoru tzv. „bosanskog puta”, koji c'e kao jedan od glavnih strategijskih pravaca na Balkanu biti predmet sporova i borbe velikih sila, nego i zbog toga shto je u pitanju oblast u najneospornijem smislu srpska — oblast Stare Rashke. To je, kako se zna iz istorije srednjeg veka, onaj pravi, etnichki i civilizacijski najplodniji zametak srpske drzhave i kulture. Oblast se prostire u slivovima Lima, Ibra i Tare. Chitavim svojim juzhnim pojasom ona se naslanja na zonu izuzetno snazhne albanske kolonizacije, na Kosovo i Metohiju, ali i na matichne severnoalbanske oblasti Velike Malesije. Otuda je i ona postala objekat albanske ekspanzije, pre svega kao izrazito stocharska oblast, a potom i kao zona vazhnih balkanskih komunikacija. No, treba nachiniti razliku izmedju mirnih seoba, koje su se nastavile na nekadashnja srednjovekovna stocharska kretanja albanskih, crnogorskih i vlashkih plemena, i militantnog, osvajachkog posedanja ili planske kolonizacije, koju je vrshila ili shtitila turska vlast. Prvi je sluchaj Rugova, u srednjem veku srpske oblasti.[43] Prvi pomen Albanaca u Rugovu je iz 1737, kada je patrijarh Arsenije IV Jovanovic' prebegao iz Pec'i preko Rugova u Vasojevic'e; patrijarh je gostoljubivo primljen u arbanashkim „stanovima”, privremenim letnjim stocharskim naseobinama u planini. Tradicija Rugovaca zna da su njihovi preci najpre ovamo dolazili sa stokom samo leti, te da su oni za pashu koristili ne samo danashnje rugovske planine vec' i Murgash, Smiljevicu, Hailu, Glodjiju, Shtedin i Nic'inat. Vremenom su pocheli pojedinci da ostaju i da se tu stalno naseljavaju. Danas u Rugovu zhive iskljuchivo Albanci muslimanske vere, poreklom iz malisorskog katolichkog plemena Klimenata, u izvorishtu Cijevne u Prokletijama, koji su se doselili verovatno u prvoj polovini XVIII veka.[44]

Jugozapadno od Rugova, u gornjem Polimlju, nalazi se Plavsko-gusinjska oblast, srednjovekovna zhupa Plav, u to doba prilichno gusto naseljena samo Srbima. To se vidi iz Skadarskog deftera [1485], ali i iz popisa Skadarskog sandzhaka od Marjana Bolice, sto trideset godina kasnije [1614]. Od sredine XVII veka pochinju se samovoljno naseljavati po ovoj kotlini albanski Klimenti i Kuchi, konkurishuc'i drugim srpskim i albanskim doseljenicima iz Malesije i Crne Gore koji su bili muslimanske vere, ali pretezhno srpskog jezika. Obe varoshice, Plav i Gusinje, bile su takodje sa meshovitim stanovnishtvom, chiji je maternji jezik bio srpski. U oblasti se odrzhalo pored srpskog stanovnishtva u manjoj meri i muslimansko stanovnishtvo srpskog porekla i jezika, kao i albansko stanovnishtvo. Srpske su ostale oblasti Zla Rijeka [oko danashnje Andrijevice] i narochito Budimlja [oko Berana-Ivangrada], koja je bila velika i nesavladljiva prepreka za albansko i srpsko muslimansko stanovnishtvo zhupe Bihor [oko Bijelog Polja]. Srpske porodice iz crnogorskih Brda, doseljene ovamo, primale su islam, a dovodjene su i muslimanske porodice srpskog jezika iz udaljenih krajeva [neki chak iz Osijeka, posle pada Slavonije u austrijske ruke]. Nekoliko je slojeva stanovnishtva od srednjeg veka do danas, ali ogromnu vec'inu sachinjavaju brdjanski doseljenici posle 1690. godine.[45] Istochno od Bihora i Korita su zhupe Rozhaje i Shtavica u izvorishtu Ibra, gde je preovladalo muslimansko i srpsko-albansko stanovnishtvo [pravoslavni Kuchi i latinski Klimenti]. Medjutim, albanski se etnikum ovde nije odrzhao: obe zajednice, bez obzira na veru i poreklo, govore samo srpski, jedino chetiri mala sela govore albanski.[46] Najvec'i etnichki poremec'aj desio se kasno, tek posle 1878, kada su planski kolonizovani muslimani srpskog porekla. Oblast Ibarski Kolashin, niz Ibar do njegovog skretanja na sever, smenjuje svoje srpsko stanovnishtvo krajem XVII veka, no svi pokushaji Albanaca iz Metohijskog Podgora da se proshire na sever prema Novom Pazaru lomili su se o kolashinski otpor, narochito naroda sela Brnjaci. Oni su za poslednjih sto godina bili bedem prema albanskom nadiranju iz Metohije i niz Ibar.[47] Novopazarska kotlina, izmedju Rogozne, Golije i Peshterske visoravni, politichki je i duhovni centar najstarije srpske drzhave. Gusto naseljena Srbima do velikih seoba, ona ni tada nije potpuno zapustela. Jedan deo Srba je islamizovan; to su muslimani srpskog govornog jezika, oblast ka kojoj je narochito gravitirala malisorska struja iz Albanije, odnosno iz Metohije i sa Kosova, ali bez uspeha. Medjutim, u samom geografskom centru oblasti Stare Rashke nalazi se Peshter, „tranzitno-etapna oblast u kretanju stanovnishtva”. Njeno naseljavanje nesrpskim elementom plod je planske kolonizacije od strane turske vlasti, a ne spontanog preseljavanja stanovnishtva. Posle ucheshc'a Klimenata u austrijskom ratu protiv Turske skadarski vezir Hodaverdi-pasha Mahmudbegovic', u nameri da se oslobodi njihovog pritiska na Skadar, silom preseljava jedan deo katolichkih Klimenata iz Malesije na Peshter 1700. godine, pa je to ujedno i „prva strana etnichka grupacija doseljena sa strane u oblast Stare Rashke, koju su u svojim radovima zabelezhili Jovan Cvijic' i Jovan Tomic'”. Njihova je dalja sudbina veoma slozhena: izlozheni pritisku da prime islam neki se vrac'aju borec'i se u Malesiju [1700, 1711], tako da od prve kolonizacije ostaje malo kuc'a na Peshteru — od 274 kuc'e samo 50. No taj ostatak je ipak jezgro oko kojeg se potom okupljaju novi doseljenici iz Malesije, pa i crnogorskih Brda.

Posle srpskih ustanaka pochetkom XIX veka, primec'uje Milisav Lutovac, Turci pochinju da poklanjaju vec'u pazhnju ranije zabachenim i sporednim krajevima, obnavljaju stara i podizhu nova uporishta za odbranu i shirenje islama. Tako nastaju, pored Novog Pazara i Prijepolja, Bijelo Polje, Rozhaje, Kolashin, Plav itd. Podstiche se islamizacija, kao i aglomeracija muslimanskog stanovnishtva sa raznih strana na ovom podruchju, koje time dobija karakter vojne krajine. Najsudbonosnije promene dogodic'e se, ipak, tek posle 1878, kada se ovde naseljavaju muhadzhiri iz okolnih krajeva Crne Gore i Bosne, chime se otvara proces svojevrsne heterogenizacije cele oblasti. U svemu tome Albanci nisu uspeli da uhvate dubljeg korena, ali je ova oblast — od 1878. poznata kao Novopazarski sandzhak — zbog svoje nove muslimanske koncentracije postala izuzetno znachajna za srpski narod, presecajuc'i prirodnu vezu izmedju Crne Gore i oslobodjene Srbije na veoma slichan nachin kao shto je kosovsko-metohijski albanski „klin” presekao prirodnu i drushtvenu vezu srpskog naroda Moravske Srbije sa Makedonijom.[48]

4. Nachin albanske kolonizacije i iseljavanja Srba

Naseljavanje Albanaca u srpskim zemljama od XVII veka do nasheg doba ostavilo je u istorijskoj svesti srpskog naroda krvavi trag nasilja. Za dolazak i prisustvo albanskih doseljenika vezuju se mnoga predanja o masovnom i pojedinachnom zulumu, o pljachki, pogromu i proterivanju Srba sa svoje zemlje. Iako su lichni odnosi medju ljudima i susedima razne narodnosti mogli da budu, pa su i bivali dobri, ukupna slika albanske kolonizacije je mrachna, i tu zaista nikakva ulepshavanja nisu moguc'na niti umesna. Istorijska svest naroda se opravdava masom chinjenica, veoma odredjenih i nimalo legendarnih. Ne mozhe se o tome, dakle, govoriti kao o „preterivanju”; nije u skladu sa istorijskom istinom pricha o „prirodnom” silasku prenaseljenih pastira sa gladne planine u plodnu, tobozh napushtenu ravnicu. Postoji u nashe vreme i takva tezhnja da se istorija albanskih seoba podvrgne izvesnom „kozmetichkom tretmanu”. Tako, na primer, u drugom izdanju Enciklopedije Jugoslavije o albanskim seobama kazhe redakcija tek ovoliko: „novo naseljavanje Albanaca u opustoshena podruchja mijenjalo [je] narodnosnu sliku stanovnishtva. Albanske seobe nisu bile samo dio smishljena plana turske drzhave da napuchi opustjele krajeve radi svojih poreznih i vojnih potreba, kako su to chinile sve drzhave, nego i posljedica teshkih zhivotnih prilika brdjana i stochara, neizbjezhan gospodarski proces nadiranja prema plodnim dolinama na Kosovu i u Makedoniji, uzrokovan gladju za zemljom i potenciran time shto su nakon ratova i seoba ostajala rijetko naseljena ili pusta podruchja”.[1] Ovakvim se tumachenjem albanskih seoba sasvim olako prelazi preko chinjenice da su ta „pastirska” kretanja znachila, u stvari, i u krajnjem svom rezultatu, osvajanje i otimanje tudje zemlje i unishtavanje srpskog naroda na njegovom matichnom istorijskom podruchju. Isto tako, time se prec'utkuje okolnost da su nasilje nad srpskim narodom albanski brdjani i stochari vrshili pod okriljem tudjinske, osmanlijske vlasti, koristec'i sve prednosti koje je islamski poredak davao muslimanima u odnosu na obespravljenu hrishc'ansku raju. Time se, najzad, potpuno zatashkava jedna bitna chinjenica — da su albanskom kolonizacijom tokom poslednja dva veka naterane na iseljavanje i prognane ogromne mase srpskog naroda, i da to nikako nije naseljavanje „retko naseljenih i pustih” podruchja, vec' upravo infiltracija, razbijanje i denacionalizacija kompaktnih i gusto naseljenih oblasti.

Potiskivanje makedonskih Mijaka iz debarskog kraja, na primer, rechito ilustruje taj proces. Krajem XVIII veka, pretvaranjem varoshi Debra u centar albanskih begova i spahija, bez obzira na to da li su to odmetnici ili shtic'enici sultanovi, nasilje nad Mijacima postaje nepodnoshljivo, te se raseljavaju chitava sela. U Starom Selu izmedju Galichnika i Sushice ljudi su zbog velikog zuluma morali po svrshenom poslu zakopavati „sach” i „cherepna” da ne bi dali dokaza da imaju hleba, jer im je od usta otiman; najzad su morali da se rasele.[2] Pogotovu u razdobljima vec'eg osamostaljivanja albanskih begova na podruchju Debra pochetkom XIX veka kolonizacija je dobila razmere genocida. Neki Dalib-beg u Debru sistematski je naseljavao Albance iz srednje i severne Albanije u Gornjoj Reci. Slao je Albance tamo kao svoje poverenike i chuvare, preko njih prikupljao porezu i desetak, pa su za ovima mnogi drugi Albanci doshli u Gornju Reku kao ovchari, kozari i sluge. No, kao muslimani, oni su povlashc'eni medju hrishc'anima, i niko im nije mogao stati na put da ne chine bezakonja. Albanci su tako zauzimali zemljishte hrishc'ana u selima Vrbjanu, Dubovu, Trnici, Shtirovici itd. U Tanushu zbog ovih zuluma takodje nije ostalo hrishc'ana. U ostalim selima Gornje Reke stare hrishc'anske porodice odrzhavale su se na taj nachin shto su se neke poturchile. Pod pritiskom Albanaca u Gornjoj Reci doshlo je i do pomeranja mijachkih porodica na istok.[3] Sredishte nasilnika je Trnica i Shtirovica. U blizini Trnice postoji pec'ina zvana Shpela Amet Shereta, gde je ovaj zlikovac umorio preko sto ljudi. Tu je bachen i stari uchitelj srpski, poslednji od stare shkole, Hadzhi-Jermontovic' iz Vrbena. Ubiti hrishc'anina nije znachilo nishta. Kad ubiju hrishc'anina, veli istrazhivach ove oblasti Toma Smiljanic', govorili bi Arnauti jedni drugima: „Ska nurdzhon! je vrau nji Shkin!” [Nije nishta! Ubijen je jedan Sloven!].[4]

Kichevija pruzha masu primera brutalnog nasilja i genocida. Kod crkve iz XIV veka u selu Lazarovci nalazi se groblje sa natpisima, po kojima se vidi da je retko ko od domac'ina umro prirodnom smrc'u, vec' su ih Albanci nemilice ubijali. „Mije sme padjale od of na lele!”, kazhu ljudi. Kada je neki Arbanas ubio sina jednoj Srpkinji, pricha T. Smiljanic', niko nije smeo da joj pridje i da je teshi. Prishao joj je ubica i rekao: „C'uti! c'uti! Ete mu bilo pisano ja da ga ubijam!” — na shta mu je majka ubijenoga odgovorila: „Hvala ti, kada se bar ti nadje da me uteshish”.[5] Starinachko stanovnishtvo pravoslavnog sela Trajchevog Dola [sada Trapchi Dol] bilo je brsjachko, ali se razbeglo prema Kichevu osamdesetih godina XVIII veka, kada su na njih napali Albanci iz Zajasa.[6] Ima, pak, i primera odluchnog i uspeshnog otpora. Selo Tajmishta, nastalo u zbegu, pruzhalo je organizovan otpor; selo su kachaci palili vishe puta, ali se ono ipak odrzhalo prkosec'i svim nedac'ama.[7]

Istorija albanskog naseljavanja Pologa ima u svom sredishtu upravo uzdizanje u vlasti tetovskih pasha albanskog porekla. Okruzheni albanskim „tajfama”, koje su zalazile u sva sela chinec'i zulum hrishc'anskom stanovnishtvu, oni su najvishe doprineli da se etnichki lik Pologa toliko izmeni. Zbog albanskih zuluma narod je bezhao iz svojih starih naselja i prikupljao se u drugim vec'im selima ili varoshicama, ili se iseljavao iz oblasti, pa su se u tako isprazhnjena sela uvlachili i preovladavali doseljeni muslimani Albanci [Katranje, Gornje Falishe, Jarebino itd.]. Masovno razbojnishtvo kachaka [odmetnika] josh od XVIII veka predstavlja, sa druge strane, izvor trajne nesigurnosti i iseljavanja Polozhana: poznata su mnogobrojna jatachka sela, oslonac kachaka u ovoj oblasti [Djurdjevishte, Kalishte, Prshovce, Simnjica i dr.]. Najdalje do sredine XIX veka Albanci su uspeli da pobiju sve narodne glavare koji su sa manje ili vishe uspeha shtitili sela i organizovali oruzhani otpor naroda.[8]

Podaci o iseljenicima u Pologu ukazuju da je pravoslavnog stanovnishtva ranije bilo skoro u svim danashnjim selima [137 sela], a takodje i u nekim danas raseljenim selima. Sada od postojec'ih poloshkih sela u 65 njih nema vishe nijednog pravoslavnog zhitelja; vidi se, isto tako, da je nash svet napushtao Polog samo kada vishe u njemu nije mogao opstati: neke je isteralo to shto su im zemlju oduzeli doseljeni muslimani, drugi su bezhali zbog ubistva, iz straha od osvete, zbog siromashtva i slichnog.[9] Poshto bi se pojedini Albanci naselili u poloshka sela, njihove porodice su i dalje odrzhavale veze sa svojim krajem u severnoj Albaniji. Na taj nachin su stalno privlachili rodjake i poznanike, chim bi se iz matichne oblasti iselio jedan chlan, sa njim su se i drugi selili onamo gde vec' imaju saplemenika.[10] Doseljavanje Albanaca mahom se vrshilo u manjim grupama, ponekad i pojedinachno. U pochetku je taj proces, ako izuzmemo grupna nasilja organizovanih kachachkih druzhina, tekao neshto mirnije, jer su novi doseljenici bili malobrojni prema starijem zatechenom stanovnishtvu. Osim toga, doseljenici su zhiveli samo po pojedinim mestima, a zemlje i pashe bilo je u obilju, tako da starinci nisu odmah ni uvideli opasnost koja im preti od doseljenika. Prirashtajem proshireni posle naseljavanja, Albanci zahvataju mnogo zemlje i razmnozhavaju vishe stoke, tako da je sukob izmedju njih i starinaca postao neminovan. Ishod je po pravilu bio porazan za starince, pri chemu su u ovoj borbi Albanci, kao povlashc'en elemenat, ispoljili vec'u energiju nego starinci i punu bezobzirnost prema ovima. U mnogim poloshkim selima mogu se prikupiti podaci i uspomene o sukobima i borbama izmedju doseljenika i starinaca. Ovi su se znatnim delom iseljavali, ali su jednim delom i satirani. Odrzhali su se samo mestimichno, po ivicama svoje stare oblasti, u bednim prilikama.[11] Vredi navesti nekoliko primera iz Pologa. Od kako su u selo Forino pocheli da se doseljavaju muslimani Albanci, makedonski stanovnici u toku XIX veka postepeno su se iseljavali, dok se nisu sasvim iselili [tek pochetkom XX veka]. Neki Manasija sa decom bio je poslednji Makedonac pravoslavne vere u Forinu. Njega su zajedno sa sinom Stojkom ubili seoski Albanci oko 1936; poslednja kuc'a Makedonaca u ovom selu razorena je posle ovoga rata.[12] Selo Korito bilo je makedonsko, a sada je albansko. Albanci su se doselili u vreme tetovskih pasha pochetkom XIX veka; pasha je precima danashnjih rodova najpre nudio da se nasele na kotlinskom dnu kod sela Tenova, ali su ovi imali dosta stoke, narochito ovaca, te su zbog podesne pashe izabrali Korito na Suhoj gori.[13] U Lopushnik su se krajem XVIII veka doselila brac'a Musli, Islam i Uko, iz albanskog sela Srbinova, a po pozivu Makedonaca iz Belovishta da im budu „sejmeni” [chuvari]. Posle doseljenja oni su „so zulum” kupili zemljishte u Lopushniku, plativshi vlasnicima samo 60 grosha, i tako su na tom zemljishtu Albanci osnovali posebno naselje.[14] Zabacheno selo Zhelezno Rechane bilo je narochito od pochetka XIX veka chesto napadano i pljachkano, a ljudi mu za sitnice ubijani [„trgan narod”, kako vele meshtani].[15] Seljake iz Gornje Djonovice su ubijali na pashi, u shumi, na njivama, grabili im stoku itd.[16] Stara Simnjica i njen pravoslavni manastir potpuno su propali u jednom od austrijsko-turskih ratova. Za vreme tih dogadjaja u Simnjicu su doshle tri albanske porodice iz Mata u Albaniji. One su pozvale u pomoc' Albance iz Padalishta i Srbinova i sa njima napali na Simnjicu i na manastir. Od kaludjera ostao je u zhivotu jedan, koji se prilikom napada nije desio u manastiru, a ostali su bili pobijeni; iguman je bio zapaljen. Albanci koji su raselili staro selo i razorili manastir ostali su u Simnjici. Da ne bi bili malobrojni, oni su kasnije pozivali i druge saplemenike iz Albanije da dodju u njihovo naselje, pa je tako Simnjica postala muslimansko-albansko selo.[17] U selu Dzhepchishtu nalazio se manastir sv. Bogorodice. Jednom, kada je narod bio skupljen u manastiru, doshli su „Turci” [muslimanski Albanci] i zapalili manastir zajedno s narodom.[18]

Potpuno ista slika dobija se i prouchavanjem oblasti na glavnom udaru albanske ekspanzije tokom XVIII-XIX veka, od Metohije do Toplice i Masurice. Kolonizacija Albanaca je od samog pochetka prac'ena nepodnoshljivim terorom, koji je, uzet u svojoj ukupnosti, uzrok masovnom iseljavanju Srba. Na Kosovu u uzhem smislu, na primer, prouchavanje uzroka za iseljavanje Srba iz njihovog zavichaja ili iz etapne oblasti njihovog povlachenja pred albanskim valom otkriva upravo te chinioce Naveshc'emo samo nekoliko primera. Dogandzhic'i u donjoj Gushterici su izbegli od Tetova zato shto su poubijali aramije [albanske razbojnike] u svojoj kuc'i. I Karalic'i u Konjuhu napustili su pec'ki kraj poshto su ubili nekog Albanca itd. Ova ubistva su dolazila u odbrani chasti ili imanja. Neki su zbog tih nasilja napushtali kuc'e i imanja i selili se i bez „padanja na krv”. Sojevci u Toplichanu iselili su se iz Sojeva u Gornjoj Moravi zato shto kao kovachi nisu hteli Albancima da kuju motike preko reda, a Boshkovic'i u Babinom Mostu su napustili svoje selo Borchane „u Karadjordjevo vreme”, jer su, kako im predanje veli, Arbanasi tada na planini zbog bune u Srbiji chinili veliki zulum. Iseljavali su se Srbi i da izbegnu prisilno poturchivanje.[19] U zauzimanju zemlje za svoja naselja Albanci su vrlo chesto bili bezobzirni, a kada su nailazili na otpor u tome, njihova je agresivnost bila josh bezobzirnija.[20] Srpsko stanovnishtvo dobeglo u oblast Gornje Morave napustilo je svoj zavichaj uglavnom zbog zuluma, u koje spadaju ubistva, pljachke, otimanje imanja i zhena i slichno.[21] Velika albanska nasilja, u razlichitim oblicima, glavni su uzrok i seljakanju srpskog naroda u samoj oblasti Gornje Morave. Vrbichani su u Komanac pobegli „od gadjanje”, tj. od pokushaja ubistva od strane Albanaca. Jancic'i su iz Zhegre preshli u Donju Budrigu, jer su im tamo Albanci ugrabili dve devojke, pa hteli i trec'u. Rech „zulum” oznachava ovde sva nasilja i nechoveshtva, pod njom se podrazumeva ucena [„rabush”], ubistvo, proterivanje sa imanja i otimanje imanja, „pechenje” uzhezhenim vrshnikom, „udaranje na obraz” [silovanje], rad na poturchivanju itd. Zulum je bio toliko neizdrzhljiv da se mahom bezhalo ispred Albanaca. Ovo seljakanje nije vrsheno na mahove, vec' neosetno i postepeno, tako da je usled njegova sukcesivnog trajanja dolazilo i do toga da u nekom selu ne ostane nijedan srpski dom. U ovim sluchajevima nije dolazilo do toga da selo potpuno zapusti, nego je samo vrshena smena stanovnishtva, jer su se Albanci u ovakva sela, ako ne pre a ono pochetkom njihova raseljavanja, uvek lako uvlachili i time potpomagali zapocheti proces. Upadljiva je chinjenica da su se Albanci manje seljakali, a to ne stoga shto su mladji u ovim oblastima, vec' zato shto ih na ovo niko nije primoravao. To shto je recheno za Albance vazhi i za islamizovane i albanizovane Srbe [22]

U oblasti Kumanova Albanci su se naseljavali uglavnom na dva nachina: planskom kolonizacijom od strane turskih vlasti posle velikih srpskih seoba na sever od kraja XVII veka, i drugo, ubacivanjem u naseljena srpska sela, postupnim naseljavanjem iz susednih severnih i zapadnih predela. O prodiranju Albanaca u srpska sela u XIX veku ima i pisanih dokumenata. Oni najpre kao samci osvoje koji srpski dom i imanje i proteraju Srbe, pa onda dovedu i svoju porodicu. Jovan Hadzhi-Vasiljevic' navodi sluchaj sela Dumanovce, kao primer postupnog uvlachenja Albanaca u srpsko selo, i nasilja „iznutra”: „Ubivav gi, paliv gi, pljachkav gi, ali oni ne ostaljav svoje kuc'e i selo; i ostalja li se onaj krasoc'a” — navode se rechi meshtana.[23] Ispitivanjem porekla pojedinih porodica vidi se kako su Albanci potiskivali ispred sebe Srbe i kako su se ovi postupno uklanjali ispred Albanaca Tako se, na primer, zna da je vranjska porodica Mashutkovic'i starinom svojom iz sela Vrbana u kome odavno nema nijedne srpske dushe, pa da se, bezhec'i ispred Albanaca, prese lila iz sela Vrbana u selo Reljan, kad su se Albanci jache pocheli shiriti i u Reljanu, ona se odatle preselila u selo Leosoje, dok se nije, najzad, preselila u grad Vranje. Ovakva je bila sudbina mnogih srpskih porodica koje su potiskivali Albanci.[24] Cela Gornja Pchinja je, u stvari, utochishte begunaca koji su se ovde sklanjali od albanskog zuluma — iz okoline Presheva, Kumanova, Vranja, Gnjilana, Kosova, Poljanice, Puste Reke i iz drugih krajeva koji lezhe jugozapadno, zapadno i severozapadno od Gornje Pchinje.[25]

Metod albanske infiltracije opisao je R. Nikolic' prema izuchavanjima Poljanice. Prvi su se Albanci, kazhe on, naseljavali mahom na prevaru, i tek posle su se nasilnichki shirili, otimajuc'i imanja stanovnicima. Kada su se doseljavali, bili su jadni i zhalosni. Najpre bi obichno dolazili sami, a posle su im stizale porodice. Kukali bi i preklinjali da ih stanovnici u selima, gde su naishli, prime na konak. Ovi su ih iz sazhaljenja primali u svoju kuc'u, ali se Arnautin nije vishe udaljavao iz kuc'e. Chim mu stigne porodica, smesti se u kuc'i, izbaci sve shto mu ne treba, pa c'e onda rec'i onome koji ga je primio na konak: „Ja idem chak iz Malesije, sad idi ti!”. Tako su se zaselili prvi doseljenici Arnauti gotovo u svima, narochito pogranichnim selima Poljanice. Kada su se tako nastanili, pocheli su potom nasilnichki da se shire u ostalim selima. Tako su se nasilnichki zaseljavali i Arnauti iz bliskih golachkih sela Najpre su ubijali chobane, a potom su se vodile prave borbe prilikom kosidbe livada, stanovnici su ih u prvi mah uvek odbijali [Dobroshevo, Drenovac, Rozhdace], ali su ih ovi najposle ipak raseljavali.[26] Isto tako, svuda se mogao evidentirati josh jedan nachin zloupotreba sluzhbe chuvara i zashtitnika [„derudekdzhije”]. U Masurici su se prvi doseljenici Albanci u prvi mah naselili radi zashtite stanovnika u selu. Kada su potom ekonomski ojachali i namnozhili se, pocheli su se dojucherashnji chuvari nasilnichki shiriti. Najpre su pocheli ubistvima raseljavati stanovnike sela Masurice, a potom i ostale. U selu Masurici ubili su dva deteta i prinudili stanovnike da se sele. U Surdulici su nasilnichki pritisli neka imanja, ubili Stevana Pusulju i naselili se. Potom su pocheli otimachine u Alakincu, Dlugojnici, Lmenchi i redom po svom Masurichkom polju. U Alakincu imali su najpre koshare, pa su se potom stalno nastanili. U Dlugojnici su drzhali u prvi mah trmke [pchele], pa su potom preshli i tamo se naselili. Tako su redom zahvatali selo za selom. Stanovnici su uzmicali u bliska planinska sela. Na osamdeset do devedeset godina pre Nikolic'evog istrazhivanja [tj. 1824-1834] nasilnichki su zauzeli i Vardenik, poshto su ubistvima raselili to selo.[27]

Nasilje kao glavno obelezhje albanske kolonizacije i osnovni uzrok velikih iseljavanja juzhnoslovenskog stanovnishtva u Makedoniji i Staroj Srbiji istiche i Jovan Cvijic' josh u svom kapitalnom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije [1911] „Kao u Debar i Golemu Reku, i u Kuchevo, Zajas, Kopach i Porech sve vishe prodiru Arbanasi. Gde josh nisu prodrli i nastanili se, javljaju se u chetama kao zulumc'ari, pljachkaju stoku i odvode u Debar, odvode i ucenjuju decu, napadaju na sela, time uchine najpre nemoguc'nim rad i zhivot u selima, jer se najpre napusti stocharstvo po planinama i obradjivanje zemljishta, koje je dalje od sela. Opasno je i goru sec'i za gradju i alatke, to se mozhe samo josh oko sela raditi. Stanovnishtvu se, dakle, takvim zulumc'arstvom oduzmu svi zhivotni uslovi i ono mora ic'i u pechalbu. Prema tome pechalba stanovnika iz Kicheva i Porecha nije znak ni neplodnosti zemljishta ni guste naseljenosti, vec' nesigurnosti, kao shto je sluchaj i u Maloj Reci. Poznato je, dalje, da mnogi pechalbari ostanu u zemljama u koje idu. Ovako gotovo opustela sela moraju imati arnautske najamnike ili derudendzhije, koji ih chuvaju. Oni ili neko od njihovih najpre se nasele u slovenskim selima, i mesto po shumama zulumc'ari su sada u selu. Oni drzhe vezu sa svojim saplemenicima u Debru i ovi ih pomazhu. Nastaju otmice imanja, ubijanja, i slovenskog stanovnishtva postepeno nestaje i iseljava se. Tako je u Kopachu selo Drugovo strah za svoju okolinu. Tim nachinom je i malo selo Brakjan u Porechu opasno za okolna sela postalo”.[28] Cvijic' opisuje i metod naseljavanja Albanaca u tetovskoj oblasti [Donji Polog], u sushtini na isti nachin kao i znatno kasnije Jovan Trifunoski: „Najpre su [Albanci — D. B.] zauzeli planinska sela oko Shara a zatim se postepeno spushtali u tetovsku kotlinu, koju, pomenuto je, josh nisu ni u pola osvojili. Kao prethodnici i vesnici migracije doshle su najpre arnautske aramijske chete, koje su otimale stoku, razvaljivale bachila i onemoguc'ile sharskom stanovnishtvu opstanak; uporedo s tim ishlo je naseljavanje po nekoliko arnautskih kuc'a u selima. One su posle dozivale svoje plemenske i bratstvene srodnike ili zbog toga shto su ovo bolje i prostranije pashe ili po jednoj arbanashkoj osobini: Arnauti istog bratstva i plemena vole se i pomazhu i jedan bi drugome doshli u pomoc' i na velike daljine i pored velike opasnosti; tim arnautskim grupama od kuc'a po srpskim selima bila je potrebna takva pomoc'”.[29]

5. Uzroci albanskih migracija

Prinudnim iseljavanjem Srba iz Stare Srbije uchvrshc'ivali su se poslednjih dvesta do trista godina rezultati jednoga od izuzetno dramatichnih osvajanja u istoriji Evrope novijih vremena. Postavilo se zato pitanje o uzrocima i prirodi ovoga slozhenog istorijskog, etnoloshkog i socioloshkog procesa. Kako je i zashto doshlo do pokretanja ove velike albanske seobe na istok, i zashto je ona dovela do tako krupnih posledica?

Jovan Cvijic' je prvi posvetio svu potrebnu pazhnju ovom pitanju, ne zadovoljavajuc'i se tradicionalnim predstavama. Te su se predstave o ovom zbivanju svodile na sledec'u shemu: Srbi u velikim seobama s kraja XVII i pochetka XVIII veka napushtaju Kosovo; na „isprazhnjenu zemlju” naseljavaju se albanski brdjani i shire po njoj, razgonec'i nasiljem „mali ostatak” srpskog stanovnishtva. Cvijic' je, medjutim, uochio da se albanske seobe iz Albanije, kao i srpske sa Kosova, javljaju u sklopu jednoga daleko shireg zbivanja, kojim je zahvac'eno chitavo dinarsko stanovnishtvo od Veleshke klisure do Zagrebachke gore; ono je obelezheno postepenim, ali u krajnjem rezultatu masovnim preseljavanjem i premeshtanjem naroda na ovako oznachenoj teritoriji. U razlichitom ritmu, sva ova kretanja, koja je Cvijic' nazvao „metanastazichkim”, pochinju josh krajem XIV veka i traju do nashih dana. Albanski narod je jednim svojim delom zahvac'en ovim procesom i uchestvujuc'i u njemu utiche na njegov razvoj i tok. Moraju se zato videti svi uzroci metanastazichkih kretanja na Balkanskom poluostrvu, zakljuchio je Cvijic', da bi se odgovorilo i na pitanje kako je i zashto doshlo da iseljavanja Srba i do albanske kolonizacije srpskih zemalja.

Najpre su uocheni i na prvo mesto stavljeni istorijski i psiholoshki uzroci.[1] Pochetni impuls pokretanju masa dalo je tursko osvajanje: to su seobe prouzrokovane turskom najezdom krajem XIV i tokom XV veka; to bi bio prvi metanastazichki talas, kojim su pokrenute juzhnoslovenske mase Makedonije i Srbije, a potom i Bosne, i bacane u etapama na sever i u zapadne krajeve. Tokom prvog razdoblja turske vladavine dolazi do izrazhaja i uticaj janichara na raseljavanja, zapravo „danka u krvi”, kojim se sve do 1676, kada je ukinut, svake chetvrte godine oduzimala petina dece od shest do devet godina radi islamizacije i regrutovanja. Da bi to izbegli, ljudi su bezhali u shume i u planinske oblasti ili se iseljavali na teritoriju Austrije ili Venecije. Uostalom, „ovo uzimanje dece u toku dva i po veka imalo je ista dejstva kao da je svake chetvrte godine bila po jedna migracija”.[2] Seobe su prouzrokovane i austrijsko-turskim ratovima, najpre u razdoblju XV i XVI veka, a potom do kraja XVII i u XVIII veku. Velike seobe se dogadjaju, prema tome, u nizu drugih, pokrenutih iz istih uzroka, u sklopu ili usled vojnih operacija, turskih prema severu ili austrijskih prema jugu: i u jednom i u drugom sluchaju premeshtane su srazmerno velike mase srpskog stanovnishtva. Ulogu uzroka metanastazichkih kretanja imaju zato i bune, uglavnom u toku XVII i XVIII veka; posle svakog ustanka, redovno bezuspeshnog, pokretao se pobunjeni narod sa svoga ognjishta da se spase od turskog pogroma. Cvijic' navodi i krdzhalijske horde kao uzrok raseljavanju, a poshto ih sastavljaju uglavnom Albanci muslimani, vredi navesti shta tachno Cvijic' o tome kazhe: „Krajem XVIII i u pochetku XIX veka formirala su se u evropskoj Turskoj mnogobrojne krdzhalijske horde. Ovim imenom su nazvane”, objashnjava Cvijic', „pljachkashke chete. Medju njima su bile najpoznatije one koje su se skupljale oko Ali-pashe janjinskog i Pazvan-Oglu vidinskog. Bilo je i drugih, manje poznatih. U ove chete su stupali ljudi raznih narodnosti, poglavito Arbanasi. Bez vere i zakona, krdzhalije su zhivele na rachun hrishc'ana i bili su njihovi najsuroviji ugnjetachi. Pustoshili su sela i chitave oblasti, narochito u shopskoj zoni i u centralnim i pindskim delovima Poluostrva. Stanovnishtvo se povlachilo pred njima i rasturalo u svima pravcima”.[3]

Svi ovi istorijski uzroci, nazvani tako zato shto su im neposredan povod istorijski dogadjaji, preplic'u se sa psiholoshkim i moralnim motivima. Cvijic' to odlichno objashnjava: „Najvazhnija je ona unutrashnja uzbuna koju osec'a potchinjeno stanovnishtvo prema zavojevachu, narochito kad je ono razvijene nacionalne svesti; slichne su vrste i psiholoshka stanja, koja se razvijaju usled pritiska i surovosti zavojevacha”. Pri tome bi se valjalo osloboditi zablude, smatra Cvijic', da su bezhanje pred zavojevachkom vojskom glavne seobe, tim pre shto se tada svet odjedanput u masama krene. „Postoje i druge, po svome demografskom rezultatu kud i kamo masovnije seobe, a one su izazvane ekonomskim ili psiholoshkim uzrocima, najcheshc'e u kombinaciji; iako se pri ovim seobama retko kad u jedanput krenu velike grupe stanovnishtva, vec' su to mahom manje grupe, najcheshc'e pojedine porodice, pa su im i kretanja spora. One su stalne, traju vekovima, prolaze mirno, mahom neopazheno, i njima se u stvari najvishe izmeni etnichki sastav stanovnishtva pojedinih oblasti. Tek kad se uzmu u obzir ekonomski i psiholoshki uzroci”, kazhe Cvijic', „onda je jasno zashto su najmnogobrojnije migracije poticale iz Dinarske sisteme, narochito iz njenih karsnih oblasti”.[4]

Shta je, dakle glavna karakteristika seoba izazvanih ekonomskim uzrocima.[5] To je „iseljavanje stanovnishtva iz zemalja koje su privredno slabe u zemlje koje su ekonomski snazhne; konstatuje se, dakle, uvek znatna razlika izmedju zemlje matice, koja je osrednjih i slabih sredstava za zhivot, i zemlje naseljavanja, koja se redovno odlikuje vec'om plodnoshc'u i raznovrsnim izvorima za ljudski zhivot”. Najvec'a razlika izmedju zemlje matice i zemlje kolonizacije na Balkanskom poluostrvu je izmedju karsnih oblasti i planinskih krajeva dinarskog sistema, s jedne, i Shumadije, severne Bosne, Slavonije, Srema, Banata i Bachke, s druge strane. To je, po mishljenju Cvijic'a, glavni uzrok shto su iz Crne Gore, Stare Rashke i Hercegovine vekovima tekle migracione struje prema pomenutim zemljama. Stvar je u tome shto u karsnim zonama dinarskog podruchja ima malo ziratne zemlje, a prirashtaj stanovnishtva je veliki. I u normalnim godinama postoji nesrazmera izmedju izvora za zhivot i broja stanovnishtva, pa se tako jedan deo stanovnishtva mora iseljavati da bi se drugi deo ishranio i odrzhao. Tu se stichu uslovi za „prirodnu i stalnu” migraciju. Cvijic' zapazha i postojanje celoga jednog „ciklusa razvijanja”, ali od turskog osvajanja ka nashem dobu: stanovnishtvo se povlachi u planine, u povoljnim klimatskim uslovima i „zdravom patrijarhalnom” rezhimu tako doseljeno [odnosno izbeglo] stanovnishtvo se uvec'a znatnim prirashtajem; oblast postaje mala i pojedina plemena i grupe ulaze u „ljute borbe, do istrebljenja, radi proshirivanja teritorije za pashu”; pobedjena plemena i grupe se iseljavaju, najpre u blizhe, a potom i u dalje oblasti dinarskog gorja; stocharima postaje tesno, pa docnije, izgleda tek od XVII veka, u masama pochinju da se iseljavaju u udaljene niske i plodne krajeve, u kojima su raznovrsnija sredstva za zhivot, za raznim olakshicama za rad i zhivljenje. Prenaseljenost u oblasti kolonizacije, opet, izvodi stanovnishtvo ponovo u planine, pa se ceo krug tima zatvara i ciklus ponavlja. Uz to se moraju uzeti u obzir i klimatska kolebanja. Gladne godine su narochito pokretale narod na preseljavanje. „U severnoj Albaniji, severno od reke Mac'e, u planinskoj oblasti Miridita i Malisora, koja i u najboljim godinama ne mozhe svojim zhetvama ishraniti stanovnishtvo, chesto su se u rano prolec'e sretali izgladneli ljudi i zhene koji silaze u Metohiju, u Zabojanu i Zadrimu. Zato su iz ovih oblasti stalno polazile metanastazichke struje u pomenute krajeve i Kosovsku kotlinu, a nerodne godine su ih samo ojachale”.

Cvijic' posmatra i narochite drushtveno-ekonomske uzroke, kmetski rezhim i chifchijski sistem, koji je osobito podsticao mnogobrojne unutrashnje migracije, u granicama jednog vilajeta, kada je zavisan seljak — najamnik [chifchija] prelazio iz jednog chitluka u drugi, da bi kod drugog bega [chitluk-sahibije] nashao bolje uslove za zhivot.

Cvijic', dakle, pridaje ekonomskim uzrocima metanastazichkih kretanja na juzhnoslovenskom podruchju veliki znachaj, ali napominje da je i ekonomskim i psiholoshkim migracijama „sluzhio kao kvasac koji izaziva vrenje turska vladavina i moralno i ekonomsko stanje njome stvoreno”.[6] Razume se, objashnjenje ne bi smelo da bude pojednostavljeno niti u jednom niti u drugom pravcu ne mozhe se svesti na ekonomske uzroke,[7] kao shto nije moguc'no ove velike pokrete masa objasniti ni samo istorijsko-politichkim okolnostima. Do seoba, onih „velikih” na mahove, kao i drugih, postepenih no trajnih, dolazi ochigledno kada se steknu raznovrsni uslovi. Ekonomski uslovi su podloga na kojoj je bilo moguc'no da se pokrene i razvije veliki pohod albanskog naroda na istok, ali c'e tek u narochitim istorijskim i drushtvenim okolnostima ovo preseljavanje „stochara” i „brdjana” postic'i efekat prisvajanja i denacionalizacije srpskih teritorija i genocida nad srpskim narodom. Postoji, naime, kvalitativna, bitna razlika izmedju albanskih i drugih dinarskih migracija, bez obzira na to shto su im ishodishta, ekonomski i geografski, ista.

Sigurno je da su „cheste gladne godine u prenaseljenim Brdima gonile ljude da trazhe izvore za zhivot”, kako veli Lutovac govorec'i o poreklu stanovnishtva u Rozhajama i Shtavici. „Jedni su ga nalazili istiskujuc'i slabije iz svoje sredine, koji su se morali nekud seliti. Kad nije bilo vishe prostora i jachi rodovi se odluchuju na seobu, poshto su prethodno chetovanjem upoznali i osigurali mesto gde c'e se naseliti”.[8] To mishljenje, koje se zasniva na navedenim pretpostavkama o demografskoj eksploziji u planinskim oblastima dinarskog sistema, preovladjuje u jednom delu srpske antropogeografske literature. Atanasije Uroshevic', na primer, govorec'i o Novobrdskoj Krivoj reci, kazhe da se kod Albanaca kao uzrok iseljavanja iz ranijeg zavichaja najcheshc'e navodi „teskoba zemljishta”: nije bilo mesta za zhivot, shto c'e rec'i da se u njihovoj zemlji matici u XVII veku pochela javljati prenaseljenost stanovnishtva, pa se suvishak morao iseljavati.[9] Svoja istrazhivanja Kosova isti autor zakljuchuje konstatacijom da su uzroci doseljavanja albanskog stanovnishtva na Kosovo razni, ali su medju njima „svakako najvazhniji i najopshtiji privredni uzroci”. Relativna prenaseljenost u severnoj Albaniji trazhila je, navodno, odushke, a ona joj se ukazala delimichnom isprazhnjenoshc'u Metohije, Kosova i susednih oblasti po iseljavanju jednog dela Srba iz njih prema severu u austrijsko-turskim ratovima krajem XVII i u prvoj polovini XVIII veka.[10] Uzroci albanskom prodiranju prema kosovsko-metohijskoj oblasti, uopshteno je na drugom mestu, uglavnom su ekonomske prirode: slabo zemljishte u planinskoj i krshevitoj severnoj Albaniji bilo je faktor za iseljavanje stanovnishtva, ali je taj faktor i po turskom osvojenju Stare Srbije i Albanije slabo dolazio do izrazhaja sve do kraja XVII veka — zbog relativno guste naseljenosti srpskoga zhivlja na Kosovu i u Metohiji i njegovog otpora prema samovlasnom albanskom prodiranju. Ovo je bilo omoguc'eno tek istorijskim dogadjajima s kraja XVII i u prvoj polovini XVIII veka, kada su srpska naselja i srpski zhivalj u kosovsko-metohijskoj oblasti postali „razredjeni”. Tada je pochela jacha struja albanskog doseljavanja.[11]

Neka su druga istrazhivanja, medjutim, stavila u sumnju opshtu vrednost ove „ekonomsko-socijalne” teorije o uzrocima naseljavanja Albanaca. Josh je R. Nikolic' u svom znachajnom radu o shirenju Albanaca, govorec'i o njihovom naseljavanju krajnjih severoistochnih oblasti u Pomoravlju od kraja XVII veka, primetio da sve govori u prilog tome da se oni nisu ovamo shirili zbog kakve prenaseljenosti u svojoj domovini, vec' su ih na ovu stranu narochito upuc'ivali i naseljavali; postojao je izgleda kod Turaka narochiti sistem naseljavanja, chiji je cilj bio slabljenje i rasparchavanje srpskog zhivlja i priblizhavanje ka granicama tadashnje Srbije.[12] On se pita zashto su Albanci doshli chak ovde [u Toplicu i leskovachki kraj, odn. u Poljanicu i Klisuru] kada je kraj bio naseljen, a prema zapadu je bilo josh krajeva redje naseljenih ili i bez naselja. Objashnjenje za ovo nalazi u tome shto su Albanci u te „daleke severo-istochne oblasti” narochito bili upuc'ivani, kako bi zauzimanjem Veternichke i Grdelichke klisure prekinuli vezu izmedju srpskih zemalja severno i juzhno od tih klisura, i da u sluchaju rata smetaju srpsko prodiranje uz Moravu, kao shto se doista i dogodilo 1878. godine.[13] U presudnost ekonomskih motiva u svim oblastima severne i zapadne Makedonije, posumnjao je Jovan Trifunoski, koji je podrobno istrazhivao ove oblasti. On izrichito veli, na primer, za Polog: „Ispitao sam poreklo svih arbanashkih rodova koji danas zhive u poloshkim selima, ali ni od jednog nisam chuo da su im se preci tu naselili zato shto su tu doshli na prehranu. Takvog doseljavanja ima samo kod nekoliko poarbanashenih, ranije srpskih rodova poreklom iz prizrenske Gore”.[14] Relativno siromashtvo prethodne oblasti kao ekonomski uzrok doseljavanja Albanaca identifikovano je u radovima ovog istrazhivacha samo u Kumanovsko-preshevskoj Crnoj gori.[15] Inache se na celom ovom podruchju iza doseljavanja Albanaca mozhe prepoznati politichki faktor, turska vlast i politichki interes. Turska drzhava je sama podsticala albansku kolonizaciju: Albanci su doseljeni uglavnom kao muslimani, to jest glavni nosioci i oslonac turske vlasti. Shtavishe, osporena je teza o demografskoj eksploziji u matichnoj oblasti i isprazhnjenosti oblasti kolonizacije: „Njihova matichna oblast za vreme Turaka nije bila prenaseljena i Arbanasi su ulazili u poloshka sela chije je stanovnishtvo hrishc'ansko i slovensko”.[16] Primec'eno je sasvim tachno da je, na primer, Kachanichka klisura svojim prirodnim i privrednim osobinama dosta slichna predelima u severnoj Albaniji, i da zbog toga muslimanski doseljenici poreklom iz Albanije „nisu dolazili privucheni jakim ekonomskim uzrocima, vec' shto su njihovu migraciju u ovu vazhnu strategijsku i sredishnju balkansku oblast Turci narochito upuc'ivali”.[17] To vazhi i za Skopski Derven, koji „nije povoljniji od mnogih predela u Arbaniji”.[18] U svim ovim sluchajevima, po mishljenju J. Trifunoskog, radi se o planskom naseljavanju Albanaca sa ciljem da se razbije kompaktni slovenski zhivalj u oblastima koje su se od kraja XVII veka dizale na ustanak; da se pomoc'u muslimansko-albanskih kolonista prekine dodir izmedju Jugoslovena na severu i jugu; da novi stanovnici budu smetnja oslobodjenju hrishc'ana, i da turska drzhava ima vishe stanovnika muslimanske vere duzh pojedinih vazhnih strategijskih komunikacija. Stoga su Albanci, u Pologu, na primer, zaposeli sve izlazne i ulazne tachke na poloshkim saobrac'ajnicama, pa je na taj nachin slovensko stanovnishtvo Poloshke kotline odsecheno i zagradjeno Albancima sa svih strana. Ovakva planska naseljavanja muslimanskih Albanaca i drugih neosmanlijskih muslimana [prema tome i muslimana srpskog jezika] vrshila je turska drzhavna vlast sve do 1912. godine i u drugim nashim krajevima [Metohija, Kosovo, okolina Skoplja, Kumanova, Vranja, Pelagonija, Ovche polje itd.]. Upravo je glavna duzhnost albanskih kolonista bila da se bore zajedno s turskom vojskom protiv svake opasnosti spolja i iznutra, da drzhe pod kontrolom slovensko-hrishc'ansko stanovnishtvo [raju] te da olakshaju eksploataciju ovog podvlashc'enog stanovnishtva. Oni su zato, pored znatnih povlastica [besplatna zemlja, shume, pasishta], imali i svoju vojnu organizaciju na chelu s barjaktarima. Istorijski je potvrdjeno da su tetovske pashe, svi albanskog porekla, uslovili i pomagali doseljavanje mnogih poloshkih Albanaca, omoguc'avajuc'i im da besplatno [i bez kazne] zahvataju chitave atare starijih slovenskih sela.[19]

Albanija i pogranichne juzhnoslovenske oblasti, za razliku od ovih, udaljenih oblasti Makedonije, josh su predstavljale redje naseljene krajeve.

Da je bilo plana u naseljavanju proizlazi i iz pojave shto se prvobitni malobrojni muslimanski doseljenici iz Albanije ovde nisu naseljavali grupisano u jedno selo ili u manji broj sela, vec' su rasporedjivani obichno od jedne do pet porodica u svim selima. Chest je sluchaj da su se radi rasporedjivanja po oblasti josh pri samom doseljavanju isti rodovi i porodice cepali dajuc'i malobrojne albanske stanovnike za po vishe naselja.[20] Ustanovljeno je, pored ostalog, da se bekstvo pojedinih Albanaca od krvne osvete ne mozhe uzeti kao uzrok od vec'eg znachaja, jer je to mahom pojedinachno naseljavanje, koje bez pomenutih drugih pobuda ne bi moglo dovesti do velikih albanskih migracija.[21]

Opravdano je, dakle, govoriti i o politichkim uzrocima albanskih seoba. Kako je to dobro primetio Vasa Chubrilovic', „raseljavanje i naseljavanje stanovnishtva od uvek je bilo vazhno sredstvo raznim drzhavama u razna vremena kad su htele da osiguraju svoju premoc' u pojedinim balkanskim zemljama”, a posledica svega je „da balkanske zemlje chesto menjaju etnografsku sliku, osobito posle ratova i ustanaka”.[22] Dolazec'i iz Azije, doneli su Turci iz nje i jedan od najstrashnijih ali i najsigurnijih nachina da se ukroti jedan narod ili osigura posed jedne zemlje, poznat josh starim Asircima i Vaviloncima: unishtiti ili prorediti raseljavanjem nesigurno stanovnishtvo i zameniti ga novim pouzdanijim. Turska ga je chesto upotrebljavala na Balkanu.[23]

Prema tome, dva su osnovna chinioca albanske kolonizacije: ekonomske prilike i turska politika. Ako zanemarimo do sada nepotvrdjenu teoriju o prenaseljenosti planinskih podruchja kao ciklichnom uzroku siromashtva i metanastichkog kretanja brdjana prema ravnici, ostaje kao sigurno da je opshte osiromashavanje planinskog stanovnishtva i nemoguc'nost da se opstane na svojoj zemlji primarni impuls za iseljavanje iz nje, bilo ono privremeno ili trajno. Osiromashenim stocharima u planinama Albanije plodne ravnice i zhupe Metohije, Kosova, Pomoravlja i zapadne Makedonije postaju osobito privlachne u doba opshteg ekonomskog propadanja i krize turskog feudalizma na Balkanu. Usmeravanje ovih migracionih tokova uglavnom prema srpskim zemljama istochno od albanskih planina samo donekle je uslovljeno „razredjivanjem” srpskog naroda u razdobljima velikih ratova i ustanaka na toj teritoriji, ali to nije bio ni glavni razlog ni bitna okolnost koja je albansku kolonizaciju navukla na ove zemlje. Kljuchna je okolnost — islamizacija Albanaca, otuda i njihovo povlashc'eno mesto i odbrambena funkcija u turskom sistemu, od kraja XVII veka sve vishe ugrozhenom planovima evropskih sila da reshe Istochno pitanje, kao i tezhnjom samih balkanskih hrishc'ana da ponovo dodju do svoje slobode i drzhavnosti. Turci su, dakle, narochito od pochetka XVIII veka iz politichkih i strategijskih razloga pomagali kolonizaciju muslimana na osetljivim tachkama i pravcima Tako je albanska kolonizacija srpskih zemalja i delimichno Makedonije bila izvedena podsticanjem i uz podrshku turskih vlasti, proprac'ena islamizacijom, asimilacijom i surovim nasiljem nad srpskim i makedonskim narodom tokom chitavog XVIII i XIX veka.

No, bez obzira na sve uzroke koji dovode albanske koloniste u Metohiju, na Kosovo, u Toplicu i Pomoravlje, u severnu i zapadnu Makedoniju, svi se istrazhivachi slazhu u tome da je glavni uzrok iseljavanju srpskog i makedonskog stanovnishtva, i u lokalnim i u shirim dimenzijama, upravo albanska kolonizacija i nasilje kao njen vid i metod. Pogotovu je srpski narod zhrtva ne samo jedne stihije nego i plana o njegovom fizichkom unishtenju na jednom veoma shirokom prostoru.

Uglavnom u XVIII i XIX veku stvorio se albanski klin, koji se, po rechima V Chubrilovic'a, „oslanjajuc'i se osnovicom Debar-Rogozna na svoje etnografsko zaledje, duboko zario u nashe zemlje, dopro do kapije samog Nisha i razdvojio nashe severne zemlje od juzhnih. Ovaj albanski klin je od velike vazhnosti za politichke i kulturne veze nashih zemalja sa severa i zapada sa oblastima oko Vardara. On je bio ona prechaga, koja je tokom celog XIX veka smetala Srbiji i Crnoj Gori da razviju onako jaku akciju u Juzhnoj Srbiji kako su zhelele”.[24] Shirokim pojasom pravca zapad-istok, tj. od Kosova preko Kachanika, Kumanova i Bujanovca, sve do Pchinje, „albanski naseljenici kao zhivi bedem razdvojili su jugoslovensko stanovnishtvo na severu od onog na jugu. Tako su bila presechena medjusobna seljenja i medjusobni uticaji izmedju jugoslovenskih pokrajina na jugu i severu. Svima oblastima juzhno od ovog albanskog pojasa bile su presechene i kulturne veze i sva meshanja sa ostalim jugoslovenskim podruchjima na severu. Ove nashe pokrajine postale su udaljene jedne od drugih vishe nego da su ih razdvajale stotine kilometara”.[25]

V Oslobodilachki pokreti Srba u XIX veku

1. Srpski ustanci i polozhaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilachkog rata 1876.

Prvi srpski ustanak 1804. godine ne mozhe se posmatrati samo kao revolucionarni pokret naroda beogradskog pashaluka; njegov domet i program daleko su shiri. Nije se oslobadjao samo beogradski pashaluk, vec' srpski narod shirom Turske: Karadjordjeva Srbija je imala da bude nacionalno-revolucionarno jezgro svesrpskog oslobodilachkog pokreta, a ovaj, opet, okosnica oslobodilachkog pokreta svih balkanskih hrishc'ana. Stoga se vec' u toku ustanka zapazhaju koraci da se njegovo dejstvo proshiri, da se shumadijski pokret povezhe sa drugim aktivnim ili pritajenim centrima otpora i bune, te da se postigne jedinstvo akcije. Karadjordje je 1804. godine pokushao da ustanak proshiri i na delove Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a 1806. godine operacije ustanichke vojske usmerene su ka Starom Vlahu, Bosni i Metohiji. U Starom Vlahu je izbio opshti ustanak, kao i u Drobnjacima [1805], Rovcima i Morachi. Ustanci su izbili josh u Pirotu, Nishu, Leskovcu, bosanskom Podrinju [1807], Bosanskoj krajini [1809] i zapadnoj Bugarskoj [Vidin i Sofijski sandzhak]. Ustanici pod komandom Milana Obrenovic'a izbili su na liniju Vishegrad-Nova Varosh, a Radich Petrovic' prodire dolinom Ibra preko Rashke do Novog Pazara. Istovremeno shire se operacije i preko granice beogradskog pashaluka — u Toplicu i prema Nishu, dakle u juzhnomoravski basen i prema Kosovu. Josh energichnije se srpski ustanak shiri u ovim pravcima 1809. godine. Savez sa Rusijom, koja se tada nalazila u ratu protiv Turske, Karadjordje je nastojao da iskoristi za shirenje ustanka i operacije prema Bosni i Hercegovini [Sjenica 5. maja, a Novi Pazar 18. juna 1809].

Neuspeh prvog srpskog ustanka 1813. godine nije zaustavio ovaj shiroki oslobodilachki pokret: iz beogradskog pashaluka, delimichno oslobodjenog u drugom srpskom ustanku 1815, uporedo sa strpljivom diplomatskom borbom za autonomiju i nezavisnost traje i borba za proshirivanje oslobodilachkog pokreta na druge, josh porobljene delove srpskog naroda, pa i drugih hrishc'ana na Balkanskom poluostrvu. Granice beogradskog pashaluka konachno su savladane 1833, kada je autonomnoj Srbiji priznato i „shest nahija” na juzhnim i istochnim granicama pashaluka, do linije koja je preko Tare, Golije i Rashke, Kopaonika i Jastrepca prelazila Juzhnu Moravu ispod Nisha, a onda preko Gramade i Pandirala izbijala na Staru planinu. To je upravo ona osnovica sa koje c'e Srbija poc'i u prvi oslobodilachki rat protiv Turske 1876. godine.

Chetrdesetih godina formulisan je i potpuni nacionalni program oslobodjenja srpskog naroda i uloga koju oslobodjena Srbija ima da odigra u tome. To je Nachertanije Ilije Garashanina [1844]. Oslobodjenje svih Juzhnih Slovena je glavni cilj Srbije, ali u okviru oslobodjenja svih neosmanlijskih naroda i zajedno s njima. Srbija mora obezbediti slobodan trgovinski put do Jadranskog mora, kako bi se oslobodila austrijske stege, a to je upuc'uje na reshavanje albanskog pitanja. Garashanin je rachunao na saradnju sa katolichkim Albancima i on josh 1844. uspostavlja vezu s njima. Najpre shalje Stefana Verkovic'a 1844. godine u severnu Albaniju, a od 1846. je u vezi sa miriditskim opatom Gasparom Krasnikom, zahvaljujuc'i kome je doshlo i do sporazuma o zajednichkoj akciji sa miriditskim knezom Bib Dodom 1849. godine.

Garashanin je i kasnije pridavao veliki znachaj pridobijanju Albanaca za jednu shiroku akciju protiv Turske. U jednom memoaru knezu Mihailu krajem 1860. on ukazuje na potrebu da se radi na odvajanju Albanaca od Turaka, da ne bi oni u sluchaju ustanka otezhali dejstvo srpsko-grchkog saveza. Privredna nerazvijenost, kulturna zaostalost i odsustvo bilo kakvog nacionalnog centra kod Albanaca predstavljali su veliku teshkoc'u. Garashanin tada josh nije za nezavisnu Albaniju. U razgovorima sa Grchkom 1860. godine usvojeno je nachelo podele Albanije: Srbiji severna Albanija sa okruzima Drach i Elbasan, a Grcima Berat i Korcha, no taj ugovor nije potpisan. Neshto kasnije Garashanin zakljuchuje da je bolje stvoriti od Albanije nezavisnu drzhavu, te u novim pregovorima sa Grchkom predvidja da rad na zadobijanju Albanaca bude zajednichki, a posle pobede c'e im se ostaviti sloboda da odluche hoc'e li se organizovati u zasebnu drzhavu izmedju Vojushe i Drima ili c'e se pripojiti Srbiji i Grchkoj. Konachni tekst ugovora od 14. avgusta 1866. predvideo je pravo svih naroda koji uzmu ucheshc'a u borbi za svoje oslobodjenje da biraju izmedju prisajedinjenja Srbiji ili Grchkoj i nezavisne drzhave, „chlanice balkanske konfederacije”.[1]

Pitanje o buduc'nosti Albanaca u perspektivi oslobodilachke borbe balkanskih naroda protiv Turaka bilo je narochito slozheno zbog toga shto je putem islamizacije velika vec'ina albanskog naroda bila svrstana u redove neprijatelja i tlachitelja, chija se vlast imala rushiti. Rachuna se da je tokom XIX veka vec' oko 70% Albanaca bilo islamizovano.[2] Islamizovani Albanci su bili najuporniji branitelji staroga poretka i osmanlijskog legitimiteta na Balkanskom poluostrvu. Udarne jedinice u suzbijanju nacionalnih pokreta i ustanaka, od srpskog 1804. do grchkog 1821, chinili su albanski muslimani. Lepold Ranke u svojoj Srpskoj revoluciji [1829] pominje Albance koji u toku ustanichke 1815. godine u dolini i na brdima s juzhne strane Zapadne Morave idu u pljachku i u lov na ljude.[3] Josh u prvom srpskom ustanku Srbi su se sudarali sa Albancima kod Karanovca [Kraljeva], Nisha i Sjenice, a 1813. Karadjordje preduzima izvesne korake da sprechi podizanje Albanaca protiv Srbije, angazhujuc'i na tome Crnu Goru. Vuk Karadzhic' je zabelezhio kako je josh Kuchuk-Alija, jedan od chetvorice beogradskih dahija, 1804. godine pokushao da se probije „kroz Shumadiju k Arnautskoj, i tamo da kupi vojsku pod platu i da dovede u Biograd da se brane od raje”.[4] Srpski napori bili su, znachi, usmereni ka neutralizaciji islamske mase Albanaca, s jedne strane, a s druge, ka pridobijanju katolichkih Albanaca [Malisora i Miridita], bilo u direktnom kontaktu ili preko Crnogoraca. U samoj Srbiji, tj. u beogradskom pashaluku, a onda u ustanichkoj knezhevini, jedan deo muslimanskog stanovnishtva po varoshima chinili su Albanci, pored Bosanaca-muslimana, koji su sachinjavali vec'inu srbijanskih „Turaka”. Arhivska istrazhivanja su pokazala da je u Srbiji za prve vlade kneza Milosha [1815-1839] bilo vishe Albanaca nego shto bi se u prvi mah moglo pomisliti. „Ona masa Turaka”, kazhe Tihomir Djordjevic' u jednoj posebnoj studiji o tome, „shto se u Srbiji u vreme kneza Milosha pominje, nije bila turskog porekla, vec' su to bili, vec'im delom, Srbi muhamedanske vere i, manjim delom, Arnauti. Njih je bilo neshto i medju onim janicharima, koji su se posle smrti Bec'ir-pashe u Srbiju doselili”.[5]

Najsuroviju osvetu za oba srpska ustanka i za konachni gubitak beogradskog pashaluka imali su da podnesu Srbi na Kosovu i Metohiji, pre svega zbog toga shto su i sami uchestvovali u oslobodilachkom pokretu, borec'i se u redovima ustanichkih vojski, a potom i kao veliki revolucionarni potencijal koji bi Srbija i Crna Gora mogle iskoristiti u svojim daljim oslobodilachkim akcijama. Proganjan i raseljavan vec' stotinu godina pre toga, srpski narod je u vreme svojih ustanaka 1804. i 1815, i neposredno posle njih, na Kosovu i Metohiji, u Staroj Srbiji, bio podvrgnut sistematskom istrebljenju. „Istorijski polozhaj srpskog naroda na shirem podruchju ... Kosova, narochito u prishtinskom, prizrenskom, pec'kom, pa i u susednim krajevima novopazarskog, vranjskog i skopskog pashaluka u prvim decenijama XIX veka bio je izuzetno nepovoljan i tezhak. Teshki oblici ekonomske vezanosti srpskog seljaka u sistemu turskog feudalizma, velikim delom i zbog grubog politichkog pritiska na hrishc'ansko stanovnishtvo uopshte u carevini, shto je od kraja XVIII veka uzelo veoma shiroke razmere, ovde su dobijali vid sistematskih i stravichnih racija i pljachke sa ciljem da se chitava jedna vec' duboko podjarmljena, potpuno obespravljena i u svakom pogledu sputana populacija od nekoliko stotina hiljada ljudi, nasilno primora da promeni etnichka obelezhja i da se odrekne svoje verske i nacionalno-kulturne osobenosti kao dela srpskog naroda”.[6]

Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka upravljao je prishtinskim pashalukom Jashar-pasha, Albanac. To je vreme velikih progona i zlostavljanja Srba na Kosovu. Kazhe se za njega da je „utamanio” 79 srpskih sela, shto znachi da su seljaci pobijeni, raseljeni ili proterani zbog otpora turchenju i chitluchenju, i da je josh isto toliko sela bilo naterano da vec'im delom predje u islam. Sva srpska sela sa naslednim bashtinama, na bivshim spahilucima, pretvorena su u chitluke; razorena je drushtvena obichajna organizacija, unishtena opshtinska narodna samouprava, razbijena etnichka homogenost srpskih seoskih naselja, a obichajno pravo kojim su uredjivani unutrashnji odnosi medju srpskim seljacima [oko sporova, potrica i dr.] bilo je zamenjeno turskim sudom i subashama kao predstavnicima neposredne turske vlasti u srpskim selima. Crkvena organizacija, konstatovano je dalje, takodje je napadnuta: sveshtenici su ganjani i ubijani, crkve rushene, manifestacije verskog zhivota zabranjene. „Od Jashar-pashinog vremena, verski zhivot Srba bio je za nekoliko decenija unapred tako snazhno potiskivan da se nalazio na putu da gotovo sasvim zamre. Tada je na primer Grachanica, najvec'i spomenik graditeljstva srpske kulture i etnichkog prisustva Srba na Kosovu, bila potpuno zapushtena, a bogosluzhenje u njoj zabranjeno”.[7]

Isto stanje je bilo i van prishtinskog pashaluka, na chitavom podruchju albanske ekspanzije. U borbi protiv grchkih ustanika [1821-1829] zapamc'ene su po zlu albanske muslimanske jedinice. Svetogorski zapisi svedoche o zulumu koji „jersovski Arnauti” [tj. Albanci stacionirani u Jerisosu, na prilazu Svete Gore] chine atonskim manastirima i posebno Hilandaru.[8] Poshto je ustanak bio okonchan, Albanci su se odmetnuli od vlasti te su napadali na mirno stanovnishtvo, pljachkali i ubijali. Tada su narochito stradale makedonske oblasti Marijovo i Tikvesh, kao i drugi krajevi zapadno od Vardara, gde se tada i „poduzhe osetilo kretanje arnautskih pljachkasha u vec'oj meri no ranijih vremena”. Stanje potpune anarhije u srednjoj Albaniji do 1830. godine, a potom u severnoj, odrazilo se i na povec'anom broju slovenskih izbeglica iz Albanije u zapadnoj Makedoniji i Povardarju [„zapadna metanastazichka struja”].[9]

Veliku nevolju prichinjavali su srpskom i makedonskom narodu i svi pokreti albanskih pasha u to vreme. Nastojanja Porte da krajem XVIII veka i posle srpskih ustanaka sprovede reformu vojske i drzhavnog aparata, te da stane na put anarhiji i raspadu carstva, naishla su na zhestok otpor upravo u Albaniji. Pashaluci u severnoj i juzhnoj Albaniji praktichno su se odmetnuli od centralne turske vlasti: Bushati u Skadru, Tepeleni u Janjini. Skadarskom Mustafa-pashi Bushati [„Shkodra-pasha”] nisu bile tudje ni tezhnje za eventualnim otcepljenjem od Porte radi osnivanja samostalne albanske drzhave, mada ni njegov pokret, kao ni drugi, nije dobio shirinu jednoga albanskog nacionalnog oslobodilachkog pokreta. Vojska Mustafa-pashe, po njegovom konachnom raskidu s Portom 1830, osvojila je chitavu severnu i zapadnu Makedoniju, kao i zapadnu Bugarsku do linije Sofija-Samokov-Dupnica-C'ustendil-Veles-Debar, ali je pretrpela poraz na Babuni 21. aprila 1831. godine.[10]

Od 1839. godine i dalje kroz XIX vek ponashanje Albanaca muslimana u juzhnoslovenskim zemljama, kao i u samoj Albaniji, odredjeno je stavom prema reformama koje su pod pritiskom evropskih sila zavodjene u turskoj drzhavi. Te godine je donet tzv. Tanzimat [Gilhanski hatisherif], kojim se prvi put u Turskoj pokushao uvesti pravni poredak evropskog tipa, umesto staroga sherijatskog poretka. Proklamovana je neprikosnovenost ljudskog zhivota, chasti i imanja; ravnopravnost u nachinu razrezivanja i skupljanja poreze; zaveden je nov sistem skupljanja regruta i sluzhenja u vojsci. Albanski begovi i muslimanske mase, medjutim, nisu bili voljni da prihvate ove reforme. Protiv centralne vlasti oni se sada bore u ime starih prava: s jedne strane, za islamsko [sherijatsko] pravo, a s druge, za svoje plemenske autonomije — patrijarhalnog tipa — koje se sada narushavaju novim sistemom plac'anja poreza i regrutacije. Konzervativni u svojoj drushtvenoj i politichkoj sushtini, ovi centrifugalni pokreti albanskih muslimana bili su upereni i protiv hrishc'anskog stanovnishtva, koje je, navodno, krivo shto su ukinuta stara prava i zavedene reforme suprotne tradicionalnom poretku. Velika komeshanja medju Albancima, koja su se pretvorila u stanje hronichne anarhije, pogadjala su srpsku i makedonsku raju na najtezhi moguc'i nachin. Raja je glavni objekat ovog neprijateljstva i, samim tim, glavna zhrtva albanskog antireformnog pokreta. Od chetrdesetih godina XIX veka talas nasilja, koji je sa likvidacijom albanskih pasha [Mustafa-pasha, Mahmud-pasha Rotul i Jashar-pasha, 1835-1836] samo za kratko vreme bio zaustavljen, preplavio je srpske zemlje sa novom silinom.

Nepodnoshljivo stanje dovelo je do velikog ustanka srpskog naroda u nishkom vilajetu u prolec'e 1841, koji je zahvatio celu juzhnu Srbiju i zapadnu Bugarsku, a organizaciono je pripreman i u prizrenskom, djakovichkom, pec'kom, novopazarskom i prishtinskom pashaluku. Ustanak su surovo ugushili Albanci muslimani. Ima osnova da se prihvati mishljenje da je to trebalo da bude opshti ustanak Srba i katolichkih Albanaca pod turskom vlashc'u [Bosna, Hercegovina, severna Albanija, zapadna Bugarska i nishki pashaluk].[11] Ubrzo posle neuspeha ovog ustanka, vec' 1844, dolazi do veoma shiroke pobune Albanaca u pashalucima Vranja, Tetova, Prishtine i Skoplja protiv gilhanskih reformi, ali velikim delom protiv same raje. „Zulumi koji su onda pochinjeni prelazili su uobichajene forme ponizhavanja i muchenja raje, da su o tome bili upoznati i evropski konzuli”. Uzroci ovog albanskog ustanka svode se na odbijanje da se stupi u nizam [tj. u regularnu tursku vojsku] i da se prihvate reforme iz tanzimata. U sluchaju Vranja povod je bio podizanje hrishc'anske crkve; ovde je muslimanski fanatizam ishao tako daleko da su srpski mladic'i, privezani uz drvec'e, bili pecheni na vatri.[12]

Period od 1831. do 1847. godine chini, inache, posebno poglavlje u albansko-turskim odnosima. Posle pada Mustafa-pashe taj period predstavlja niz pokushaja [buna i ustanaka] da se odbace Portine reforme medju Albancima. Vec' 1835. izbija ustanak u Debru, Pec'i i Djakovici. U Debru, posle proglashenja Gilhanskog hatisherifa, 1840. izbija pobuna; 1843/44. godine Omer-pasha Latas ugushuje bunu kosovskih Albanaca. Sledec'ih godina se nizhu bune i kaznene ekspedicije: 1845 [Djakovica], 1846 [Miriditi, Malesija, Mati].[13] Posle 1851. izbija nov talas ubistava i pljachkanja u Solunskom i Bitoljskom sandzhaku; po chitavoj juzhnoj Makedoniji i severnoj Tesaliji operishu chete albanskog bashibozuka, chija nasilja izazivaju veliku emigraciju slovenskog stanovnishtva u Grchku. Anarhija se proshirila na Sereski sandzhak 1853. godine. Tada evropski konzuli u Solunu podnose solunskom valiji kolektivnu notu za zashtitu hrishc'ana i evropskih trgovaca.[14] Krajem 1855. dolazi do vec'ih nereda u prizrenskom pashaluku, a nasilje postaje neizdrzhljivo u okolini Pec'i i Dechana; ovde je raja imala da snosi i sve troshkove boravka turske vojske [mnoge sluzhbe komore, konaka i vanrednih poreza]. Manastir Dechani je sluzhio kao mesto kantonovanja vojske, te su okolna srpska sela morala opsluzhivati carske trupe.[15] Stanje srpskog naroda bitno je otezhano i u krimskom ratu [1853-1856], kada Porta sprovodi otvoreno protivslovensku i antipravoslavnu politiku; time je u Staroj Srbiji u stvari bio dovrshen „onaj proces na radikalnom menjanju dotadashnje etnichke, konfesionalne, demografske i socijalne strukture, koji je zapocheo tako energichno sprovoditi josh Jashar pasha prishtinski”.[16]

Stanje srpskog naroda pod tursko-albanskim igom sredinom XIX veka najbolje pokazuje sudbina manastira Dechana. Manastir je bio pod zashtitom turskih vlasti i albanskih „vojvoda”,[17] ali je njegova sudbina u krajnjoj liniji zavisila od lokalnih namesnika. Sredinom XIX veka lokalne vlasti su mahom bile neraspolozhene, iz verskih razloga, da ovoj hrishc'anskoj bogomolji pruzhe punu zashtitu, ili su bile nemoc'ne da spreche prekomerno i svojevrsno pljachkanje manastira od strane nekih Albanaca muslimana.[18] Zhalbe monaha nisu pomagale: sultanov ferman iz 1849, kojim je obec'ana zashtita carske lavre, nije imao nikakvog stvarnog dejstva, jer „u planini ferman ne vazhi” [urmanda ferman jok].[19] Zato se arhimandrit dechanski Serafim Ristic' obrac'a „proshenijem” ruskom caru Aleksandru II, 15. februara 1859, u kome brac'a manastira Dechana „sa suzama se mole za snazhnu zashtitu od divlji i svirepi Arnauta, koji se Boga ne boje, a carske turske zapovesti ne slushaju. Ova obitelj Gospoda Vsedrzhitelja opkoljena sa sviju strana ovim nepokornim plemenom, zaista se naodi kao u lavovim ustima”. Serafim upozorava ruskog cara da c'e taj zulum, a s druge strane oskudica u novcu, primorati bratiju „da ostave ovaj divni spomen pravoslavni vremena serbskoga naroda, ovu jedinu potporu pravoslavija u ovome kraju, ovu jedinu utehu poraboc'eni vernih”.[20]

Dechanski iguman Serafim obratio se sultanu Abdul-Azisu i evropskim silama u ime Srba pec'ke nahije 1860, jednim vec'im memorandumom [„tuzhbom”], u kome su navedeni primeri nasilja shto ga albanski muslimani pec'kog kraja i uopshte u Staroj Srbiji chine nad srpskim narodom. Memorandum je objavio i u posebnoj broshuri pod naslovom Plach Stare Srbije [Zemun, 1864], posvec'enoj Vilijemu Dentonu i evropskoj javnosti. Zbog velikog znachaja i izvanredne dokumentarnosti ovog memoranduma, valja se na njemu vishe zadrzhati.[21]

U pochetku tuzhbe veli se da je pec'ki hrishc'ani podnose „protiv nasilnih Arnauta zulumc'ara, kojih su zloupotrebljenja svaku meru prevazishla, i kojima ako se na put ne stane prinudjeni smo iz zemlje, koja je krvlju nashih predaka napojena, i sa garishta nasheg seliti se, a to onde, dje nam Vashe Velichanstvo mesto nachinilo bude pa ako c'e to i u Anadoliji biti, samo jednom da se od nesnosima zloupotrebljenja zulumc'ara oslobodjeni vidimo”. Dalje se konstatuje da su Pec' i pec'ka nahija pod neprestanim terorom od strane Albanaca iz shest sela: Ukche, Istinic'e, Streoc, Dechane, Crveni Breg i Voksha. Oni nagovaraju i druge Albance da „jadnu raju muche, zlostavljaju i ubijaju”, narushavajuc'i carske zakone. Redjaju se, potom, zlochini u 68 tachaka, ali ih je vishe, jer u jednoj tachki bude i po nekoliko. Tu su pljachke, silovanja, otmice, ubistva i sakac'enja, „poljske shtete” — unishtavanje useva, letine, stoke, ratarske opreme; tu su preprodaje otetog imanja, nasilni ulazak u posed planine [pashnjaka] i shume itd. Sve to turska vlast, policija i sud tolerishu i pomazhu. Navode se nasilja i bezakonja u samoj Pec'i, u gradu gde je sedishte turske vlasti, nad zhiteljima koji su „zlostavljani, arani, ubijani” — i sve sa imenom i prezimenom i nasilnika Albanca i zhrtve Srbina. „Bedna raja [se] i na ochima pasha napada i zlostavlja, a podobna i gora bezakonja isti zlikovci i mnogi drugi u Djakovichkoj, Prizrenskoj, Vuchitrnskoj, Prishtinskoj, Novobrdskoj, Gnjilanskoj, Tetovskoj, Vranjskoj i drugim nahijama i zemljama chine”. Naveshc'emo samo nekoliko primera. Evo primera preseljenja zbog nasilja: „Mislec'i Stevan Vuchic' da c'e zulum i tiranstvo premeshtajem iz mesta u mesto izbec'i, iz sela Pogradje kao pradedovine svoje u Drenovchic' nastanio se; no i tu ga zlo postizhe tim, shto ga Arnauti dobrodolci poarashe, a zlikovci Asan i Arslan iz Voksha 12 c'esa novaca nasilno oteshe mu. Ovom su prilikom isti zlochinci i Arsi Manic'u iz istog mesta 1000 grosha oteli, a pored ovog i kosheve sa pchelama iz pakosti unishtili mu, a tim sebe u zlokovarnom zlochinstvu zadovoljili, a ovoga prekomerno oshtetili” [t. 10]. Zabelezhen je i sluchaj kada neki Sulj-pasha iz Pec'i u selu Zlokuc'ani „nemilosrdno i nechovechno svojim nogama pred njim desivshe se dete pregazi, koje je posle nekoliko sati, ne mogavshi izdrzhati svirepo uchinjeno zlochinstvo nad njim umrlo” [t. 13]. Stanovnici sela Lukavice nasilno su napastvovani i globljeni; prava raje, shto im je sultan garantovao, „samo su na artiji napisana, a i do danas udelo neprivedena” [t. 18]. Albanci ne daju Srbima da uzhivaju ni ono shto im je fermanom dato. Tako Arnauti Jezernic'ani nasilno oteshe uzhivanje belopoljske planine, „sapalivshi nam u istoj postojec'i 7 stanova, a i jednog choveka u tom napadanju ranili su”. Poshto su se Srbi pozhalili, pozvavshi se na ferman, bude im ferman najpre oduzet i pocepan, a potom se Albanci Jezernic'ani krvavo osvete za to srpsko „odbranashtvo” nekolikim ubistvima i silovanjem shest devojaka [t. 22]. Livade dechanske oteli su pa prodali Alil-agi Sheremetu Pec'aninu [t. 23]. Osam kola sena sa livada dechanskih „vatri predadoshe” [t. 28]. Imanja srpska jednostavno se prisvajaju: u selu Sinaju „Amza Djok prisvoji Stankovu livadu pri svekolikim pravima, koja on nad istom imade” [t. 66]. Zabelezheno je i nekoliko sluchajeva razaranja crkava i obesvec'enja pravoslavnih svetinja. Tako „u selo Belo Polje doshavshi neznaboshci i zlokovarni zlikovci Zek Asan, Etem Hasan, Jasan Vejselj, Hajdor Mahmut i Suljo Fetaovic' crkvu josh od izdavnih vremena nachinjenu raskopashe, i od cigalja i kamenja od crkve raskopane sebi kuc'e i druge staje sagradishe, trpezu pak, na kojoj se beskrvna zhertva Gospodu prinoshashe, obeshchestiti svetinju i dimnjacima kuc'a svojih uzidashe, pa to isto i sa krstovima od krovova skinuti chinishe” [t. 47].[22] U memorandumu se naglashava da zlikovce ne samo niko ne sme tuzhiti nego im nishta ni pri samom vrshenju zlochinstva spomenuti ne sme, „jer bi ga na ma s ovog sveta uklonili”. Istinic'ani, tako, „iz dana u dan sve vec'a zlochinstva monastiru kom su oni potchinjeni [tj. po carskim hrisovuljama i sultanovom fermanu — D. B.] chine, i jadnu raju u okolnim selima kinje, araju, robe, pale i ubijaju, a sve na ochima vlasti, koja ih na takova zlochinstva i ovlashc'uje” [t. 53]. Serafim Ristic' naglashava da su u memorandumu nabrojana samo neka od onih zala koja se chine raji u pec'koj nahiji, a „podobna i gora bezakonja” chine se i u drugim nahijama. Na kraju memoranduma se upozorava: „ne nadje li molba ova odziva, to nek uvereno bude Vashe Velichestvo da c'e sirotna raja ne samo ove nahije, no i ostale u stanju ovom nahodec'e se, potrazhiti sredstva spasavajuc'a, pa ako c'e to biti u samo odsudno vreme za presto Vashega Velichanstva, ne po volji svojoj na dela ova uzbudjena, no jedinstveno ne moguc'i svireposti zlikovaca snositi, primorana to uchiniti”. Objavljivanje memoranduma, sa svoje strane, treba da posluzhi kao opomena evropskim silama da preduzmu kod Porte potrebne korake „bednoj raji, koja na zemlji krvlju svojih pradedova posutoj i prava lichne slobode i imanja zashtititi i to chas pre, dok se ova nije, chemu je vec' vreme tu, oruzhanom rukom digla prava svoja braniti”.

O krvavom albanskom teroru shezdesetih godina XIX veka, kako nad srpskim tako i nad makedonskim stanovnishtvom, govore veoma opshirno i izveshtaji ruskih konzula u Prizrenu i Bitolju. Veliki ruski nauchnik A. M. Selishchev govori o krvavom teroru koji je pratio naseljavanja Albanaca u Makedoniji i Staroj Srbiji. „Samo su se u malo mesta, mozhda, uspostavili dobrosusedski odnosi Slovena i Albanaca”, dodaje on. „Vladajuc'i polozhaj muslimana u odnosu prema djauru, pljachkashtvo doshljaka, pasivnost turske vlasti u obuzdavanju razbojnishtva Albanaca ugnjetavali su slovensko stanovnishtvo. To ugnjetavanje postalo je josh jache u drugoj polovini XIX veka uz zaoshtrene religiozne razlike, uz probudjen nacionalno-drushtveni pokret, uz meshanje stranih agenata u tom pokretu, uz ispoljenu drzhavnu nemoc' Turske. Izveshtaji konzula u Bitolju i Prizrenu o uslovima zhivota slovenskog [i uopshte hrishc'anskog] stanovnishtva u ovim oblastima puni su uzhasa”.[23] Tako ruski konzul u Prizrenu, Timajev, pishe 1866: „Pishu mi iz Pec'i da su zlochini Arnauta bezbrojni, da su stradanja hrishc'ana neizmerna i neizreciva, a ovdashnje turske vlasti uveravaju da je sve mirno i nichega neobichnog nema. Ovim uveravanjima ni u kom sluchaju nije moguc'no verovati, jer ja imam pozitivne dokaze o neredovnom i nemirnom stanju zemlje”.[24] On razmishlja o dimenzijama i posledicama masovne kolonizacije Albanaca u Staroj Srbiji, te konstatuje da „albanski narod sve vishe osvaja zemlje na koje se naseljava i mozhda c'e se uskoro desiti da on igra neku ulogu u sudbini Evrope, bez obzira na to shto je vec'i deo njegov sada u neobrazovanom i skoro divljem stanju”. Kolonizacija je nasilna, zemlja se otima i Srbi nagone na bekstvo. Pri tom se mogu chuti argumenti od strane Albanaca: ako se pre mnogo godina toliko Srba preselilo u Austriju, zashto da se i ostatak ne iseli? „Kao shto su Turci bili isterani iz Srbije”, dodaju Albanci, „tako hrishc'ani treba da budu isterani iz prizrenskog sandzhaka”. Suocheni smo, dakle, sa planskim proterivanjem Srba, sa programom denacionalizacije odnosno albanizacije Kosova i Metohije, josh shezdesetih godina XIX veka. „Masovno naseljavanje prizrenskog sandzhaka od strane Arnauta”, nastavlja Timajev, „ne nailazi ni na kakve prepreke. Turska vlada bi, izgleda, bila veoma zadovoljna da u toj provinciji ne bude hrishc'ana. Od strane hrishc'anskog stanovnishtva ni u kom sluchaju ne mozhe biti otpora arnautskoj poplavi, jer su hrishc'ani ovde suvishe malobrojni a i zato shto su strashno razjedinjeni [pravoslavni i katolici — D. B.]. U normalnim okolnostima mozhe se rachunati”, zakljuchuje Timajev, „da na jednog hrishc'anina dolazi najmanje shest muslimana Arnauta, izuzev zapadne i juzhne periferije prizrenskog sandzhaka, gde je chisto arnautsko stanovnishtvo”.[25] Srpski narod zhivi u strahu od pogroma. Prema jednom kasnijem izveshtaju iz Prizrena, „noc' izmedju 20. i 21. marta [1869] bila je strashna za pec'ke zhitelje. Po sec'anju starinaca slichnih je noc'i bivalo samo u varvarsko-janicharsko vreme pre trinaest godina [tj. 1856. — D. B.]. Od straha je sedam zhena pre vremena rodilo, od koje dece je petoro umrlo, a mnogo dece i devojaka bacilo u vruc'icu i groznicu”.[26] Isto tako je i u Tetovu, neshto pre toga [1867], bio zavladao medju hrishc'anima panichni strah. „Oni ne samo shto ne smeju da izadju na svoje njive, nego ni na ulicu u gradu. Svakome muslimanu je rech djaur stalno na usnama. Nasilja, ubistva i pljachka dogadjaju se uchestano”.[27] U Tetovu je, pishe isti konzul 1869, „polozhaj hrishc'ana zbog surovih nasilja i mnogih pljachki, najochajniji utoliko vishe shto u zlochinima uchestvuju moc'nici ovog grada”.[28] Izveshtaji Jastrebova iz 1871. i 1872. potvrdjuju isto stanje terora.[29]

O stanju u Makedoniji govore izveshtaji ruskih konzula u Bitolju. Tako V. Maksimov pishe Ignatjevu 29. novembra 1875. da su „ubistva hrishc'ana cheshc'a i dobijaju suroviji i uznemiravajuc'i karakter. Kao i pre, turska vlast ostavlja vec'inu zlochina bez gonjenja; ako se ono i pokrec'e, muhamedanci se lako pushtaju iz zatvora usled nedostatka svedoka, koji izbegavaju da se pojave iz straha od osvete”. Spisak ubistava izvrshenih za poslednjih osam nedelja u bitoljskoj oblasti veoma je slichan onom u zhalbama pec'kih hrishc'ana.[30] O neizdrzhljivosti ovog terora svedochi i jedna zhalba koju su seljani Buchina 8. januara 1876. podneli prilepskom kajmakamu, gde se veli: „Molimo Vas najpokornije da nas spasete od ovih zlochinstava ili da poshaljete carsku vojsku da nas pokolje, ili da nam naredite da prodamo selo i da se preselimo na drugo mesto, jer je nemoguc'e podnositi vishe zlochine koje nad nama chine zhitelji sela Trnovca i Presil”.[31] Samo u pec'kom okrugu od septembra 1876. do septembra 1879. ubijeno je 126 hrishc'ana, a nijedan ubica nije ne samo kazhnjen nego ni uhapshen.[32]

2. Oslobodilachki ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78.

Oslobodilachki ratovi Srbije i Crne Gore protiv Turske 1876, a potom 1877. i 1878. godine doveli su Srbe u prvi ozbiljan sudar sa albanskim narodom. Od presudnog je znachaja u tome chinjenica da je albanska kolonizacija upravo tokom prve polovine XIX veka iz kosovskog vilajeta preplavila delove nishkog vilajeta, te da su Albanci bili vec' u Toplici, Poljanici, Masurici i Krajishtu. Plan oslobodjenja Stare Srbije 1876. godine predvidjao je posedanje prostranih srpskih oblasti na kojima su se vec' uveliko naseljavali ili naselili Albanci.[1] Stanje Srba na toj teritoriji bilo je vrlo teshko. Pojedine porodice, pa i chitava sela, iseljavaju se iz Turske u Srbiju zbog nasilja, a pljachkashki upadi, ubistva granichnih strazhara i drugih srpskih gradjana od strane albanskih cheta svakodnevna su pojava; na granici se bori i gine kao da je rat vec' objavljen.[2]

Podstaknute masovnim ustankom Srba u Hercegovini i Bosni 1875, kao i pokretima masa i bunama u Bugarskoj iste godine, i Srbija i Crna Gora su rachunale na sveopshti ustanak hrishc'anskog naroda pod Turcima kao na vazhan strategijsko-politichki chinilac. Do sveopshteg ustanka nije doshlo, niti u juzhnoj Srbiji niti na Kosovu i Metohiji, mada se znatan broj mushkaraca iz tih krajeva, narochito iz pogranichnih oblasti Pomoravlja i sa Kosova, bio pridruzhio srpskim trupama, formirajuc'i dobrovoljachke jedinice. Poziv Srbima da dignu ustanak parirala je Porta pozivom Albancima da se bore protiv srpske vojske i protiv ustanika. Glavninu trupa koje je Turska u drugom ratu [1877] bacila protiv Srbije sachinjavale su albanske chete i druge pomoc'ne snage, a Albanci su bili angazhovani i u borbama na crnogorskom frontu. U borbama za Prokuplje i Kurshumliju najzheshc'i otpor pruzhili su Albanci [kod Kurshumlije, na primer, uz 400 nizama borilo se protiv Srba oko 2000 Albanaca]. Posle oslobodjenja Nisha, 10. januara 1878, glavnina srpskih snaga upuc'ena je prema Kosovu. Na pravcu od Kurshumlije srpske trupe su uspele da se probiju u Malo Kosovo, srednja kolona se teshko kretala planinskim zemljishtem Golaka, vodec'i neprekidno borbe protiv Albanaca. Juzhna kolona je postigla najvec'i uspeh: njena prethodnica, pod komandom Radomira Putnika, tada majora, oslobodila je Gnjilane i izbila na prilaze Prishtini, do sela i manastira Grachanice.[3] To je prvo oslobodjenje Kosova, 1878. godine. Na zhalost, rusko-tursko primirje u Jedrenu ne samo shto je zaustavilo dalje napredovanje srpske vojske nego je dovelo do njenog povlachenja na demarkacionu liniju, povuchenu od strane srpsko-turske komisije 13/25. februara 1878. u skladu sa odredbama Jedrenskog primirja. Srpska vojska na kosovskom ratishtu morala je da evakuishe oslobodjenu teritoriju gnjilanske i dela prishtinske kaze.[4]

U toku ratnih operacija 1877/78. godine doshlo je do velikih demografskih poremec'aja na chitavom ratishtu, kako u oblastima koje je srpska vojska oslobadjala, tako i u onim predelima koji su se nalazili u pozadini fronta na turskoj strani, od Juzhne Morave do Kosova polja. Narochito od 1875. godine u Srbiju su navaljivali talasi izbeglica iz pogranichnih krajeva Turske. Pred terorom bashibozuka Cherkeza, Albanaca i zvanichnih turskih vlasti mase hrishc'ana prelazile su u Srbiju; u pogranichnom podruchju Srbije, na severnim padinama Kopaonika i Jastrepca, bivalo je i po 200.000 izbeglica. Sa uspeshnim ofanzivnim dejstvima srpskih trupa krajem 1877. i pochetkom 1878. godine izbeglishtva su uzela obrnut smer — pred srpskom vojskom bezhali su Turci, Albanci i Cherkezi, a u njihove kuc'e i na njihova imanja pocheli su se naseljavati Srbi, pristigli sa raznih strana, a najvishe iz pogranichnih okruga aleksinachkog, krushevachkog i knjazhevachkog.[5] Za kratko vreme su oslobodjena podruchja ostala bez albanskog stanovnishtva, koje se potom planski naseljavalo u pogranichnim krajevima Turske, najvishe na Malom Kosovu i u Gornjoj Moravi, ali i u Krivoj reci ili na Kosovu prema Ibarskom Kolashinu. U stvari, vec' u toku rata, a pogotovu prvih meseci po zakljuchenju primirja, doshlo je do svojevrsne nedobrovoljne razmene stanovnishtva, chime je povrac'en srpski karakter novooslobodjenih oblasti juzhnog Pomoravlja i Toplice, ali je zato ojachan albanski elemenat u istochnim podruchjima kosovsko-metohijske oblasti, pogotovu na samom Kosovu u uzhem smislu rechi. To je tzv. „inversna” albanska metanastazichka struja, kojom je zahvac'eno i iz oslobodjenih krajeva Srbije iseljeno oko 30.000 Albanaca.[6]

Iseljavanje Albanaca, Turaka i Cherkeza iz juzhne Srbije, oslobodjene 1878. godine, mora se posmatrati u svetlu opshtih demografskih zbivanja koja su se odigrala usled rata. Turski poraz i nova podela balkanskih zemalja izvrshena na Berlinskom kongresu 1878. izazvali su i novo grupisanje muslimanskih, a posredno i hrishc'anskih masa. To je jedna od krupnih posledica Berlinskog kongresa: migracije stanovnishtva, kojima je izmenjena etnichka i verska slika odredjenih oblasti. Naveshc'emo rezultate najnovijih istrazhivanja, iz Istorije srpskog naroda [V/1]. Vec' u prvoj godini ustanka u Bosni i Hercegovini iz Bosne je prebeglo na austrijsku stranu oko dvesta hiljada ljudi, a konachan demografski gubitak Bosne i Hercegovine iznosio je 150.000 ljudi. Taj gubitak se pretezhno odnosi na srpsko i muslimansko stanovnishtvo. Ako se tome doda podatak da su Srbi zbog kuge u tim zemljama od 1865. do 1871. izgubili oko 237.000 ljudi, onda se mora zakljuchiti da su ukupni gubici bili nenadoknadivi. Stanovnishtvo Hercegovine i Sandzhaka bezhalo je u Crnu Goru, a iz juzhne Srbije i Kosova u Srbiju. Srbija je, kao shto je pomenuto, izdrzhavala 200.000 begunaca iz „postradalih krajeva sa vishe hiljada prebeglih porodica” sa turske teritorije. Procenjivano je da je u Crnoj Gori bilo 70.000 begunaca, ali taj broj je verovatno bio znatno vec'i. S druge strane, muslimansko stanovnishtvo je bezhalo sa ugrozhenog podruchja; iz ustanichkih oblasti Bosne i Hercegovine bezhalo je u unutrashnje delove, a iz krajeva koje su zauzele srpske i crnogorske trupe odlazilo je u Sandzhak, Makedoniju, Albaniju i na Kosovo. „Ne bi bilo preterano”, kazhe Milorad Ekmechic', „ako bi se zakljuchilo da su u nemirnim godinama krize od 1875. do 1878. na Balkanu bila pokrenuta dva miliona ljudi na bezhanje sa svojih ognjishta, po milion na obe verske strane”.[7] Posebnu pazhnju izaziva sad fenomen muslimanskih migracija, za koje se veli da su pospeshene iz dva razloga: prvo, ratom i nesigurnoshc'u, a drugo, obichajem turskih generala da u povlachenju turske vojske iz jedne oblasti pozovu i muslimansko stanovnishtvo da krene za njom u sultanovu zemlju. Jedan od krupnih razloga muslimanske migracije, uz to, bilo je odbijanje muslimana da sluzhe u nemuslimanskoj drzhavi i da se podvrgnu rezhimu ravnopravnosti, jednakih gradjanskih prava i duzhnosti. Tome je svakako doprinela i zhelja srpske vlade da se oslobodi muslimanskog stanovnishtva, mada je Berlinskim ugovorom preuzela obavezu zashtite muslimanske manjine i njenih imovinskih prava.[8] Svi Albanci koji se nisu bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije, iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zakljuchenju Berlinskog ugovora 1878. Ova politika „chishc'enja” novooslobodjenih krajeva naishla je na opoziciju u Srbiji, chak i u vojnim krugovima; nju odluchno osudjuje, kao nerazumnu, i poznati pisac i javni radnik Jovan Hadzhi-Vasiljevic'. On u tome aktu srpske vlade vidi interes Austrije da u Srbiji ne bude Albanaca, vec' da se uz granicu Srbije stvori „shto jachi i prema Srbiji shto ogorcheniji kontigenat”, tako da je iseljavanje Albanaca, po tome shvatanju, ishlo na ruku austrijskim interesima protiv Srbije. Motivi srpske vlade bili su, pak, u tome da se stvori chisto srpska nacionalna drzhava, te da se „ochisti zemlja od nekrsta”, da se paralishu koraci Portini [revandikacije prema predelima naseljenim Albancima] i da se buduc'a akcija Srbije u pravcu kosovskih predela i uopshte Stare Srbije shto jache obezbedi, i da se u tim krajevima koji su sada doshli pod srpsku upravu osigura mir i red. Radikalno iseljavanje je trazhila Vrhovna komanda pod uticajem izveshtaja ratnih komandanata A. Oreshkovic'a, St. Binichkog i Dj. Horvatovic'a, ali se protiv iseljavanja Albanaca — posebno iz vranjskog okruga — usprotivio komandant Shumadijskog kora, general Jovan Belimarkovic'. On se pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data rech da ih srpske vlasti nec'e dirati, pa kako su ovi „dobri i radni ljudi”, on ih ni po cenu ostavke ne mozhe i nec'e iseljavati. Belimarkovic'a su podrzhali i neki drugi komandanti.[9]

Ishod srpsko-turskih ratova 1876/77. i 1877/78. bio je sudbonosan za dalji razvoj Srbije i perspektivu njenih oslobodilachkih tezhnji ka ujedinjenju svih delova srpskog naroda pod Turskom. Najpre je Sanstefanski mirovni ugovor Turske i Rusije od 19. februara 1878. doveo u pitanje bezmalo sve shto je Srbija uspela da postigne svojim oruzhjem i mnogobrojnim zhrtvama, prepushtajuc'i dobar deo oslobodjenih oblasti novoj bugarskoj drzhavi. Nasuprot zahtevima Srbije, upuc'enima ruskom caru josh 3. januara 1878, „da se u preliminare mira kao i uslove primirja stavi nezavisnost Srbije i prisajedinjenje Srbiji Stare Srbije ili sadashnjeg Kosovskog vilajeta sa dodatkom Vidina”,[10] granice sanstefanske Bugarske su obuhvatale Nish i celo Ponishavlje, svu Juzhnu i Gornju Moravu, i celu Makedoniju, zahvatajuc'i na jugu i dobar deo Albanije [korchanska kaza]. Srbija je, uz nezavisnost, dobila samo neshto teritorija u severnim delovima Kosova: Stari Kolashin i Malo Kosovo sa Vuchitrnom i Podujevom. Prema tome ugovoru, srpska vojska je imala da napusti prostrano podruchje Gornje Morave, Izmornika i Krive reke sa daleko pretezhnijim srpskim stanovnishtvom tih krajeva, a dobijala je u lapskom srezu podruchje sa albanskim stanovnishtvom i malo srpskih seljaka. Stoga je na Berlinskom kongresu srpska delegacija morala da vodi teshku borbu za priznavanje makar onoga shto je de fasto oslobodila, pri chemu se sudarala sa isticanjem tobozhnjih ili stvarnih etnichkih razloga.[11] Turski je predlog predvidjao da „arbanashke kaze” Vuchitrn, Kurshumlija, Prokuplje i Leskovac ostanu u granicama carstva, ukoliko se to ne prihvati, trazhila se granica na Grdelici.[12] Svoje stavove na Kongresu turska delegacija je podupirala drzhanjem i pretnjama albanskih plemenskih stareshina; ona je na primer, energichno zahtevala od britanskog delegata, Solzberija, „da sprechi shirenje Srbije i Crne Gore na albansku teritoriju”, jer su mu „albanske plemenske stareshine podnele peticiju u kojoj se protestuje protiv ovog shirenja”, chuje se „da oni vrshe pripreme da se tome suprotstave oruzhjem”.[13] Srbi su, sa svoje strane, isticali etnografske i istorijske razloge, ali i stanje srpskog naroda u oblastima koje su imale ostati Turskoj. Tako je Jovan Ristic' objashnjavao grofu Andrashiju, predstavniku Austrije, kako su se Srbi iseljavali iz tih krajeva, a kako doseljavali Albanci. „Ma koliko da ih je”, rekao je Ristic', „oni nisu u vec'ini, a doshljaci su. Ne mozhe svaki anklav za sebe biti drzhava”.[14] Isticalo se i stanje terora i „zuluma” shto ga je od Albanaca trpeo srpski narod u oblastima iz kojih se srpska vojska morala povuc'i i nemoguc'nost opstanka Srba „pod turskom vlashc'u i ljutim Arnautima, kod kojih nema zakona, nema dushe, nema srca”.[15]

Berlinskom kongresu je podnet i memorandum 3. jula 1878, sa potpisom predsednika Odbora za oslobodjenje Stare Srbije i Makedonije [osnovanog na Kosovu 1877], arhimandrita Save Dechanca. U memorandumu se, pored ostalog, kazhe „Kad je Svemoguc'i Gospod u svom milosrdju stavio u Vashe ruke sudbinu tih ljudi porobljenih vishe vekova, na inache klasichnoj zemlji, i kad su velike evropske sile prihvatile plemeniti zadatak da poboljshaju sudbinu nesrec'nog stanovnishtva ovog dela Evrope, budite u ovom uzvishenom trenutku ochevi i dobrochinitelji zaboravljenog naroda Stare Srbije. Ovaj narod trpeo je do danas nechuvene patnje, jer je bio prepushten milosti i nemilosti turskih i arbanashkih renegata. Sada, kad je svima narodima Balkanskog poluostrva poboljshan polozhaj, da li je pravo da mi ostanemo u lancima teshke tiranije, da li je pravo da nas Turci i dalje kolju, a Arbanasi pale nashe domove, da li je pravedno da smo i dalje potchinjeni postupcima koji su gori od postupaka prema stoci u Evropi. Poshto smo uchestvovali u ratu za oslobodjenje, poshto smo se pobunili protiv izrabljivanja, poshto smo izrazili nashe zhelje za slobodom i ujedinjenjem s nashom brac'om, ako se obnovi stari poredak, muslimanski fanatizam c'e biti bezgranichan, s josh tezhim nasiljem, i doveshc'e nas dotle da trpimo patnje vec'e nego dosad... Ako [ovaj evropski skup — D. B.] ne mozhe da nam osigura slobodu, neka nam bar obezbedi izvesnu autonomiju i lichnu bezbednost”.[16]

Molbe i razlozi srpske vlade i samoga srpskog naroda nisu na Kongresu uvazheni. Dodushe, zahvaljujuc'i suparnishtvu Austrije i Rusije, osujec'eno je stvaranje Velike Bugarske, a Srbija je dobila drzhavnu nezavisnost i svoje oslobodjene okruge — ali bez Kosova i Gornje Morave. Srbija stoga u ova dva rata nije ostvarila svoj cilj u potpunosti; oslobodjenje Stare Srbije odlozheno je za sledec'u chetvrtinu veka, kada c'e demografska situacija ovih oblasti postati josh nepovoljnija po srpski narod i josh manje pogodna za jednostavnu zashtitu srpskih prava na svoju zemlju.

Na drugoj strani, Crna Gora — u ovom ratu od 1877. usmerena ka jugu, sukobila se sa severnoalbanskim plemenima u celom pojasu od Ulcinja na moru do Plava i Gusinja u gornjem Polimlju. Odredbe Sanstefanskog ugovora bile su za Crnu Goru povoljnije od Berlinskog ugovora od 13. jula 1878, ali je i prema ovim poslednjim trebalo da se nadju u crnogorskoj drzhavi neke teritorije nastanjene u manjem ili vec'em broju Albancima, delom muslimanima, a delom katolicima. Uz nezavisnost, Crna Gora je dobila gradove Nikshic', Kolashin, Spuzh, Podgoricu, Zhabljak, Bar, Plav i Gusinje, ali se zbog albanskog otpora nije moglo sprovesti u zhivot pripajanje Plava i Gusinja, u koje se od XVIII veka infiltriralo albansko stanovnishtvo; zato je Crna Gora, opet, uprkos zhestokom protivljenju Albanaca, uspela da dobije Ulcinj.[17]

VI Posle berlinskog kongresa

1. Prizrenska liga 1878-1881.

Vazhnu ulogu u razvoju odnosa izmedju srpskog i albanskog naroda imala je „Liga [Savez] za odbranu prava albanskog naroda”, drukchije josh nazvana „Albanska liga” ili „Prizrenska liga”, formirana u Prizrenu pochetkom juna 1878. godine. O razlozima osnivanja i karakteru te organizacije postoje veoma protivrechna mishljenja i chitava jedna biblioteka knjiga i studija, chime se, u svakom sluchaju, potvrdjuje njen istorijski znachaj za albanski narod i usmeravanje njegovih odnosa sa drugim balkanskim narodima. Albanska istoriografija vidi u Ligi izraz opshtealbanskog nacionalnog pokreta, kojim proces „rilindje”, narodnog preporoda, ulazi u drugu i glavnu fazu. S druge strane, Ligi se sa mnogo razloga osporava autentichnost; u njoj se vidi pre svega i uglavnom instrument turske politike i politike evropskih sila [Austrije, Italije, Engleske], jedan od oblika manipulacije albanskim narodom u vodjenju balkanske politike. Istorijska stvarnost je dovoljno slozhena da bi se karakter takvog pokreta mogao svesti na jedan imenitelj. Bez obzira na sve sporove, jedno je sigurno: Liga predstavlja vazhan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideje.

Do formiranja Lige doshlo je u toku priprema za Berlinski kongres. Sanstefanski mirovni ugovor otvarao je proces podele evropske Turske, pri chemu su zemlje naseljene srpskim i albanskim zhivljem bile zahvac'ene deobom izmedju Crne Gore, Srbije i Bugarske. Valja naglasiti da se na ratni program Srbije i Crne Gore 1876/77. ne mozhe gledati kao na ekspanzionizam i prisvajanje tudjih nacionalnih teritorija, jer je u pitanju oslobodjenje sopstvenih zemalja, preplavljenih nasiljem jednoga stranog elementa. Ratni program Srbije i Crne Gore tezhio je ka tome da likvidira stanje vekovne okupacije i uspostavi svoj nacionalni suverenitet, da zashtiti i oslobodi srpski narod, podvrgnut sistematskom genocidu. Albanski narod u Staroj Srbiji nije bio neutralni faktor, niti se nalazio u poziciji porobljenog i obespravljenog naroda. Za srpsku i makedonsku raju Albanac-musliman bio je upravo sluga okupatora i okupator, najsvirepiji tlachitelj, simbol tudjinske vlasti i zuluma. Oslobodilachka borba protiv Turske vodila se, dakle, i protiv muhamedanskih Albanaca.

Odvajanje Albanaca od turske centralne vlasti i borba protiv nje pochinju, kako smo videli, sa reformama, u otporu protiv novoga kursa modernizacije i evropeizacije carstva, koji su evropske sile pochele nametati Turskoj od ranih godina XIX veka. To je borba za stari poredak apsolutne povlashc'enosti, protiv vitalnih interesa hrishc'anske raje. Chitava prva polovina XIX veka ispunjena je lokalnim bunama Albanaca, od onih za status naslednih pashaluka pa do pobuna zbog novih poreza i regrutacije, ili chak zbog simbolichnih hrishc'anskih „prava”. Teshko je zato, pa i nemoguc'e, govoriti o nekom autentichnom albanskom nacionalnom pokretu u to doba. U krugovima albanske emigracije [Bukuresht, Beograd, Sofija, Istanbul, Kairo i narochito u Italiji] javlja se nacionalna ideja — tada pretezhno na planu jezichke i prosvetne emancipacije, ali lokalne pobune i ustanci u severnoj Albaniji i u Staroj Srbiji i Makedoniji nemaju s tim nikakve veze, vec' se zasnivaju na konzervativnim idejama otomansko-sherijatskog legitimizma i „starih” plemenskih autonomija. Albansko pitanje i nisu postavili sami Albanci. S pravom je konstatovano da je „jedna od bitnih karakteristika postavljanja albanskog pitanja [u Rajhshtatskom sporazumu 1876. i austrijsko-ruskoj konvenciji 1877 — D B.] nesumnjivo u tome, da ono nije doshlo kao posljedica neke konkretne ustanichke borbe u Albaniji ili zrelog i politichki jasno i radikalno usmjerenog nacionalnog pokreta, vec' kao rezultat akcije tajne diplomacije da preduhitri razvoj faktichkog stanja i predvidi teritorijalnu podjelu evropske Turske”.[1] Bez obzira na vec' postojec'a i aktivna zharishta albanske nacionalne misli [Istanbul, Kairo, Milano], „albansko pitanje ne pokrec'e kakav nacionalni pokret Albanije ili kakva druga albanska snaga, vec' za nj vojuju s jedne strane ruska i austro-ugarska tajna diplomacija, prema svojim interesima i potrebama za svoje ciljeve, a s druge strane na njemu pochinje insistirati i deo talijanske burzhoazije, koji vec' ima izgradjen program talijanske ekspanzije i penetracije na Balkan, a propagandno koristi [„Italo-albanski odbor”] nacionalno-oslobodilachku egzaltaciju, pa i iskrene pobude nekih liberalnih i patriotskih krugova u svojoj zemlji”.[2]

Osnivanje Lige u Prizrenu mora se zato posmatrati u svetlu istorijskog trenutka: srpska vojska je oslobodila Juzhnu Srbiju i izbila, makar za kratko, na Kosovo, Crna Gora je pretila Malesiji, Plavu i Gusinju, sa oslobodjenih srpskih teritorija masa albanskih izbeglica pritisnula je kosovsko-metohijske varoshi: samo u Prizrenu bilo ih je oko 5000, a u Djakovici oko 2000. Stvorena je kod Albanaca psihoza straha od suseda, od njihovih tezhnji da „dele Albaniju” i moguc'nosti da se to realizuje na Berlinskom kongresu, a uz to i psihoza straha od crnogorske i srpske osvete zbog ucheshc'a Albanaca u turskoj vojsci za poslednjih ratova i zbog nasilja i pljachki shto su tada pochinjene. Zato vec' aprila 1878. dolazi do okupljanja i dogovaranja albanskih glavara iz Djakovice, Pec'i, Gusinja, Tetova, Ljume i Debra, kako bi se reshilo da li da se mirno predje preko granichnih promena po Sanstefanskom miru ili da se tome suprotstavi, i kako da se sprechi dalje zahvatanje u „albanske zemlje” sa strane suseda.[3] Krajem maja i pochetkom juna [po starom kalendaru] odrzhani su shiri sastanci albanskih predstavnika u Prizrenu; okupilo se preko 300 delegata iz svih krajeva gde zhive Albanci. Isplovile su se politichke razlike u pogledima severnih i juzhnih Albanaca. Na kongres u Bajrakli-dzhamiji doshli su i predstavnici carigradskog kruga, Glavnog odbora knjizhevno-politichkog drushtva, na chelu sa Abdul-bejom Frasherijem. Delegati iz severne Albanije, Makedonije i sa Kosova bili su za politichko reshenje albanskog pitanja josh uvek u sklopu Turske carevine, ali uz poseban privilegovan polozhaj, na bazi samouprave i oslobodjenja od dazhbina sultanu. „Juzhna”, zapravo carigradska frakcija bila je radikalnija, zahtevajuc'i samostalnost Albanije, odricanje pokornosti sultanu. Po njihovom mishljenju trebalo je uspostaviti samostalnu Albaniju iz chetiri oblasti [knezhevine]: I. juzhna Albanija i Epir [Janjina]; 11. severna i srednja Albanija [Skadar, Tirana i Elbasan]; III. Makedonija [Skoplje, Debar, Gostivar, Prilep, Veles, Bitolj, Ohrid]; IV. Kosovo s delovima juzhne Srbije i Makedonije [Pec', Djakovica, Prizren, Novi Pazar, Mitrovica, Sjenica, Prishtina, Gnjilane, Preshevo, Kumanovo].[4] To je, dakle, koncept „Velike Albanije”, kojim su zahvac'ene tudje, slovenske i grchke zemlje u kojima albanska narodnost predstavlja manjinu, koja se u telu vec'ine ugnezdila u skorije vreme i nasiljem, koristec'i se povlashc'enim polozhajem muslimana u sistemu turske drzhave. Oko ovoga koncepta u stvari i nije bilo razmimoilazhenja; i za jednu i za drugu frakciju „Velika Albanija” je bila politichki aksiom i podloga za bilo koju varijantu albanskog pitanja. U tom smislu se zaista mozhe govoriti da je na prizrenskom kongresu 1878. godine konachno formulisan maksimalni program albanskog nacionalizma. Zato je i moglo doc'i do kompromisa, popushtanjem Frasherija, na zajednichkoj „autonomashkoj” platformi. Formiran je Glavni odbor Lige od blizu 60 chlanova, i potom na javnom zboru u Prizrenu 5/17. juna 1878. obnarodovan osnovni politichki program: 1] Albanci nec'e dopustiti da se „njihove zemlje” daju Srbiji, Crnoj Gori ili Grchkoj, ili ma kojoj drugoj drzhavi i drugom narodu; 2] sve zemlje koje su Srbija i Crna Gora u ovim ratovima otrgle od Turske, a u kojima su zhiveli Albanci, da se povrate ovima; 3] da se na ovom poradi i u Evropi, na Berlinskom kongresu i kod dvorova; 4] da se svim silama poradi da se Albancima vrati samostalnost, koja im je pre pedeset i vishe godina oduzeta, to jest da im se vishe ne shalju chinovnici iz Carigrada i da ih ne postavlja vishe sultan i Porta, vec' da ih oni sami izmedju sebe biraju, i 5] da sultan ne trazhi vishe od njih regruta i poreze. Peticija je upuc'ena sultanu i Berlinskom kongresu, a pozvani su i Srbi Prizrenci da i oni stave svoj potpis i pechat [muhur] na peticiju Berlinskom kongresu, shto su ovi i morali uchiniti, pa je taj antisrpski dokumenat, kojim se zachinje Velika Albanija, potpisalo preko trideset vidjenijih prizrenskih Srba.[5]

Vazhno mesto u akcijama oko Berlinskog kongresa ima memorandum o albanskom pitanju, koji je jedan skadarski komitet, nezavisno od prizrenskog Saveza, uputio 1/13. juna 1878. lordu Bikonsfildu, gde se trazhi engleska zashtita za nezavisnu Albaniju kao branu protiv slovenske invazije prema Jadranu. Subjektivni i objektivni razlozi trazhe, istiche se u memorandumu, da se Albanija konstituishe u krugu slobodnih i nezavisnih nacija kao bedem protiv slovenske invazije i za odbranu zapadne Evrope; ako se ta prirodna brana ostavi otvorenom, Evropa c'e se nac'i u istoj situaciji kao u XVI veku, kada ju je samo chudo spaslo od turske sile pod zidinama Becha. Ako i jeste neprijatelj drugi, zakljuchuje se u tom dokumentu, ipak su i onda i sada jednake ambicije, snaga i upotrebljena sredstva.[6]

Stav katolichkih Albanaca bio je, inache, protivturski. Pokreti u katolichkoj severnoj Albaniji pre ovog rata [1871, 1873, 1874, 1876] ishli su ka potpunom oslobodjenju sa naslonom na slovenske balkanske zemlje, Crnu Goru i Srbiju [franjevci u Malesiji i Miriditima], protiv chega je opet radila austrijska i italijanska propaganda.[7] Preokret u odnosu albanskih katolika nastaje u toku samog rata 1876/78, a narochito povodom Berlinskog kongresa. Od tada se oni okrec'u antisrpskoj, mada josh uvek i antiotomanskoj koncepciji nezavisne Velike Albanije.

Postavljalo se mnogo puta pitanje kakav je bio odnos turskih vlasti prema Ligi i da li je moguc'no govoriti o neposrednoj turskoj inicijativi za stvaranje Lige.

Usmerenost Lige na ochuvanje teritorijalnog integriteta Turskog carstva, a u okviru toga — integriteta „albanskih zemalja”, te borba protiv Sanstefanskog, a potom i Berlinskog ugovora, davali su dovoljno razloga za isticanje pretpostavke da iza Lige stoji zapravo turska drzhava. Uocheno je, dodushe, postojanje razlichitih shvatanja na Prizrenskom kongresu o nezavisnosti odnosno autonomiji Albanije. Turska inicijativa se zato pretpostavila iza one severno-albanske, a posebno kosovske i makedonske grupacije, koja je bila za plemensku autonomiju u okviru sultansko-otomanskog legitimiteta. Bic'e da je tachno samo to da su turske vlasti mirno posmatrale i blagonaklono ohrabrile osnivache akcije, chitav tok osnivanja Lige u Prizrenu i njen rad, pa chak i nesmetani dolazak iz Carigrada glavnog pobornika juzhnoalbanskog radikalizma, Abdul-beja Frasherija, ali da je inicijativa ipak albanska. Turska je drzhala Ligu pod kontrolom, u nameri da se do izvesne mere koristi njenom akcijom, da je upotrebi na medjunarodnom planu kao argument „unutrashnjeg pritiska” ili opozicije. U Ligi je Porta videla „izvrsno sredstvo mobiliziranja velikog broja Albanaca za otpor protiv teritorijalnih odredaba Berlinskog kongresa, koje c'e biti donesene na korist Srbije, Crne Gore i Grchke”. Osnivanje Lige jesu „zamishljali, zheljeli i provodili i sami Albanci, oni u domovini i oni u emigraciji”, te je Liga „ipak prvenstveno politichka potreba i tvorevina Albanije i Albanaca”, ali je najvishe bila iskorishc'avana od Porte, pa konachno od nje i nasilno likvidirana.[8] Italijanski konzul u Skadru, Berio, primetio je — kao i vec'ina ostalih konzula velikih sila u Skadru, „chudne veze zvanichnih organa turskih vlasti i jednog pravno nelegalnog pokreta”, na primer i to da vlada plac'a troshkove albanskih delegata za kongres u Prizrenu, da vlada daje Ligi oruzhje i municiju, da u Ligu ulaze elementi naglasheno lojalni sultanu itd.,[9] ali je ipak preterano iz toga izvuc'i zakljuchak o turskoj inspiraciji chitavog pokreta. Interesantna su zapazhanja italijanskog konzula o pogledima miriditskog glavara Prenk Bib Dode: u njega je „otomansko arbanashko osec'anje koje rachuna sa daljom etnichkom ekspanzijom u uslovima turske vlasti... Arbanasa ima shest miliona” [?!] i oni se „prostiru vec' do Vranja”.[10]

Sa kapitulacijom Turske na Berlinskom kongresu Liga ulazi u fazu otvorenog suprotstavljanja turskim vlastima, pokushavajuc'i da svojom akcijom sprechi izvrshenje odredaba Berlinskog ugovora i stvori uslove za iredentistichke zahteve prema Srbiji i Crnoj Gori. Suochena sa nesposobnoshc'u turske drzhave da odbrani svoju teritoriju i otomanski suverenitet, Liga se sve vishe okrec'e ka idejama pune autonomije, pa i nezavisnosti, a njen oruzhani pokret udara po turskoj upravi koliko i po hrishc'anskoj raji. Mobilizacija albanskih masa bila je uperena prvenstveno protiv Srbije i Crne Gore, ali se u praksi ova oruzhana masa pokrenula sada protiv otomanske vlasti i vojske. Na prvi pokushaj Turske da povrati red na Kosovu uzvrac'eno je masovnom oruzhanom pobunom: u Djakovici je ubijen Mehmed Ali-pasha [26. avgusta 1878], koji je upuc'en tamo radi smirivanja. Maja meseca 1880. Liga otkazuje poslushnost Porti i na Kosovu nastaje dvovlashc'e, shto se tragichno odrazhavalo na polozhaju srpskog naroda: „Srbi su dobili dva gospodara; oni su dvojici gospodara porez davali, dvoje vojske izdrzhavali, a nikakva prava i zashtite imali nisu... Svuda su hrishc'ani pocheli plac'ati po dva danka, a pochelo im se pretiti i kako c'e vojsku dati, ako se podje na Srbiju”.[11] U Skadru, pak, dolazi do zajednichkog nastupa svih Albanaca, hrishc'ana i muslimana, oko radikalnije frakcije. Aprila 1880. istaknuta je ideja nezavisnosti Albanije: 10. aprila 1880. izdata je proklamacija sa zahtevima: 1 [ unutrashnja autonomija za sve albanske zemlje; 2] knez izabran voljom naroda, sa naslednim pravima; Z] paushalno plac'anje godishnjeg danka; 4] pravo na pomoc'nu vojsku; 5] uklanjanje svih otomanskih trupa; 6] uspostavljanje diplomatskih odnosa izmedju autonomne Albanije i Porte; 7] postavljanje chinovnika domorodaca. Na ovoj politichkoj platformi organizovan je ustanak protiv turskih vlasti.[12]

Naglasheno je nachelo celokupnosti albanskog naroda, a pod „celom Albanijom” podrazumevaju se, shto izlazi i iz same osnove Prizrenske lige, sve zemlje gde zhive Albanci, a da se ne vodi rachuna o tome da su u mnogima od njih Albanci tek manjina. Mora se zato govoriti i o izrazito reakcionarnoj tendenciji programa Prizrenske lige, „da zagospoduje okolnim teritorijama, gde su Albanci izrichita manjina, a na rachun posebno makedonskog i srpskog naroda”.[13] Veoma je znachajno za razmishljanje o Kosovu u sklopu srpsko-albanskih odnosa shto je u organizacijskom i idejnom pogledu tezhishte albanskog pokreta u godinama 1878-1882. bilo stalno u regionalnom prizrenskom Savezu; nikada to sredishte nije preshlo ni u glavni gradski i ekonomsko-politichki centar severne Albanije, u Skadar, niti u Oroshi, sredishte najuglednijeg severnoalbanskog plemena Miridita. Shtavishe, primec'eno je da severnoalbanska katolichka plemena u to vreme nemaju dovoljno opshtealbanskog osec'anja i orijentacije, ni tezhnje ka politichkoj integraciji „cele Albanije”,[14] mada se pochinju okretati ka tome konceptu. Nosilac ideje Velike Albanije kao integralne drzhave albanskog naroda, u doba formiranja Lige i u njenoj daljoj istoriji, jesu upravo Albanci dijaspore na srpskoj i makedonskoj zemlji, koji toj ideji mozhda bash zato daju izrazito militantni i agresivni karakter.

Porta je likvidirala Ligu videc'i u njoj pre svega zametak jedne nacionalne, opshtealbanske i antiturske politichke snage. Istichuc'i sada u svojoj propagandi protiv Lige da na njenom chelu stoje iskljuchivo stranci s ciljem da otrgnu Albaniju iz sklopa Turske carevine, na Kosovo i u Albaniju upuc'ena je regularna vojska na chelu sa zloglasnim Dervish-pashom, preko Soluna i Skoplja, najpre na Prizren [mart-april 1881], potom na Djakovicu, pa na jesen te godine u Ljumu i Debar, i postepeno u celu Albaniju od severa do juga. Albanski pokret je u krvi ugushen. Do kraja 1882. internirano je u Malu Aziju oko 3000 Albanaca, s ciljem da se iskorene i shto temeljnije likvidiraju organizacije Lige. Otpora je bilo, ali bez chvrshc'e povezanosti na shirem prostoru.[15]

Prizrenska liga, bez obzira na sve zakulisne akcije turskih vlasti i inostranih agenata, predstavlja prvo ozbiljnije akciono i programsko okupljanje Albanaca, prvu organizaciju albanskog nacionalizma. Stvorena u reakciji na ostvarivanje nacionalnooslobodilachkog programa balkanskih hrishc'ana, posebno Srba, ona je postavljena na temelje velikoalbanske ideje, ignorishuc'i pravo srpskog naroda i drugih slovenskih balkanskih naroda i Grka da zhive na svojoj zemlji zashtic'eni zakonom. Sudar je bio neminovan, a agresivni protivsrpski i uopshte protivslovenski koncept Lige trajno je opteretio odnose izmedju ova dva naroda. U isto vreme, velikoalbanski koncept Lige se sam po sebi nudio nekim evropskim silama kao orudje za njihovu sopstvenu penetraciju na Balkan.

2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912.

Poslednjih dvadeset godina XIX veka i prve godine nasheg stolec'a — do oslobodjenja 1912, za Srbe na Kosovu i Metohiji znache vreme najtezhih progona, fizichkog unishtavanja i raseljavanja, u kome se ogleda ne samo stanje bezvlashc'a nego i plan za stvaranje „etnichki chistog” Kosova kao „albanske zemlje” u duhu programa Prizrenske lige. Prva posledica rata, chiji se oslobodilachki val zaustavio na domaku Kosova, ali ga nije preshao, bila je u novim i masovnim etnichko-demografskim poremec'ajima. Pre svega, oslobodjene krajeve juzhne Srbije napustilo je oko 30.000 Albanaca-muslimana. Ove izbeglice [muhadzhiri] nastanile su se uglavnom u Labu i u severnom delu Kosova, odmah pored nove granice, u Krivoj reci i Gornjoj Moravi sa Izmornikom. To je dovelo do zgushnjavanja albanskog stanovnishtva u severnim i istochnim krajevima kosovsko-metohijske oblasti, koje je, tako, odsudno nadvladalo nad srpskim stanovnishtvom. Lab je na taj nachin postao chisto albanska oblast, u kojoj praktichno nema Srba.[1] O nastanjenju muhadzhira brinula se najvishe Porta, a i sami albanski prvaci u Turskoj, dok je troshak oko naseljavanja i izdrzhavanja snosio srpski narod.[2] Rachuna se da je albanski zhivalj u oblasti Krive reke, na primer, od 52% domova uvec'an na 65% ukupnog broja domova.[3] Do slichnih zakljuchaka se doshlo i prouchavanjem Kosova u uzhem smislu. Sve do doseljavanja albanskih muhadzhira 1878. kosovska ravnica je pretezhno bila srpska. Albanci su tada prevagnuli, a usled pojachanog zuluma taj se brojni odnos josh vishe poremetio na shtetu Srba — iseljavanjem jednog dela Srba u tada vec' susednu Srbiju. Planinski obod Kosovske kotline je dosta brzo bio preplavljen Albancima.[4] Turske vlasti su naseljavanjem muhadzhira vodile odredjenu politiku: njihov cilj je bio da se razbiju gusta srpska sela i da preko muhadzhira drzhe pod kontrolom srpsko stanovnishtvo. Stvaranjem lanca muhadzhirskih naselja turske vlasti su nastojale da potpuno odvoje srpske celine jednu od druge, a sve zajedno od Srbije i Crne Gore.[5]

Albanci upadaju na srpsku teritoriju vec' 1878. godine duzh cele nove granice od Novog Pazara do Vranja, najvishe sa Kosova. Prave zasede, ubijaju srpske vojnike, pljachkaju komore; napadaju chak i na same vojne predstrazhe. Tokom 1878-1880. njihove su chete stalno koncentrisane uz granicu; 6. aprila 1879. napadaju Kurshumliju, a 28. maja iste godine Prepolac. Vidno je uzdrzhavanje Srbije od strozheg uzvrac'anja na ove napade. Srpska vlada je o svim ovim napadima Albanaca i ubistvima na granici i dublje na srpskoj drzhavnoj teritoriji izveshtavala Portu i poslanstva velikih sila u Carigradu, trazhec'i da se s turske strane stane tome na put, ali bez uspeha.[6]

Prisustvo muhadzhira bio je samo jedan momenat u nizu okolnosti koje su posle Berlinskog kongresa dovele do pogroma Srba u Staroj Srbiji. Pokreti i ustanak Prizrenske lige, do 1881, a potom niz drugih lokalnih ili shirih albanskih pobuna sve do 1908, 1910. i 1912. godine, redovno su zapochinjali, a pogotovu se zavrshavali albansko-turskim terorom nad srpskim stanovnishtvom. Gubitak teritorije usled poraza koji su im naneli Rusi, Turci su upisali u greh Srbima, tvrdec'i da im je Rusija i objavila rat zbog Srba, pa su stoga posle 1878. zvanichno i javno proglasili Srbe za carske izdajnike.[7] Uporedo sa turskim terorom tekao je albanski teror od bashibozuka Prizrenske lige i njenih prvaka u razdoblju 1878-1881. O nasilju Albanaca i Turaka nad Srbima Kosova i Metohije za vreme samih oslobodilachkih ratova 1876-1878. svedochi, na primer, zhalba koju su Srbi Pec'anci uputili 20. jula 1879. ruskom caru Aleksandru II. Tu su ukratko prikazani uslovi i stanje u kojima se nalazilo srpsko stanovnishtvo posle 1875, uz popis preko stotinu ubijenih Srba u varoshi Pec'i i selima pec'kog upravnog podruchja [mutesarifluka]. Krajnje je tezhak i polozhaj manastira Pec'ke patrijarshije i Dechana, koji su po nalogu pec'kih aga pritisnuti pljachkom i ucenom kachaka. Intervencija engleskog konzula Langvorta u martu 1877. nije donela ploda. Sumorno je konzulovo predvidjanje da c'e zbog bogate zemlje Srbi ovde biti iskorenjeni.[8]

Nepodnoshljiv pritisak uchinio je da se za poslednjih dvadeset godina XIX veka, posle Berlinskog kongresa, iseli u Srbiju najmanje 60.000 ljudi samo iz severnih delova kosovskog vilajeta.[9] Rachuna se da se iz cele Stare Srbije, ako se pod njom podrazumeva, kao u to doba, i cela severna Makedonija, iselilo u periodu 1876-1912. godine oko 400.000 ljudi, „broj ogroman i za mnogo shiri vremenski opseg i daleko vec'a geografska emigraciona podruchja”.[10] Prema prorachunima Jovana Cvijic'a sa podruchja severno od Share proterano je u Srbiju izmedju 1876. i 1912. godine oko 150.000 Srba.[11] Sve su ove statistike, na zhalost, veoma nedovoljne i ne mogu pretendovati na potpunu tachnost; one daju samo priblizhnu predstavu o masovnosti ove prinudne i neprirodne migracije, kojom je srpski narod u svojoj matichnoj zemlji svodjen na manjinu, sa tendencijom potpunog unishtenja. No uprkos ovim teshkim okolnostima, Srba je do 1912. godine u Staroj Srbiji bilo josh srazmerno dosta, shto se mozhe zakljuchiti iz nekih turskih statistika, koje ma koliko se trudile da umanje broj hrishc'anskih podanika, priznaju da se Srbi drzhe u dovoljnom broju kao etnichki faktor ovih oblasti. Prema turskoj salnami [godishnjem almanahu] kosovskog vilajeta za 1894, u Prishtinskom sandzhaku bilo je 67.456 Srba, u Pec'kom 14.752, Novopazarskom 35.726, Prizrenskom 14.200, shto znachi ukupno 132.134 stanovnika.[12] Prema veoma podrobnim istrazhivanjima Jovana Cvijic'a, objavljenim 1911. godine, na samom prelazu u XX vek severno od Share ima josh uvek 26.338 srpskih domova, i to u Prishtinskom sandzhaku 14.048, Pec'kom 3.826, Sjenichkom 2.564, Pljevaljskom 3.400, Prizrenskom [bez tetovske i gostivarske kaze, koje su inache ulazile u kosovski vilajet] 2.400 kuc'a.[13] Ako se na jednu kuc'u rachuna najmanje pet dusha, onda je to ukupno 131.690 stanovnika srpske narodnosti; ako se uzme po osam na jednu kuc'u [kako se ponekad i rachuna s obzirom na patrijarhalni karakter srpskog doma u to vreme i na toj teritoriji], bic'e 210.704 stanovnika. Ove podatke treba uporediti sa nekim starijim, oko sredine XIX veka; prema salnami za 1849. broj Srba oko Prishtine, Prizrena itd. iznosio je 400.000 lica, a prema salnami za 1854, u prizrenskoj, prishtinskoj i novopazarskoj livi [sandzhaku] zhivelo je 200.000 Srba.[14]

Srpska i crnogorska vlada pokushavale su, prema svojim moguc'nostima, da zashtite srpsko stanovnishtvo kosovskog vilajeta. Ta zashtita je organizovana najpre na diplomatskom planu, otvaranjem srpskih konzulata u Solunu i Skoplju 1887, a u Bitolju i Prishtini 1889. Istina, polozhaj konzula na Kosovu bio je pogibeljan: prvi srpski konzul u Prishtini, Luka Martinovic', ubijen je u junu 1890. nasred prishtinske charshije, a ruski konzul Grigorij Stepanovich Shcherbina — marta 1903. u Kosovskoj Mitrovici.[15] S druge strane, srpska vlada je organizovala i naoruzhavala narod na Kosovu da se brani i priprema za oruzhani ustanak kad za to dodje vreme. Nasuprot albanskim razbojnichkim druzhinama, kachacima, pochele su se posle 1878. godine javljati srpske chete, komite, koje su vodile borbu protiv turskih vlasti i protiv albanske i muslimanske hajduchije. Komite su bile pretezhno Srbi iz Stare Srbije; kretali su se po celoj Staroj Srbiji, u Novopazarskom sandzhaku, ali i po Metohiji. Kako je tachno konstatovano, komitski pokret u Staroj Srbiji „ponikao je iz najrevolucionarnijeg dela srpskog seljashtva koje nije vishe moglo podnositi turski feudalni sistem i mnogobrojna nasilja”, te je ceo ovaj pokret „imao socijalno i nacionalno obelezhje”.[16]

Dejstvu Prizrenske lige imaju da zahvale Srbi za mnoge zulume i pogrome poslednjih godina XIX veka. Narochito su stradali Donji Vasojevic'i, chije su kuc'e bile spaljene, a imovina opljachkana i unishtena. Srbi su u tim oblastima bili sve cheshc'e izlozheni napadima muslimana i Albanaca iz Bihora, Rozhaja i Rugova, koji su za sebe kosili njihove livade, plenili im stoku, odnosili zhito i sav pokretni imetak, ukoliko je neshto ostalo iza rata. Albanci iz Rugova su 1884-1886. vishe puta napadali na pojedina sela, a turske vlasti iz Berana nisu htele zashtititi Srbe, nego su hapsili i pojedine srpske narodne prvake. U junu 1898. Albanci su uz pomoc' redovne turske vojske napadali donjovasojevic'ka sela u beranskoj nahiji. Srbima je zapaljeno vishe od 400 kuc'a i prichinjena ogromna shteta u stoci, na usevima i u drugoj imovini.[17] Pogotovu su Portine reforme na planu sudstva, policije i vojne obaveze pogorshavale stanje Srba: posle velikog zbora Albanaca iz Prishtine, koji je u oktobru 1896. odrzhan u Pirinas-dzhamiji, napadnute su neke srpske kuc'e, a u noc'i je kroz prozor gadjana porodica Hadzhi-Vitka.[18]

Kritska kriza i grchko-turski rat 1897. doveli su do daljeg i mozhe se rec'i sudbonosnog pogorshanja polozhaja srpskog naroda Stare Srbije, posebno na selu. Rat je aktivirao albanski bashibozuk i njihov muslimanski fanatizam. Na sultanov poziv odazvalo se vishe hiljada Albanaca. Shto je ratna opasnost vishe rasla, to je vishe rastao broj ubistava i zverstava izvrshenih nad hrishc'anima. Stanje se narochito pogorshalo, kako se primec'uje u novim radovima o tom periodu, po povratku albanskog bashibozuka iz neuspelog rata: Albanci kosovskog vilajeta okupljaju se u „Pec'koj ligi” 1898/99, koja je svoju oshtricu usmerila protiv Slovena. Ustanak Srba u Beranima 1897. godine brzo je i surovo ugushen intervencijom bashibozuka. U Metohiji turska uprava ide na ruku kachacima i tolerishe njihova nasilja nad srpskim narodom, zbog chega iseljavanje Srba postaje masovno. Diplomatija Srbije pokushava da izdejstvuje efikasniju zashtitu srpskog naroda, apelujuc'i na zakonitost i na duzhnosti turske administracije. Dokumentaciju o zlochinima prikuplja uglavnom srpski konzul u Prishtini, Svetislav Simic', tako da je na osnovu toga ulozhen energichan demarsh kod Porte, a cela diplomatska prepiska koja se povodom toga vodila poslednjih godina veka objavljena je u sluzhbenom izdanju Ministarstva inostranih dela Kraljevine Srbije pod naslovom Prepiska o arbanashkim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899 [Beograd, 1899].[19] Prepiska na veoma upechatljiv nachin govori o stanju srpskog naroda na Kosovu krajem proshlog veka i o bezuspeshnoj, ali chasnoj i energichnoj borbi srpske diplomatije da izadje na kraj sa indolentnoshc'u i zlovoljom turskih vlasti.

Vec' u prvom dokumentu, pismu Vladana Djordjevic'a, predsednika vlade i ministra inostranih dela, Stojanu Novakovic'u, poslaniku Kraljevine Srbije u Carigradu, od 15. aprila 1898. napominje se da je ministarstvo zasuto mnozhinom podataka „o raznim nasiljima arbanskim, chije posledice prete da dovedu do raseljavanja i unishtenja nashe pleme u tim pokrajinama Turske” [br. 1, str. 1]. Zato u noti od 14/26. maja 1898. turskom ministru inostranih dela, Tefik-pashi, srpski poslanik naglashava da je srpska vlada u toku poslednje chetiri godine [dakle, josh od 1894] vishe puta skretala pazhnju carskoj vladi „na nerede i neverovatna bezbrojna nasilja, koja neprestano chini nepokorno i nedisciplinovano arbanashko stanovnishtvo, kako na srpsko-turskoj granici, tako i u pogranichnim sandzhacima. Ovi zlochini i napadi upravljeni su iskljuchivo protiv hrishc'anskog stanovnishtva srpske narodnosti, i izgleda da im je svrha, da taj narod istrebe iz tih krajeva”; za nekoliko poslednjih meseci evidentirano je preko 400 zlochina [ubistva, paljevine, razbojnishtva, oskvrnjenja hramova, silovanja, otmice, pljachkanja, kradje chitavih chopora], a sve je to tek jedna petina onoga shto se u stvari desilo. Prilozhen je spisak kriminalnih dela u 92 tachke. Srbi masovno bezhe u Srbiju [br. 2, str. 15-27]. U kasnijem razgovoru sa Tefik-pashom skrenuta mu je pazhnja da to kompromituje Tursku u ochima Evrope, jer se „jedno pleme napushta na istrebljenje drugoga”, a sve ochigledno biva po nalogu iz Carigrada, gde se, zakljuchuje Novakovic', „opet pomishlja na gvozdeni muslomanski obruch oko Srbije, kakav se nekada od Cherkeza pravio”. Tefik-pasha nije poricao nishta, ali je izbegavao da udje u stvar, „jednako govori uopshte i pokazuje da mu je razgovor te vrste dosadan” [br. 3, str. 27-28]. Stojan Novakovic' zakljuchuje u pismu Vladanu Djordjevic'u 22. jula 1898. da „ubistva, silovanja i razbojnishtva koja se chine neprestano, ne mogu vishe imati karakter dela usamljenih i bez posledica, vec' ona ochevidno pokazuju ... da su se Arnauti unapred reshili da sasvim istrebe hrishc'anski elemenat, a narochito Srbe, iz toga kraja”; potpunu nemoc' pokazuju oblasne vlasti, koje ohrabruju zlochince. U drugoj noti, od 16/28. jula 1898, dodaje se spisak zlochinstava u 31 tachki [str. 35-39]. Turska je na ovu dokumentaciju odgovorila generalnim poricanjem i prebacivanjem odgovornosti na srpsku vladu, koja dopushta da bude obmanuta „od strane ljudi, kojima je stalo da poremete odnose prijateljstva i dobrog susetstva koji tako srec'no postoje izmedju obe zemlje, i da proizvedu neslogu izmedju razlichitih delova nasheg stanovnishtva koji su skoro pet vekova zhiveli u potpunoj slozi i koji sada ne mogu imati nikakva razloga medjusobno se satirati” [br. 15, str. 51]. Dokumentaciji o zlochinima suprotstavljena je, dakle, prazna parola o vechno idilichnim odnosima svih narodnosti na Kosovu. Nov spisak zlochina dostavljen je turskoj vladi u noti od 19/31. oktobra 1898. Tu se konstatuje da su „obezoruzhani, ostavljeni bez ikakve zashtite od strane mesnih vlasti, Srbi hrishc'ani izlozheni fanatizmu, mrzhnji, osveti i razbojnichkim navikama arnautskog muslimanskog stanovnishtva, chija obest, ohrabrena nekazhnjivoshc'u, prelazi granice verovatnoc'e” [br 16, str. 66]. Istrazhna komisija koju je predvodio Saadedin-pasha, izvela je farsu: Albanci su ohrabreni, nijedan krivac — uprkos tachnim podacima navedenim u prilogu srpskih nota — nije predat sudu ni kazhnjen. Srpski poslanik zato konstatuje da „neredi, koji toliko brige zadaju Srpskoj Vladi, i dalje vladaju u Kosovskom Vilajetu, pretec'i istrebljenjem srpskom stanovnishtvu. Carske vlasti ostaju i dalje nemarne, trazhec'i samo, kao shto smo gore videli obilazna srestva da sakriju svoju nemoc' pred tom anarhichnom avtonomijom, na koju su se Arnauti navikli blagodarec'i odsustvu svake jake i pravedne vlasti i ozbiljnoga pravosudja” [br. 16, str. 68]. Na sve to turska vlada opet odgovara cinichnom formulom sloge narodnosti: „Njegovo Prevashodstvo Saadedin-pasha napominje u ovoj prilici, vrlo umesno, da razlika veroispovedi nije nikada bila u ovim krajevima uzrok mrzhnje i nesloge, i da su nemili sluchajevi izmedju hrishc'ana i muslomana mozhe biti malobrojniji od onih, koji se deshavaju izmedju lica iste veroispovedi... Muslomani su daleko od namere da primoravaju svoje zemljake hrishc'ane na iseljavanje” [nota od 17. novembra 1898, br. 17, str. 87]. Srpska vlada, nasuprot tome, ukazuje na „sistem, koji se sastoji u tome, da zlochini ostaju nekazhnjeni” [nota Tefik-pashi od 21. decembra/2. januara 1899. br. 18, str. 99]. U daljem toku ove dramatichne prepiske Novakovic' primec'uje „da se krugovi dvorski slozhno i uporno protive svakoj meri u smislu istrage i kazhnjenja arbanaskih zuluma u Staroj Srbiji” [22. januar 1899, br. 20, str. 129]. Srbija, pak, ne trazhi „nishta vishe, nego da se postupa podjednako prema stanovnishtvu muslomanskom i srpskom u tim krajevima” [srpska nota od 24. marta 1899, br. 22, str. 134]. U novom spisku zlochina, koje V. Djordjevic' shalje Novakovic'u 25. maja 1899, navodi se da je od 1880. godine do tada prebeglo iz kosovskog vilajeta u Srbiju preko 60.000 Srba [dakle, za nepunih deset godina!] i dodaje da su „ovoga prolec'a samo poubijali Arbanasi veliki broj Srba, da bi im zemlje pootimali i na raseljavanje ih nagnali, u chemu su dosta i uspeli” [br. 23, str. 136]. Kao ilustraciju naveshc'emo bar neke zlochine iz ove preduge liste, rechima same dokumentacije.

Arnautin Sali Bisla ubio je jednog Srbina i njegovu zhenu — chiju kc'er beshe pre toga silom odveo — usred bela dana, i to u samom konaku Giljanske uprave, i mesto da bude kazhnjen za ovaj zlochin, on je za vreme grchko-turskog rata primljen u carsku vojsku kao dobrovoljac [str. 18, t. 5/1 Na dan 15. maja [1898] Arnautin Elijas, sin Saliha Dzhungule, iz sela Bresije, ubio je iz pushke Jovana Simic'a iz istog sela, u Simic'evoj kuc'i, iz razloga shto mu recheni Jovan nije imao otkud vratiti jednu tursku liru kazne, na koju je kaznu Eliasa mesni sud osudio u svoje vreme da plati Jovanu zato shto ga je bio istukao na najsvirepiji nachin [str. 36, t. 1]. Arbanasi su ubili Arsu Petrovic'a, stareshinu nekoliko porodica, koje zhivljahu u zadruzi, u selu Tomajic'u [pec'anske kaze]. Oni su uchinili ovo ubistvo u nameri da sebi prisvoje njihove zemlje [str. 36-37, t. 6]. Arnauti su ubili kmeta Petra Gajric'a, iz sela Velike Hoche. Zbog nedela koja Arnauti chine svi se stanovnici ovog sela spremaju da se isele [str. 69, t. 2]. U mesecu junu Arnauti ubishe kaludjera Hadzhi-Ezekija, stareshinu manastira Lazareva, u selu Leshaku, tetovske kaze [str. 69. t. 5]. Na dan 26. januara [1899] ubili su Arbanasi na putu popa Jovana Katic'a iz Srbice [sredska zhupa, sandzhak Prizren]. Popa su pushkama pretukli, nozhevima izboli, a vilicu mu izbili. Vlast nije pohvatala ubice, niti ih je trazhila, vec' je uhapsila i optuzhila dva Srbina seljaka iz Leshana, koji su prvi naishli na mrtva popa na putu [str. 139, t. 16]. Dana 28. januara iste godine ubijen je na dvorishtu manastira Devicha [u Drenici] Luka, sluga manastirski. Ubio ga je u po dana iz revolvera, bez ikakva povoda, samo c'efa radi, Beslim Ajet, sinovac Feke Bajrama, vojvode devichkog. Po ovome ubistvu nije ni chinjeno isledjenje, jer u Drenici i nema vlasti [str. 139, t. 17].

Zabelezhena su tu i pljachkanja i obesvec'enja crkava. U mesecu oktobru [1897] vishe Arnauta srushishe crkvu hochansku i odneshe sve shto u njoj nadjoshe [str 20, t. 1], Arnauti srushishe takodje staru srpsku crkvu u Konchulju, prishtinske kaze, na drumu izmedju Giljana i Bujanovca. U ovom trenutku od materijala ove crkve zidaju sebi kuc'e [t. 2]. Na dan 6. aprila opljachkashe raovachku [orahovachku] crkvu, u Prizrenskom sandzhaku [t. Z]. Dana 20. decembra napadoshe i opljachkashe manastir Sv. Trojicu, u okolini Prizrena [t. 4].

Mnoga su silovanja i otmice. Arnautin Bolja Arachanovic' iz Kabasha, na primer, silovao je dvanaestogodishnju kc'er Alekse Vesic'a iz Vitine [str. 22, t. 18] Dana 11. Juna [1898] Arbanas Ali Bajram iz Donjeg Nerodimlja i njegova chetiri druga nasilno odvedoshe devojku Spaseniju Andreje Markovic'a, iz istog sela, u trenutku kad ona okopavashe kukuruz. Ona bi odvedena u planinu blizu sela Butakova, odakle se njen vrisak chuo vishe od jednog sata [str. 38 t. 14].

Napadi, pljachkanja i razbojnishtva su nebrojena. Evo samo nekoliko primera. U nameri da Srbima kosovskog vilajeta onemoguc'e ishranjivanje stoke i da ih na taj nachin primoraju da napuste svoje domove i da se isele iz kosovskog vilajeta, Arnauti namislishe da obdelavaju polja koja se nalaze pred samim selima u kojima su nastanjeni Srbi, i koja im sluzhe za popashu njihove stoke. Ovaj postupak su prvi otpocheli: muftija Mustafa Efendija, Sulejman-aga [sada pasha], Ali Efendija nifuz Naziri, i drugi „Turci” iz mesta. Ohrabreni ovim primerom Arnauti oduzeshe Srbima najbolja zemljishta, i to u selima: Laplju, Chaglavici, Livadji, Dobrotinu, Gushterici, Maticani itd. [str. 25, t. 19]. Dana 25. marta Arnauti iz sela Budrila, giljanske nahije, napadoshe Arsu Milenkovic'a, u nameri da ga ubiju, ali se ovaj stane braniti revolverom i rani jednoga od napadacha, pa zatim pobegne. Tada Arnauti skupishe sve ljude iz sela i odvedoshe ih u Giljane, bijuc'i ih u putu. U Giljanu ih predadoshe zhandarima, koji ih, takodje, izbishe i stavishe u zatvor [str. 25, t. 22]. U svojoj kuc'i koja postoji u selu Budakovu, prizrenske nahije, jedan Arnautin drzhi pazar stoke, koju je pokrao od Srba kosovskog vilajeta. Ovaj je Arnautin objavio da svaki sopstvenik mozhe doc'i i uzeti svoju stoku za novce [str. 72, t. 48]. Chuveni razbojnik Onka Imer iz Kabasha, prizrenske nahije, pozvao je srpske seljake iz Ljubizhde i Korisha da pribiraju svoju zhetvu, ali im je zabranio da ponovo seju, zato shto im se, veli, nec'e dozvoliti da i dalje stanuju u svojim selima. Isti Onka namerava da srushi srpsku crkvu sv. Petra Korishkog i da od tog materijala sebi sazida stan. On i njegovi drugovi zabranili su Srbima da se zhale komisiji za istragu, pretec'i svakome smrc'u [str. 74, t. 72]. Arnauti iz Orahovca, u velikom broju, opkolishe kuc'u porodice Manitashevic'a iz Hoche i svu kuc'u izbushishe kurshumima. Vlasti stavishe u zatvor Jovana Manitashevic'a i Mihaila Kicholovic'a, a ne preduzeshe nishta protiv Arnauta [str. 75, t. 84]. Jedan od najstrashnijih zuluma je dogadjaj u Veric'u, u pec'koj nahiji, gde su u sukobu izmedju Albanaca ceh platili Srbi, chije je celo selo spaljeno, sa usevima, a razbegla deca se izgubila. Veric'ani, gladni i bosi, skitaju po Pec'i, ali im ni valija ne pomazhe nishta, vec' ih upuc'uje na isljahat [obichajni albanski sud], a tamo im Mula Zeka otvoreno veli da nec'e dobiti odshtetu, psuje im veru, krst, post i govori im da se sele u Srbiju i Crnu Goru [str. 141, t. 63].

I pored diplomatskih napora da se srpskom narodu obezbedi kakva-takva zashtita i zaustavi masovno iseljavanje sa Kosova, stanje je bilo sve gore. Godine 1900. i 1901. protekle su u pravom pogromu Srba. Pochetkom 1901. doshlo je u Starom Kolashicu do velikog pokolja Srba, u kome je najistaknutiju ulogu imao jedan od vodec'ih albanskih glavara na Kosovu, Isa Boljetinac. Do pokolja je doshlo u akciji razoruzhavanja Srba kosovskog vilajeta. S druge strane, reforme od novembra 1902. trebalo je da poboljshaju opshte stanje hrishc'anske raje, ali su albanski prvaci u Staroj Srbiji ustali protiv toga da se hrishc'anima daju bilo kakva prava. Vest da c'e u Mitrovicu doc'i ruski konzul G. S. Shcherbina posluzhila je Albancima da se organizovano i oruzhano suprotstave reformama, pa je u toj velikoj pobuni Shcherbina ubijen [1903]. Poshto je bilo jasno da turske vlasti nisu u stanju da zavedu red i obezbede sprovodjenje reformi, srpska vlada se orijentishe na oruzhanu samoodbranu srpskog naroda, te ubacuje oruzhje, i pochev od 1904. organizuje komitske chete. Gotovo sve kaze kosovskog vilajeta sa srpskim stanovnishtvom bile su vec' 1905. potpuno naoruzhane [sredachka i sirinic'ka zhupa, Prizren i okolina, ceo put duzh Morave preko Gnjilana]. Srpska komitska akcija u kosovskom vilajetu naishla je na zhestoku austro-ugarsku kontrapropagandu, koja je ovu akciju odmah nazvala „veliko-srpskom”, iako ova nije ni u chemu dirala u interese Austro- Ugarske, jer je bila uperena u prvom redu protiv nasilja turskih organa uprave po hrishc'anskim selima, protiv bashibozuchkih pljachkanja seljaka i protiv komitskih cheta iz Bugarske koje su vrshile teror nad srpskim seljacima koji su ostali pristalice patrijarshijske crkvene organizacije i politichke saradnje sa Srbijom na delu oslobodjenja od turske vlasti.[20]

O teshkim zulumima na Kosovu i u Makedoniji krajem XIX i pochetkom XX veka govore i mnogi drugi dokumenti, posebno izveshtaji evropskih konzula. Na osnovu izveshtaja austrougarskog konzula u Skoplju, Bohumila Pare, koji nikako nije bio naklonjen Srbima, mozhe se, na primer, rekonstruisati stanje hronichnog nasilja u shirokim oblastima Kosova i Makedonije koje nagoni na iseljavanje. Prouchavajuc'i te izveshtaje, V. Stojanchevic' primec'uje da je „u nekim krajevima Prishtinskog sandzhaka, osobito u Giljanskoj kazi, vrshen neobichno jak pritisak na srpsko stanovnishtvo sela da bi ono ili prihvatilo chitluchke obaveze i chitluchke odnose, ili da se, stvaranjem vanrednih prilika i totalne nesigurnosti, primora na iseljavanje. Pri tome, postojala je jedna, ako ne potajna saradnja, a ono upadljivo prec'utkivanje lokalnih organa vlasti prema izvrshiocima nedela, da su se, katkada, za prikrivanje ili ignorisanje tih nedela u vilajetskim krugovima optuzhivali kajmakami, mutesarifi i komandanti oblasne zhandarmerije, odnosno vodec'i predstavnici tamoshnjeg feudalnog drushtva. Gotovo sve mere kontrole, inspekcije i egzekutivne sluzhbe centralne vilajetske uprave ostajale su bez rezultata. Delimichno pokazani uspeh vojnih akcija i zhandarmerije bio je kratkotrajnog dejstva”.[21]

Izveshtaji Milana Rakic'a, poznatog srpskog knjizhevnika, najpre sekretara srpskog konzulata, a potom konzula u Prishtini, iz 1906-1911. godine,[22] govore o „strahovitom stanju nashega naroda”, koje se „obnovilo josh vec'om zhestinom i danas se mozhe slobodno rec'i da su se povratila nezapamc'ena vremena nevolja i nesrec'a” [30. novembra 1906]. Rakic' u svojim izveshtajima shalje, bolje rec'i nastavlja nepregledni spisak zlochina nad Srbima kosovskog vilajeta, ali iznosi i svoje poglede i zakljuchke o stanju srpskog naroda. U izveshtaju od 14. januara 1907. on naglashava da se „iz svih izveshtaja ovog Konsulata od njegovog postanka pa do danas vidi da postoje dve glavne chinjenice koje nash narod satiru i dovode ga do propasti. To su turska vlast i Arnauti. Turska vlast zato shto sama chini zulume, pljachka i ubija i shto pushta da to i drugi muhamedanci nekazhnjivo rade; a Arnauti zato shto za svoj rachun, samo u mnogo vec'em razmeru, nishte sve shto je srpsko gde god to mogu uchiniti”. Rakic' je, kako sam veli, „nebrojeno puta” izveshtavao do 24. februara 1907. ministra inostranih poslova „o raznim zulumima i nesrec'ama koje chine obesni Arnauti u Pec'koj nahiji. Tim nachinom oni su rasterali i rastrebili nash zhivalj, pa vishe gotovo nemaju koga da pljachkaju, okrenuli su svoje razbojnichke poglede na manastir Sv. Srpske Patrijarshije u Pec'i”. Opisujuc'i stanje naroda u novom talasu zuluma 28. maja 1907. Rakic' veli: „sa ochajanjem mora chovek misliti na buduc'nost nashega naroda ako ovako stanje potraje josh koje vreme. Sa svih strana chuju se glasovi ochajanja i od onih koji stradaju i od onih koji su tu da pomognu stradalnicima. Jadna pomoc'. G. Tuholka[23] pishe mi iz Mitrovice da „nikad nije video ovako velike nesrec'e, a manje moguc'nosti za pomoc' i popravku stanja”, a g. Kutjepov iz Prizrena dodaje da samo Bog mozhe pomoc'i. „I ako je slaba nada u diplomatsku intervenciju”, zavrshava Rakic', „meni je chast ipak moliti Vas, Gospodine Ministre, da uchinite potrebne korake za zashtitu ovog u istini nesrec'nog naroda, i da bar danashnji maleni ostatak njegov ne prsne bez traga i ne propadne za svagda”. U izveshtaju od 22. avgusta 1907, posle tzv. „pasjanske afere” [sukoba sa srpskim komitama kod Gnjilana], saopshtava podatke o dogovoru u Prizrenu, gde su Ljumljani zahtevali da se pristupi konachnom istrebljenju Srba, tj. „da zbor odredi dan kad svi Arnauti treba da ustanu na oruzhje i izvrshe opshti pokolj Srba”. Kao razlog za pogrom oni su navodili da „do god ima Srba u ovim krajevima ne mozhe biti mira medju Arnautima, jer se Srbi neprestano zhale strancima i zhalbama svojim izazivaju bidate — reforme — a u poslednje vreme pocheli su chak dovoditi i chete iz Srbije”. Ipak, nadjeno je „kompromisno” reshenje: 1] da se ubijaju Srbi po nahiji, ali tajno i ne u masama nego pojedinci; 2] da Arnauti obrazuju chete sa zadatkom da gone chete iz Srbije, a kao revansh za Pasjane da arnautske chete upadaju i u Srbiju. Ni tri godine kasnije nije bilo bolje: 8. avgusta 1910. Milan Rakic' izveshtava o nevidjenim zverstvima turske vojske nad Srbima u Kamenici, u gnjilanskoj nahiji, „kojima nema ravna od pochetka razoruzhanja”. No on primec'uje i bitne promene u drzhanju Albanaca prema Turcima; za razliku od ranijega neslozhnog, promenljivog odnosa, Albanci sada postaju odvazhniji i solidarniji u stavu prema turskim vlastima [24. jul 1911].

3. Albanski pokreti 1908-1912.

Razvoj albanskog nacionalnog pokreta u godinama posle mladoturske revolucije, 1908-1912, od velikog je znachaja za pitanje oslobodjenja srpskog naroda u Staroj Srbiji. Tu su se interesi srpskog i albanskog naroda, u tom istorijskom trenutku, direktno sukobili. Bez obzira na to shto se borba Albanaca protiv turskih vlasti ispoljila kao potpuna anarhija, narochito u kosovskom vilajetu, radilo se o srazmerno brzom formiranju jednoga nacionalnog pokreta, kome je sve jasnije cilj postajao — autonomna Albanija. Bilo je, dodushe, krupnih razlika izmedju pojedinih delova Albanije u politichkoj orijentaciji: najzreliji program oslobodilachke borbe formirao se i sprovodio u juzhnoj Albaniji. To je ona struja koja je i Prizrenskoj ligi 1878. pokushala dati autonomistichki, protivosmanski kurs. Albanski nacionalni komiteti nicali su na tom prostoru josh od 1903, ali u prolec'e 1908. zapochinju odluchnije oruzhane akcije [Mashkulora, 5. marta 1908]. Razvija se i politichka i propagandna delatnost albanske emigracije, narochito u Americi, Rumuniji, Bugarskoj. Mladoturska revolucija 1908. godine u svom prvom naletu povlachi za sobom albanski i makedonski autonomashki pokret. Stojec'i uz komitet „Jedinstvo i progres”, Albanci Kosova i Makedonije u stvari omoguc'avaju ili bar olakshavaju pobedu Mladoturcima, ochekujuc'i da c'e u novom rezhimu biti ostvareni njihovi zahtevi. To je smisao odluka chuvenog zbora Albanaca u Ferizovic'u [Uroshevcu] 30. jula 1908, sa koga polazi zahtev da se uvede u zhivot turski ustav od 1876. godine.[1]

Legalizacija albanskog, kao i makedonskog pokreta, po dolasku na vlast Mladoturaka, nije dovela do ispunjenja onih bitnih nada neturskih naroda. Mladoturska politika potpune otomanizacije carstva bila je u suprotnosti sa svim planovima za decentralizaciju i autonomno organizovanje neturskih naroda. Ipak, kada je aprila 1909. godine mladoturski rezhim doshao u krizu, odluchujuc'u podrshku su mu dali albanski nacionalni komitet, kao i makedonska revolucionarna organizacija Janeta Sandanskog. Ubrzo potom dolazi do prvih oruzhanih sukoba Albanaca sa novom turskom upravom: pobuna u okolini Djakovice izbila je u leto 1909. zbog nastojanja turskih vlasti da se izvrshi popis stanovnishtva i naplate novi porezi. Kaznena ekspedicija iz Skoplja ugushila je pobunu na surov nachin, ne shtedec'i ni albanske zhene, decu i starce. U jesen su izbili neredi u Ljumi, Mati i Debru, opet zbog skupljanja drzhavnog desetka i regrutacije. Regrutaciju je bojkotovalo i albansko stanovnishtvo Skadra i cele Malesije i Miridita.[2]

Do prvog ustanka shirih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u prolec'e 1910. Povod za ovu oruzhanu pobunu bio je pokushaj turskih vlasti da vrati na svoju duzhnost proterane turske chinovnike, kao i uvodjenje nekih novih dazhbina. Ustanak je zahvatio Kosovo i Metohiju, a ugushio ga je Shefc'et Torgut-pasha posle krvavih bojeva u kachanichkom tesnacu i Crnoljevu. Kaznena ekspedicija se probila preko Dukadjina u Malesiju i Skadar, te je surovim merama cela Albanija na kratko vreme bila umirena. Kosovskom ustanku 1910. godine pruzhili su podrshku albanski komiteti demokratskog krila, narochito iz emigracije. Medjutim, mnogi begovi i plemenski glavari severne Albanije [npr. miriditski glavar Prenk Bib Doda] odbili su da podrzhe ustanak.[3]

Pred ochima srpske i crnogorske politike razgorevao se velikom brzinom pozhar jednoga nacionalnog pokreta koji je pretio da osujeti ostvarivanje srpskoga oslobodilachkog programa u obrachunu sa Turcima. Buduc'a istrazhivanja arhivske gradje verovatno c'e pokazati da li su, i koliko, odgovorni politichki krugovi Srbije i Crne Gore bili svesni prave prirode i domashaja ovog zbivanja. Srpska vlada je, s jedne strane, podsticala Albance na shto jachi otpor, rachunajuc'i mozhda na njihovo iscrpljivanje; u toku 1909. i 1910. ona je zato, s druge strane, nastojala da se Turskoj ne prave teshkoc'e u savladjivanju albanskog ustanka. No crnogorska vlada je, izgleda, sa vishe realizma procenjivala karakter albanskog pokreta. Stoga je predlagala Srbiji pochetkom 1911. da se albanski ustanak iskoristi za akciju protiv Turske, te da shto pre treba aktivno istupiti, jer se pochela buditi nacionalna svest Albanaca, pa ako bi se pustilo da se dogadjaji tako dalje razvijaju, oni bi mogli dovesti u pitanje tezhnje Srbije za izlaskom na Jadransko more preko Albanije i tezhnje Crne Gore za Skadrom. Krajem februara 1911. kralj Nikola je postavio srpskoj vladi pitanje da li c'e „Srbija i Crna Gora uzeti arbanashki pokret u svoje ruke i rukovoditi njime i u zgodnom momentu stupiti u akciju”. Srpska vlada je prema tom predlogu bila veoma rezervisana.[4]

Zbivanja u Albaniji 1911. godine bila su josh alarmantnija. Kurs na oruzhani ustanak nacionalnih razmera radi stvaranja autonomne Albanije bio je, van spora, u delatnosti svih albanskih komiteta i emigracije; na Krfu je konstituisan Centralni albanski komitet. Ipak, josh nema jedinstvenog programa pa ni koncepta same „autonomije”. Oruzhani ustanak buknuo je sada u severnoj Albaniji, a ustanicima aktivno pomazhe Crna Gora, snabdevajuc'i ih oruzhjem i namirnicama i prihvatajuc'i izbeglice. Najvazhnije postignuc'e ovog pokreta je formulisanje programa nacionalne borbe u memorandumu poslatom pod nazivom Crvena knjiga, koji je sastavljen u Podgorici, u Crnoj Gori, odstrane chlanova albanskog komiteta i primljen od ustanika 23. juna 1911. U dvanaest tachaka izlozheni su ciljevi i zahtevi ustanika, na prvom mestu „potpuno priznanje postojanja albanske nacije”, pa u skladu s tim — autonomija, ekonomska, administrativna, kulturna i vojna. „To je bio prvi program autonomije Albanije, jedinstven za celu zemlju”, a zahtev je istaknut ne u ime stanovnishtva jedne oblasti, nego u ime svih Albanaca. Memorandum je podnet evropskim diplomatskim predstavnishtvima na Cetinju.[5] Ustanak se zavrshio neuspehom avgusta 1911, jer je zapretio dalekosezhnijim balkanskim i evropskim konfliktom, za koji josh niko nije bio spreman, tako da su ustanici ostali prepushteni sami sebi.

Kosovski vilajet zahvac'en je masovnim oruzhanim ustankom s prolec'a 1912. godine. Albanci djakovichke Malesije [Krasnic'i, Has] proterali su turske chinovnike koji su pokushali da im zabrane sechu shume; u Istoku su napali vojnike koji su gradili nov zatvor. Sledi niz pojedinachnih napada, ali je vec' sredinom marta 1912. u jednom emigrantskom listu koji je izlazio u Bugarskoj objavljen zahtev albanskih ustanika: imenovanje Albanaca za chinovnike u vilajetu, otvaranje albanskih shkola, vojna sluzhba za Albance samo u granicama vilajeta. Kosovarima su se pridruzhili Miriditi, Merturi i Nikaj, a u Skadru je formiran poseban komitet muslimana i katolika za pomoc' ustanku. Borbe su se proshirile i na srednju Albaniju [Kroja i Tirana]. Na chelu ustanka u kosovskom vilajetu bili su Hasan Prishtina, Nedzhib Draga, Bajram Curi, Riza-bej i dr. Uz podrshku turskih opozicionih oficira iz grupe „Spasilaca otadzhbine”, koji su hteli da obore mladoturski rezhim, ustanici su uspeli da slomiju otpor turske armije, da ovladaju celim kosovskim vilajetom do polovine avgusta 1912, shto znachi da su tada imali u svojim rukama Prishtinu, Novi Pazar, Sjenicu pa chak i Skoplje, grad sa pogotovu u to vreme beznachajnom albanskom manjinom. Na politichkom planu, ipak, preovladala je kompromisna formula, sa starom, islamskom varijantom autonomije [„Chetrnaest tachaka Hasana Prishtine”]. U srednjoj i juzhnoj Albaniji ustanici su drzhali Permet, Leskoviku, Konicu, Elbasan, a u Makedoniji Debar, sa doslednijim zahtevom za autonomijom.[6]

U kosovskom vilajetu postignut je sporazum sa turskim vlastima, te se ovaj masovni ustanak ugasio pod uticajem interesa albanskih lokalnih feudalaca i, po svoj prilici, u strahu pred akcijom balkanskih drzhava protiv Turske. Neki su vazhni zahtevi ustanika ipak prihvac'eni: amnestija ustanika i turskih funkcionera koji su im se prikljuchili; slobodno noshenje oruzhja [ali ne i vrac'anje oduzetog oruzhja]; albanske osnovne i srednje shkole na albanskom jeziku u vilajetima Skadar, Janjina, Bitolj i Kosovo; upotreba albanskog jezika pred lokalnim sudovima; imenovanje funkcionera u Albaniji koji poznaju jezik i obichaje Albanaca; sluzhenje vojske u evropskom delu Turske; smanjenje poreza; generalni guverner za chetiri vilajeta, koga svake chetvrte godine bira stanovnishtvo itd.[7] Time su praktichno udareni stvarni i pravni temelji jedne autonomne Albanije koja bi obuhvatila sva chetiri vilajeta, a to znachi u granicama „Velike Albanije” iz programa Prizrenske lige. Ostvarivanje ovakve Albanije, makar za prvo vreme u granicama Turskog carstva, znachilo bi kraj svim nastojanjima srpskog naroda da dodje do slobode i svog ujedinjenja, kao i naroda Makedonije da dodje do slobode za koju se stolec'ima, a narochito poslednjih decenija pre prvog balkanskog rata krvavo borio.

Karakteristichno je da albanski pokreti 1908-1912. prelaze c'utke preko postojanja i prava srpskog i makedonskog naroda u Turskoj. Njihov je jedini i jedinstven cilj „chista”, „etnichka” Albanija, u maksimalnim granicama, pa i preko njih.

OSLOBODjENjE KOSOVA

I Balkanski rat 1912-1913.

Ratne ciljeve Srbije 1912. godine veoma je jasno i dobro izlozhio Jovan Cvijic' u chlanku Balkanski rat i Srbija, objavljenom te godine na engleskom i na srpskom jeziku.[1] On najpre utvrdjuje geografsku oblast za koje se vezuju interesi Srbije u tom ratu: to je „Stara Srbija”, u koju spada Novopazarski sandzhak, Kosovo polje, Metohija i neke oblasti juzhno od Shar-planine, sa granicom koja je, kako on veli, odredjena sporazumom izmedju Srbije i Bugarske [Ohrid-Veles-Kriva Palanka, tako da ovi gradovi pripadnu Bugarskoj], dodaje da Stara Srbija „izlazi uzanim pojasom na Jadransko more oko Skadra, Ljesha i verovatno Dracha” — imajuc'i u vidu, ochigledno, srednjovekovnu situaciju. Stanje ovih oblasti i njihovu vrednost za Srbiju Cvijic' opisuje prema svojim lichnim nauchnim istrazhivanjima u razdoblju od 1900. do 1912. godine to je „zemlja najvec'e anarhije i nasilja, ne samo na Balkanskom Poluostrvu no mozhda jedinstvena u svetu”. Zhrtva tog stanja su Srbi, a glavni uzrok svih srpskih nevolja — Albanci; albanski kolonisti su nasilno nastanjeni, a Srbi proterani — trenutno u Srbiji ima samo od 1876. godine oko 150.000 Srba „koji imaju tapije od svojih zemalja”, zhive znatnim delom na teret srpske vlade i „chekaju trenutak da zauzmu opet svoju imovinu”. Oni koji su ostali u Staroj Srbiji podvrgnuti su chitluchkom sistemu, svakojakim nasiljima i osiromashenju, islamizaciji i odnarodjavanju; ugrozheni su im i crkva i shkola, nikakva im se prava, ni ona po sultanskim fermanima ni po zakonima mladoturskih vlasti, u stvarnosti ne priznaju. Planskim naseljavanjem muslimanskih doseljenika i proterivanjem srpskih chifchija razbijaju se kompaktne srpske mase i prave oaze meshovitog hrishc'ansko-muhamedanskog stanovnishtva. Cvijic' konstatuje da „ovakva nasilja i zlochini nad Srbima u Staroj Srbiji traju vekovima”, te da „nigde na Balkanskom Poluostrvu turska uprava nije unela vec'u pustosh no ovde”. Prouchavanjima Srpske akademije nauka je utvrdjeno da je tokom XVIII i XIX veka iseljeno iz Stare Srbije i naseljeno u Kraljevini Srbiji odnosno na teritoriji Srbije oko pola miliona dusha. Najmnogobrojnije iseljavanje je usledilo srpskim ustancima 1804-1815. i srpsko-turskim ratovima 1876-1878. Islamiziranja su, opet, pojedinachna i masovna chitave oblasti su na taj nachin odnarodjene [Gora, Drenica, Prekoruplje, Medjuvode itd]. Dobar deo Albanaca na Kosovu je, u stvari, srpskog porekla. No i pored svega iseljavanja i islamizovanja, naglashava dalje Cvijic', u Staroj Srbiji „ima znatan broj Srba”. Bez tachne statistike moguc'ne su samo ovlashne procene: na 900.000 Srba, od kojih do 300.000 muslimanske vere [rachunajuc'i sandzhachke muhadzhire iz Bosne], „Arnautasha” ima do 200.000, a oko 300.000-400.000 su pravi albanski kolonisti. Samo je manjim delom u pitanju „starije i vrlo staro arbanashko stanovnishtvo”. Poshto je tako predstavio stanje srpskog naroda i etnichke odnose u Staroj Srbiji, Cvijic' se poziva na nacionalna i humana prava da ova podruchja budu oslobodjena: „Srbija i Crna Gora imaju dakle jakih humanih i nacionalnih razloga i prava da zaustave ove zlochine i nasilja koji se vrshe nad njihovim saplemenicima”. Koliko god su „turska uprava i arnautski zlochini i nasilja” chak i za najhumanije ljude Zapadne Evrope samo apstraktni i „bledi pojmovi”, toliko je ovo za Srbe surova zbilja: „unishtavanje nasheg naroda”. No Cvijic' istiche josh jedan uzrok koji Srbiju, kako on kazhe, „goni da se interesuje za teritoriju Stare Srbije”. To je potreba izlaska na more, radi ekonomskog oslobodjenja od austrougarske i turske blokade. Carinski rat sa Austro-Ugarskom i teshkoc'e u tranzitu roba preko turske teritorije pokazali su da je izlaz na more za Srbiju pitanje od zhivotnog znachaja. „Sada je vec' svaki seljak na svojoj kozhi osetio ono shto su, chini mi se, najpre utvrdili engleski publicisti: da je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapshen narod”. Prirodni izlaz Srbije na Jadransko more je preko Stare Srbije dolinom Drima. „Tek sa izlazom na Jadransko More Srbija bi imala uslova za ekonomsku samostalnost i bila bi zadovoljena. To je jedna od glavnih tezhnja rata koji je zapocheo”, zakljuchuje Jovan Cvijic'.

U nashoj istorijskoj nauci potom, kao i tada u politichkoj publicistici, mnogo se raspravljalo o tome koliko je ovaj poslednji, ali ochigledno ne i najmanje znachajan uzrok prvog balkanskog rata bio zaista ekonomski i politichki opravdan. Isticala se, obichno, chinjenica da bi takav izlazak na Jadransko more znachio ne samo oslobodjenje srpskih oblasti Kosova i Metohije nego i aneksiju teritorija severne Albanije, a ove su poslednje kompaktno naseljene albanskim narodom, pa se to ne mozhe posmatrati drukchije do kao imperijalistichko gradjenje jedne drzhave ekonomski „sposobne za zhivot” [lebensfahig], da je to u stvari prisvajanje tudje zemlje i porobljavanje jednog naroda koji ima pravo na svoje samoopredeljenje i koji se upravo tada nacionalno vec' konstituisao i potvrdio svoju potrebu za nezavisnim zhivotom, za sopstvenom drzhavnoshc'u.[2] Na putu tako zamishljenog srpskog izlaza na more nalazila se zaista neuklonjiva prepreka: albanski narod i, potencijalno, albanska drzhava. Razvoj albanskog nacionalizma posle 1878, a narochito u prvim godinama XX veka, morao je skretati pazhnju na to da se autonomna Albanija javlja mnogo vishe kao chinilac evropske politike u reshavanju Istochnog pitanja — u sklopu planova za sopstvenu penetraciju na Balkan — nego kao chinilac politike balkanskih naroda. Autonomna Albanija morala je stoga u ochima srpskih drzhavnika biti potencijalna opasnost. Izgledalo je da je jedan od nachina da se preduhitre i osujete planovi sila neprijateljskih prema Srbiji bio u tome da se albanski narod obuhvati nekom srpskom drzhavom. Istorija srednjeg veka zavodila je na misao da je albanski narod moguc'no integrisati u okviru srpske drzhave, a istorijsko-etnografska prouchavanja davala su za to opravdanja u tezama, inache veoma spornim o zajednichkom poreklu ili chak srpskoj etnogenezi severnoalbanskih plemena. Karakteristichno za taj pogled na stvari, josh je pochetkom 1906. godine u razgovorima s rumunskim drzhavnicima trezveni Milovan Milovanovic', znameniti srpski politichar, pobijajuc'i bugarske tvrdnje da Srbija tezhi da izidje na Solun i Egejsko more, istakao da „Srbija hoc'e izlaz na Jadransko more i toga radi morac'e se nac'i neka kombinacija za zajednichki drzhavni zhivot Srba i Arbanasa onako kako je to bilo i pre turske invazije”.[3] Otuda i pokushaji da se preovlada antagonizam izmedju srpskog i albanskog naroda, produbljen narochito posle 1878, i nastojanja da se postigne neki sporazum sa albanskim prvacima na Kosovu i Metohiji.

Srpska politika je na ovom prostoru bila suochena ne samo sa snazhnim razgorevanjem albanskog nacionalizma u Staroj Srbiji, Makedoniji i Albaniji, i sa pojachanim prisustvom drugih sila u tome [pre svega, Austro-Ugarske i Italije] nego i sa kombinacijama Bugarske. Izmedju makedonskih i albanskih autonomista doshlo je do izvesnih kontakata i saradnje josh 1903, a pogotovo u toku mladoturske revolucije 1908. godine. Poznate su bile pogotovo veze levog krila VMRO [Makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije — MORO] i njegove legalne ekspoziture u Turskoj, Narodne federativne partije, na chelu sa Dimitrom Vlahovom i Janetom Sandanskim, sa levim krilom albanskog nacionalnog kluba.[4] Bugarska vlada, sa svoje strane, rachunala je da bi uspostavljanje autonomije u Albaniji izazvalo ostvarenje autonomije Makedonije, shto bi joj olakshalo da ostvari svoje sanstefanske pretenzije; zato je pruzhila podrshku albanskim ustanicima 1910. godine.[5] Interesantno je da Bugarska ni tada nije uvidela pravu opasnost od velikoalbanskog koncepta za svoje pretenzije u Makedoniji, tako da ni upozorenja srpske vlade da Bech podrzhava autonomiju Albanije, u koju bi pored Stare Srbije bile ukljuchene i tri chetvrtine Makedonije, nisu presudno delovala na Bugarsku da zakljuchi savez sa Srbijom za rat protiv Turske [u razgovorima Milovanovic'-Geshov, 11. oktobra 1911],[6] nego je do toga doshlo iz drugih razloga.

Srbija je u balkanski rat ushla, po svemu sudec'i, bez neke jasne koncepcije o tome kako da trajno i pravedno reshi pitanje albanskog naroda na prostoru koji je bio predmet njenih ratnih ciljeva. Ona pogotovu nije realno procenila tezhinu albanskog nacionalnog pokreta ni stupanj nacionalne integracije albanskog naroda, bez obzira na razliku u veri. Primec'eno je, s puno razloga, da je 1912. godine „srpska vlada stajala na gledishtu da Albanci uopshte nisu narod, vec' izdeljena i medjusobno zakrvljena plemena, bez zajednichkog jezika, pisma i vere”. Po ovom gledishtu Srbi su izgubili Skadar i severnu Albaniju pre chetiri veka u ratu sa Turcima i rat 1912. godine samo uspostavlja istorijsku pravdu: turski talas je razbijen i srpski se vrac'a u staru postojbinu. Albanci su, pak, u svim prilikama istupali sa Turcima protiv Srba i zato c'e sada zajednichki podeliti sudbinu.[7] Osnovna je pogreshka, chini nam se, u potcenjivanju albanskog pokreta i brzine njegovog prerastanja u proces politichkog integrisanja albanskog naroda, koji se nije mogao zaustaviti i da se to htelo. Na plemenskoj i verskoj dezintegraciji i suprotnostima albanskih plemena nije se mogla graditi trajna politika buduc'eg zajednichkog zhivota srpskog i albanskog naroda na ovom prostoru, pogotovu na teritorijama koje su sticajem istorijskih okolnosti postale sporne. Ima se utisak da srpska politika jednostavno nije znala shta c'e uopshte sa „Arnautima” u Staroj Srbiji, niti je bila svesna perspektive tog problema. To je utoliko chudnije shto je upravo poslednjih nekoliko decenija do prvog balkanskog rata albanski zhivalj Stare Srbije pokazao koliko je on ozbiljan, tezhak i nereshiv problem za tursku administraciju, za drzhavu koja je bila, po veri i drushtvenom polozhaju, mnogo vishe njegova, albanska, nego shto bi to mogla da bude bilo koja varijanta srpske drzhave.

Albanci su prema srpskoj vojsci zauzeli umereno neprijateljski, ali uglavnom uzdrzhan stav. Odziv na mobilizaciju bio je vrlo slab: umesto ochekivanih 60.000, okupilo se na zbornim mestima Kosova svega oko 16.000 Albanaca. Nisu pomogle ni pretnje turskih vlasti, ni sultanov apel za odbranu „vere prorokove”, ni pretnje Ise Boljetinca, jednog od vodja albanskog pokreta, da c'e zapaliti kuc'e svih onih koji ne budu branili „tursko zemljishte”. Na taj nachin je odbrana kosovskog pravca, prepushtena Albancima, bila veoma slaba.[8] Najzheshc'i otpor organizovali su Albanci u samom granichnom pojasu oko Merdarske karaule. U ovim operacijama doshlo je i do medjusobnog paljenja sela: Albanci su opustoshili i opljachkali Vasiljevac, Babovac i nekoliko drugih srpskih sela do blizu Blazheva i Lukova na Kopaoniku, a Lapski chetnichki odred kapetana Tankosic'a albanska sela Metohiju, Recu i Mrvec'e u dolini Laba.[9] Poshto su suzbijeni sa granice, Albanci su se uglavnom rasturili, tako da su trupe Trec'e armije generala Bozhe Jankovic'a veoma lako ushle u Prishtinu.[10] Pruzhan je samo mestimichan, uglavnom gerilski otpor u posedanju i prolazu kroz albanska naselja, u samoj varoshi Prishtini, u Uroshevcu i kod sela Crnoljeva na Zborce Hanu, gde se odigrao jedini jachi sukob srpske vojske na obezbedjenju oslobodjene teritorije.[11] Albanci su se predavali bez otpora, ali se jedan deo stanovnishtva pocheo i povlachiti prema Skoplju i Makedoniji. U daljim operacijama srpske vojske preko albanske teritorije ka Jadranskom moru, oktobra i novembra 1912, albansko stanovnishtvo se ponelo razlichito: leva kolona srpske vojske koja je ishla preko podruchja Miridita naishla je na predusretljivost ovog plemena, a suprotno tome, desna [severna] kolona, koja se kretala kroz Dukadjin, naishla je na zhestok otpor, te su joj pozadinske trupe tako rec'i unishtene. Trupe iz Prizrena koje su sa zakashnjenjem stigle izvrshile su oshtre represalije nad neprijateljski raspolozhenim stanovnishtvom.[12]

Odnose sa albanskim narodom nepotrebno c'e opteretiti opsada i zauzec'e Skadra 1912. godine. Bez obzira na chinjenicu da je u Skadru i nekim okolnim selima zhivela znachajna srpska nacionalna manjina, bilo je neumesno pretendovati na ovaj grad, koji se vremenom, i vrlo rano, razvio u jedan od najznachajnijih albanskih centara. Ni u srednjem veku to nije bio u pravom smislu rechi srpski grad, mada je bio sedishte dukljanskih i zetskih vladara. Sa svojim izmeshanim, romanskim, albanskim i srpskim stanovnishtvom, on je jedan od tipichnih albanskih gradova srednjeg veka. Istorijska prava su se u ovom sluchaju sudarala sa nepomerljivim i starim etnichkim stanjima, a uz to sa nepremostivim diplomatskim preprekama. Skadar je morao biti napushten pred slozhnim pritiskom i vojnom demonstracijom evropskih sila.

Srbija je posela chitavu severnu i srednju Albaniju u toku oktobra-novembra 1912. Rachunalo se sa politikom svrshenog china. Na osvojenom podruchju su odmah uspostavljene gradjanske vlasti i albanska teritorija je de fasto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan drachki okrug sa chetiri sreza [Drach, Ljesh, Elbasan, Tirana]. Novooslobodjene oblasti Stare Srbije su takodje odmah administrativno ukljuchene u Srbiju; formirani su josh 20. oktobra lapski srez, potom novopazarski okrug i prishtinski okrug [sa srezovima Prishtina, Vuchitrn, Mitrovica, Gnjilane, Ferizovic', Lab].[13] Uporedo s tim formira se i nezavisna Albanija. Pred sam rat, 10. oktobra, skup albanskih glavara u Skoplju pod turskim okriljem bio je doneo odluku da se bori na strani Turske. Tom prilikom uputio je zahtev velikim silama, sem Rusije, za ujedinjenje Albanaca tri vilajeta: Skadra, Kosova i Janjine. Slichni skupovi u Debru i Prishtini izjasnili su se polovinom oktobra u prilog ovog zahteva. Po padu Skoplja u srpske ruke povukli su se ovi glavari u Albaniju i zakljuchili da osnuju drzhavu sazivom skupshtine u Valoni. Posle turskog poraza prekinuli su veze sa Portom, a plan prihvataju vodje severne i srednje Albanije. U svemu tome austrijski konzuli odigrali su vazhnu ulogu.[14] U Bechu se pojavljuje vodec'i albanski politichar, Ismail Kemali, i preko bechke shtampe trazhi nezavisnu Veliku Albaniju sa Bitoljem, Janjinom, Skopljem, Prishtinom i Prizrenom. Na austrijskom ratnom brodu on stizhe u Albaniju, da bi u Valoni 28. novembra 1912. bilo proglasheno osnivanje nezavisne Albanije. Na chelu privremene vlade bio je Kemali, a organizovanje narodne vojske povereno je Rizi-beju iz Djakovice i Isi Boljetincu, koji se ispred srpske vojske preko Ljume povukao u Valonu.[15] Za „naslednog suverenog kneza” Albanije izabran je potom Vilhelm fon Vid [Wilhelm von Wied], nemachki princ, koji se nije dugo odrzhao na prestolu, kao shto se nec'e odrzhati ni drugi pretendenti, pa i prijatelji Srbije u Albaniji, pre svega Esad-pasha Toptani.

Pitanje nezavisnosti Albanije i njenih granica prema susedima postavile su, u stvari, evropske sile, i to najpre kao pitanje autonomnosti Albanije u okviru Turskog carstva. Austro-Ugarska i Italija bile su zajednichki zainteresovane da se na albanskoj obali, a prema tome ni u njenom zaledju, ne uchvrsti nijedna druga evropska odnosno balkanska drzhava. One ni medjusobno nisu mogle dopustiti prevlast na tome podruchju — zbog brige za slobodu Jadranskog mora i za sigurnost svojih obala. Zato su obe, a narochito Austrija, bile josh u XIX veku sklone stvaranju jedne autonomne Albanije. Time je, dodushe, Albanija dovedena u situaciju da josh i nestvorena postane igrachka i orudje u sukobu evropskih sila, te da potpadne pod strani uticaj koji bi njenu nezavisnost nachinio fiktivnom. Krajem oktobra 1912, kada je ishod rata bio ochevidan, bechka vlada je napustila politiku status quo-a i pristanak na shirenje balkanskih drzhava uslovila stvaranjem autonomne Albanije sa naslonom na Bech. Bilo je bitno sprechiti Srbiju da izbije na Jadransko more, chime se Austro-Ugarska u stvari suprotstavljala posrednom prisustvu Rusije u Albaniji i Sredozemlju. Jaka Srbija, vec' sama po sebi, nije odgovarala Austro-Ugarskoj, s obzirom na gravitacionu moc' jedne takve drzhave kao jugoslovenskog „Pijemonta”. Osim toga, prisustvo Srbije na albanskoj obali smanjilo bi izglede za ostvarenje austrijskih planova o ekonomskom, politichkom, pa i teritorijalnom prodoru ka Solunu. U tom pitanju, dakle, Austro-Ugarska nije bila spremna da popushta, tako da je oshtrina njenog stava sadrzhavala opasnost od opshteg evropskog rata. Sile Antante, naprotiv, josh nespremne za takav rat, morale su popushtati; nijedna od njih ne izuzimajuc'i ni Rusiju, ne bi ratovala zbog srpskog izlaza na more. Pitanje stvaranja i razgranichenja nove drzhave u tom delu Evrope, medjutim, bilo je od interesa za sve evropske sile, tako da se ubrzo zachela ideja o jednoj medjunarodnoj konferenciji velikih sila, koja bi reshavala sva pitanja proistekla iz prvog balkanskog rata, a na prvom mestu pitanje Albanije. Zachetnik te ideje bio je francuski predsednik Poenkare, a predlog je podneo engleski premijer Grej krajem novembra 1912. za sastanak koji ne bi bio „evropska konferencija”, vec' bi se odrzhao na nivou ambasadora, sa prvenstvenim zadatkom da otkloni moguc'e povode austrijsko-ruskom sukobu. Dnevni red je zato imao da bude ogranichen na pitanje stvaranja i razgranichenja Albanije odnosno srpskog izlaza na more. Balkanske drzhave nashle su se u Londonu na pregovorima o miru sa Turskom, a ambasadorska konferencija velikih sila imala bi da nametne reshenja u ovom pitanju.

Austrija se borila za shto vec'u Albaniju, kojoj bi pripala i Metohija, ili bar Djakovica sa okolinom; srpski izlaz na more nije dolazio u obzir. Nemachka je bila spremna da podrzhava austrijski stav, dok je Italija bila neshto popustljivija prema srpskim i crnogorskim zahtevima, ali u osnovi takodje protiv izlaza Srbije na Jadransko more. Rusija je bila spremna da popushta, ne bi li izbegla opshti evropski sukob, mada je nameravala izvuc'i za Srbiju shto je moguc'e vishe. Engleska i Francuska su pristajale na stvaranje nove drzhave, ali su se brinule o tome kako da uticaj Austro-Ugarske i Italije u toj drzhavi bude ogranichen. Ochigledno, osnovna pitanja: albanska autonomija i srpski izlaz na more — bila su stvarno reshena vec' pre same konferencije. Prvog dana konferencije u Londonu, 17. decembra 1912, donet je nachelni zakljuchak o formiranju „autonomne Albanije garantovane i kontrolisane iskljuchivo od strane shest sila, pod suverenitetom ili sizerenitom sultana. Podrazumeva se da c'e iz uprave biti iskljuchen svaki turski elemenat”. Istovremeno je resheno da granice autonomne Albanije i Crne Gore na severu „u svakom sluchaju budu susedne”, pa je tako skinuto s dnevnog reda pitanje teritorijalnog izlaza Srbije na more. Sile su se slozhile, samo da se Srbiji odredi jedna trgovachka luka na albanskoj teritoriji, slobodna i neutralizovana, sa kojom c'e Srbija biti vezana neutralnom zheleznicom, pod evropskom kontrolom i strazhom medjunarodne zhandarmerije.

U borbi za granice, Srbija je zahtevala da se granichna linija povuche razvodjem zapadno od Ohridskog jezera i Crnog Drima, odnosno izmedju Drima i Belog Drima; tako bi dobila Dechane, Djakovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Crna Gora je, pak, trazhila granicu na reci Mati i razvodju Drima i Fani, tako da joj pripadnu Skadar, Medova i Ljesh. Grchka je, na jugu, trazhila chitav severni Epir. Ostatak albanske teritorije, da su bila prihvac'ena sva tri zahteva, imao bi samo nekih 400.000 stanovnika, oko Tirane, Dracha, Elbasana i Berata, sa slabim privrednim potencijalom i bez strategijske zashtite. Ogromna vec'ina albanskog naroda, najzad, ostala bi van granica Albanije. Tako se protiv zahteva balkanskih suseda nudio „etnografski argument”. Austro-Ugarska je sluzhec'i se i tim argumentom ishla na granicu koja bi obuhvatala Djakovicu, Debar, Korchu i Janjinu, pa chak i Strugu i Ohrid, a u prvi mah i Pec' i Prizren, ali kao „kompenzacione objekte”; Skadar nikako nije trebalo da pripadne Crnoj Gori, a severna granica je imala da ostane nepromenjena. Italija je bila sklona da prihvati crnogorski zahtev, ali se odluchno protivila grchkom predlogu. Rusija i Francuska su zastupale kompromisno reshenje: Albaniju bi granichile reke Drim i Crni Drim do Ohrida; granica bi dakle izbijala na Delvinu, tako da Korcha pripadne Grchkoj, a Djirokastra Albaniji. Najzad, albanska delegacija je podnela konferenciji memorandum u kome se trazhila integralna „etnichka” Albanija, koja bi obuhvatala gradove Pec', Mitrovicu, Prishtinu, Skoplje i Bitolj, sa zaledjem, sve do Mecovona, a odatle bi se granica poklapala sa tadashnjom grchkom granicom do Preveze, te bi chitav Epir do Arte, tzv. C'amerija, ushao u Albaniju.

Nas mozhe zanimati argumentacija srpskih zahteva, koja je najbolje obrazlozhena u promemoriji [memorandumu] srpske delegacije na mirovnoj konferenciji, podnetoj konferenciji ambasadora 8. januara 1913. godine.[16] Istiche se, najpre, kontinuitet borbe srpskog naroda za nezavisnu nacionalnu egzistenciju od vremena otomanske invazije, pa preko 1804. i 1876. do 1912. Srbi ne mogu imati u nachelu nishta protiv organizovanja Albanije kao autonomne zemlje; naprotiv, njihova pobeda je pruzhila priliku i moguc'nost da se formira jedna albanska drzhava. Srbija se ne poziva na pravo osvajanja, po kome su Turci drzhali sve srpske teritorije, vec' prvenstvo daje istorijskim, etnografskim, kulturnim i moralnim pravima. Srbi zhive s obe strane Drima, a i veliki broj Albanaca u tom kraju je srpskog porekla. Tu je i argumenat srpskih spomenika drzhavnosti i kulture, pa se naglashava da je zemlja u kojoj lezhi Pec', Dechani i Djakovica oduvek bila i sada je neshto kao Sveta zemlja za sve Srbe, pa nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom tu Svetu zemlju srpskog naroda. „U toj tachki srpski narod nec'e i ne mozhe da chini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da uchini”. Raspravlja se, zatim, o demografskoj situaciji i priznaje da Albanci danas chine vec'inu stanovnishtva, ali se to objashnjava time shto su Albanci tu srazmerno kasnija kolonija, ili, josh tachnije, „invazija”, uglavnom od druge polovine XVI I veka. Pominje se velika seoba i turski plan naseljavanja Albanaca radi sistematskog isterivanja Srba sa njihovih teritorija. Turska ohrabruje albansko nasilje, a Srbi vode gerilski rat, no ubijani i proganjani bezhe u druge zemlje ili primaju islam i albansku narodnost. Prirodna i najrazumnija granica Albanije i Srbije, prema ovom memorandumu, ide vododelnicom izmedju Jadranskog mora i velikih makedonskih Jezera, Crnog Drima i na severu Belog Drima. Napominje se da su Srbi u svojoj sopstvenoj zemlji svedeni na manjinu ne putem legitimnog rata, vec' iskljuchivo surovostima, divljashtvom i nasiljem. Memorandum se poziva na savest Evrope i civilizovanog sveta: „Mozhe li Evropa danas, posle pobeda hrishc'anskog oruzhja u jednom legitimnom i zakonito vodjenom ratu, da da svoju sankciju takvim surovostima trazhec'i od nas da prepustimo Albaniji teritorije koje su Albanci uzeli od nas nasiljem i uzurpacijom u srazmerno nedavnoj proshlosti, a koje smo sada uzeli od Turaka i Albanaca nashim pobedonosnim oruzhjem? Ako bi Evropa i mogla to da uchini, srpski narod ne mozhe i nec'e sankcionisati takvo nasilje i uzurpaciju. Prema tome”, zakljuchuje se u memorandumu, „sve teritorije koje se nalaze van granica Autonomne Albanije koje smo oznachili na karti u prilogu, imaju da pripadnu srpskom narodu bez obzira na to da li Albanci chine manjinu ili vec'inu stanovnishtva”.[17]

Srpska diplomatija se energichno i uporno borila za odbranu Kosova i Metohije, kao i zapadne Makedonije, od albanskih pretenzija i austrougarskih predloga. Ona je upozoravala Austro-Ugarsku da c'e, stvarajuc'i Albaniju onakvu kakvu misli, stvoriti i nov povod za nova raspravljanja naroda na Balkanu, pa c'e Srbija, zato kad-tad, opet morati ratovati, Jer ona mora uc'i u istorijske granice stare srpske drzhave, to jest povratiti one delove koji bi joj sada bili uzeti.[18] Karakteristichan je Pashic'ev svojeruchni komentar na telegramu srpskog poslanika u Rusiji, Popovic'a, od 27. januara [9. februara] 1913, u kome se iznosi mishljenje da Rusija nec'e moc'i izboriti da Srbija dobije Djakovicu i Debar: „Nikad Srbija, bez boja nec'e dopustiti da Debar i Djakovica odu Albaniji. Ako Srbija propadne na bojnom polju nec'e bar biti prezrena od sveta”.[19] U demarshu velikim silama srpska vlada naglashava da nec'e napushtati debarsku dolinu niti Djakovo [Djakovicu] i Pec' sa dolinom Belog Drima „pa ma kakvo reshenje donele velike sile” te da „iz tih predela mozhe isterati srpsku vojsku samo jacha vojna sila”. Podsec'ajuc'i na istorijske i moralne pa i etnografske razloge za takav stav, Pashic' insistira da se velikim silama prenese „Mi smo podneli velikih zhrtava radi odrzhanja mira i stvaranja Arbanije, dalje ih ne mozhemo i nec'emo podnositi pa ma odatle proizashao najkrvaviji rat”.[20] Zanimljiva je i Pashic'eva argumentacija da se u razgranichenju Albanije ne radi o sukobu gledishta istorijskog prava i prava narodnosti, jer ovde je rech o krajevima gde je problem etnografski nerazreshiv „zbog poarbanashavanja srpskih plemena”; austrijski predlog osnovan je, naprotiv, na „izveshtachenom etnografskom principu”.[21] U jednom kasnijem demarshu velikim silama [2/15. marta 1913], Pashic' napominje sa mnogo istine i gorchine: „Oduzimaju se zemlje i svetinje Stare Srbije da se ustupe onome, koji ih je do sada pustoshio”.[22]

Zahvaljujuc'i podrshci Rusije, ali pre svega svome energichnom i argumentovanom drzhanju, Srbija je uspela da odbrani Metohiju sa Djakovicom, kao i Debar; pitanje Skadra bilo je beznadezhno resheno u korist buduc'e Albanije.

Vazhno je uz sve to naglasiti da u londonskim pregovorima o granicama Albanije nikada nije doveden u pitanje suverenitet Srbije na Kosovu, pa chak ni na dobrom delu Metohije, kao sporna se javljala samo teritorija zapadnih delova Metohije i juzhne susedne oblasti. Sporazum o severnim granicama Albanije postignut je 10. aprila 1913, u vidu formalnog kompromisa austrijskih i ruskih predloga, no ipak, u osnovi, kao pobeda austrijske teze: od Jadranskog mora granica je ishla Bojanom prema Skadarskom jezeru obuhvatajuc'i Skadar i Tarabosh, dok su Plav, Gusinje, Pec', Dechani, Djakovica, Prizren, Debar i Ohrid ostali van Albanije. Kod Ljume granica se uvlachila izmedju Prizrena i Debra do Shar-planine, prepushtajuc'i Albaniji prizrensku Goru — kao shto znamo, bez ikakvog etnografskog osnova. Pitanje Skadra je resheno de fasto tek 14. maja 1913, kada ga je kralj Nikola predao medjunarodnim trupama, poshto je pre toga bio ushao u grad 23. aprila [kapitulacijom Esad-pashe].

Srpske trupe se, medjutim, nisu povlachile na demarkacionu liniju po zakljuchku Londonske konferencije, ochekujuc'i da bi komisija za razgranichenje, radec'i na samom terenu, mogla popustiti u izvesnim sluchajevima u korist zahteva Srbije za strategijskim granicama. Na odrzhavanje te delimichne okupacije Albanije sigurno je uticala i bojazan srpske Vrhovne komande od izbijanja velikog albanskog ustanka u pozadini srpskih trupa, koje su se tada vec' pripremale za oruzhani sukob sa Bugarskom u Makedoniji, sukob do koga je i doshlo u julu 1913. Austrougarska propaganda shirila je glasove o navodnim zverstvima srpske vojske u Albaniji i Makedoniji nad muslimanskim stanovnishtvom, tako da je jedna medjunarodna komisija ispitivala stvarno stanje i nije mogla ustanoviti nikakvo protivzakonito ponashanje srpskih trupa. Sam je austrougarski poslanik u Beogradu izjavio srpskoj vladi „da su Arnauti pod nashom [srpskom — D. B.] upravom vrlo zadovoljni i da sa njima drukchije postupamo no Crnogorci od kojih Arnauti bezhe u nash rejon pod zashtitu nashih vlasti”.[23] To je i ruskoj vladi potvrdio austrougarski ambasador u Petrogradu, marta 1913, naglasivshi da „Srbi nisu krivi za nasilja u novim krajevima, vec' Crnogorci”.[24] Veoma je vazhan rezultat istrage nemachkog konzulata u Solunu o ubistvima izvrshenim nad mirnim muslimanskim zhivljem za vreme rata. Za razliku od evidentnih masovnih zlochina Bugara i Grka nad muslimanima, „nijedan se musliman iz Mac'edonije nije pozhalio na Srbe i srpsku vojsku”, prema izjavi nemachkog konzula srpskom konzulu u Solunu, „u njegovoj arhivi nema nijednog podatka koji bi, i ako se desilo neko ubistvo u onom delu Mac'edonije koji je zauzela srpska vojska, mogao teretiti Srbe. Mnogi su muslimani, a narochito oni iz Tikvesha, u nemachkom konsulatu pohvalno govorili o drzhanju Srba, i to mi je nemachki konsul otvoreno priznao”, obaveshtava vladu srpski konzul iz Soluna.[25]

U toku drugog balkanskog rata sa Bugarima, jula-avgusta 1913, u Albaniji su zapochete opsezhne pripreme za oruzhane akcije, diverzije i pobune protiv srpskih vlasti u Makedoniji i na Kosovu. Pre svega, tamo se steklo dosta Albanaca iz krajeva koje je posela Srbija, oko 20.000 ljudi. Albanska vlada je zadrzhala te ljude, pretezhno Kosovare, obec'avajuc'i da c'e uskoro njihovi krajevi biti oslobodjeni od Srbije.[26] Tokom avgusta, na podstrek i uz novchanu potporu austrijskih agenata, uchestali su napadi na isturena odeljenja srpskih trupa uglavnom na debarskom sektoru, kako bi to bio dokaz nezadovoljstva i razlog da komisija za razgranichenje otrgne od Srbije shto vec'i deo zemlje koju drzhi.[27] Pod pritiskom Austro-Ugarske srpska vojska je pochela da se povlachi iz Albanije u drugoj polovini avgusta 1913, ali to stvara nove komplikacije. Albanci u masi napadaju na srpsku vojsku i srpske vlasti u granichnom podruchju, a raspolagalo se vec' i izveshtajima o pripremi jednoga ozbiljnog i organizovanog upada albanskih cheta na srpsku teritoriju, sa pokushajima da se za to pridobiju i Albanci na srpskoj teritoriji koji su do tada bili mirni. Zato je zabranjen dolazak stanovnicima iz Albanije na srpsku teritoriju i pijace „dok se ne povrati normalno stanje”.[28] Zbog te svojevrsne blokade, koja je bez sumnje veoma otezhala zhivot pogranichnom albanskom stanovnishtvu i stvorila povec'anu napetost u raspolozhenju masa, izbio je u evropskoj, posebno u austrijskoj shtampi veliki skandal, te je doshlo i do oshtrih reakcija evropskih vlada, s pozivom na obavezu Srbije da Albancima dopusti slobodan pristup na pijace.[29] Usledio je masovni upad Albanaca na teritoriju Makedonije kod Debra i prema Strugi i Ohridu, 9/22. septembra 1913. Austro-Ugarska optuzhuje Srbiju da je odgovorna za dogadjaje, koje netachno interpretira kao ustanak Albanaca na teritoriji koju drzhe srpske vlasti. Srpskom poslaniku u Bechu je recheno „da su te bune i nerede izazvali Arnauti”, ali zato shto srpska vojska „josh drzhi neke krajeve, koji pripadaju Arbaniji,” i shto im se ne da pristup na srpska trzhishta „koja su nauchili posec'ivati i snabdevati se onim, shto im je potrebno za zhivot”. Da su srpske trupe ranije bile povuchene, do onih nereda i incidenata, tvrdi predstavnik austrougarske vlade, ne bi ni doshlo.[30] Medjutim, nije se radilo ni o kakvoj pobuni ili ustanku makedonskih Albanaca, nego o organizovanom masovnom upadu sa albanske teritorije, iza kojeg su stajali austrougarski i bugarski vojni krugovi U prvom naletu su pali Pishkopeja, Zhirovica i Debar. U napadu je uchestvovalo oko 10.000 Albanaca, kojima su rukovodili strani oficiri, a s njima su sadejstvovali i izvesni komitski odredi VMRO. Chinjenica da u albanskim chetama ima stranih, i to bugarskih oficira, potvrdjena je raznim obaveshtajnim i diplomatskim kanalima, ali je posebno interesantna veza sa VMRO i lichno s Janetom Sandanskim, koji je vishe meseci boravio u Albaniji organizujuc'i albanski pokret prema Makedoniji [31]

Krajem marta 1914. godine doshlo je i do jednog ozbiljnijeg diverzantskog upada preko stotinu Albanaca u Metohiju gde je pobunjeno selo Banje i okolina [chetiri albanska sela] u podrimskom srezu kod Orahovca. Tom prilikom spalile su srpske trupe ta chetiri sela — Banju, Krvoseriju, Gorjak i Ostrozub. Srpska vlada je oshtro zamerila komandi mac'edonsko-kosovskih trupa zbog spaljivanja sela „kad se oni ne brane i ne pucaju na vojnike”. [32]

Karakteristichno je za ova dva upada [kod Debra septembra 1913. i kod Orahovca marta 1914] da nisu dobili masovnu podrshku Albanaca na srpskoj teritoriji, niti su se na bilo koji nachin legitimisali kao autonomni oslobodilachki pokret protiv Srbije. Zamishljeni kao diverzija u pripremi ratnih operacija Austro-Ugarske i Bugarske protiv srpske drzhave, oni su to i ostali sa ogranichenim dejstvom bez ikakvog uspeha.

II Prvi Svetski rat 1914-1918

Londonska konferencija 1912-1913. godine nije do kraja reshila pitanje Albanije mada c'e neke odluke biti od trajnog znachaja. Razgranichenje nije sprovedeno u celosti, tako da je prvi svetski rat zatekao Albaniju bez definitivno odredjenih i medjunarodno priznatih granica. Teritorijalni integritet Albanije je zato odmah, u samom pochetku rata, sa vishe strana ugrozhen i osporen. Italijani su zauzeli Valonu i ostrvo Saseno, Grci su anektirali juzhnu Albaniju; Crnogorci su ponovo uzeli Skadar; Srbija je okupirala celu srednju Albaniju sa Elbasanom, Tiranom, Kavajom i Ishmijem. Na saveznichke proteste srpska vlada je odgovorila da je ta mera bila potrebna radi zashtite pozadine fronta od austrijskih akcija preko albanskih cheta, ali je ipak bila prisiljena da ogranichi okupaciju samo na nekoliko strategijskih tachaka. Ugrozhena drugom austrougarskom ofanzivom u toku kolubarske bitke Srbija je povukla svoje trupe i sa tih tachaka do kraja oktobra 1914, zadovoljavajuc'i se time shto je za sobom ostavila vladu Esad-pashe u Drachu sa chijom je naklonoshc'u mogla rachunati. Medjutim, ni Antanta nije previshe poshtovala londonske dogovore o Albaniji. Da bi privukla Italiju u svoj blok i tako je uvukla u rat sa centralnim silama, Antanta je pristala da izmeni teritorijalni status i granice Albanije tajnim Londonskim paktom od 26 aprila 1915. [u chl. 6] predvidja se dodeljivanje Valone i Sasena Italiji, kao i obrazovanje jedne male albanske drzhave pod italijanskim protektoratom; Francuska i Engleska, sa svoje strane, zadrzhale su pravo da zatrazhe deobu Albanije izmedju Srbije, Crne Gore i Grchke, a Italija se tome nec'e protiviti. Srbiji i Crnoj Gori u svakom sluchaju dodelic'e se albanska obala do ushc'a Drima i luka Shen Djin [Sv. Jovan Medovanski].[1] Sudbina Stare Srbije kao i svih teritorija sa albanskom manjinom nije novim aranzhmanima srpskih saveznika bila dovedena u pitanje. Integritet drzhave ugrozhavale su centralne sile, pogotovu od trenutka kada su u Makenzenovoj ofanzivi u jesen 1915. godine, okupirale chitavu Srbije i Crnu Goru.

Za kratko vreme od nepune tri godine koliko su Srbija i Crna Gora drzhale ove teritorije u svojoj vlasti, od jeseni 1912. do jeseni 1915, nijedna srpska drzhava nije dospela da nachini bilo kakve ozbiljnije korake za trajno reshenje pitanja statusa i buduc'nosti albanske manjine. Pre svega, Stara Srbija je podeljena izmedju dveju drzhava tako da je zapadna Metohija do Belog Drima [Pec', Djakovica] pripala Crnoj Gori, a ostatak Srbiji. Zapochete su izvesne akcije na planu agrarne reforme i kolonizacije, narochito u crnogorskom delu Metohije, ali bez vec'eg efekta, jer za to nije bilo ni vremena ni uslova, s obzirom na skoro neprekidno ratno stanje. Albansko stanovnishtvo Kosova, Metohije i zapadne Makedonije ishchekivalo je, sa svoje strane, veliki rat kao priliku da se otrgne od Srbije i Crne Gore. U samom pochetku rata, jula 1914, vrshene su i opsezhne pripreme pod rukovodstvom Ise Boljetinca, po naredbi iz Becha, da se organizuje veliki albanski ustanak na Kosovu, do kojeg ipak nije doshlo.[2] Mobilisani Albanci uchestvovali su mlako u borbama srpske vojske, da bi se prvom prilikom rasturili svojim kuc'ama. Otvorenih neprijateljstava nije bilo dok su srpske trupe pokazivale snagu; napadi na pozadinu, na male grupe i pojedince vojske i naroda u povlachenju nastaju tek u periodu velike krize i evakuacije u albansko primorje. Zabelezheni su teshki zlochini i ubistva u samoj Metohiji, medju kojima se istiche pokolj u manastiru sv. Marka kod Prizrena 13/26. novembra 1915, gde je muchkim napadom pobijena prethodno na prevaru razoruzhana cheta srpskih vojnika u povlachenju [oko shezdeset vojnika sa tri ili chetiri oficira]. [3]

Prilikom povlachenja kroz Albaniju srpske jedinice i narod bili su izlozheni napadima, za koje se ne mozhe rec'i da su „partizanskog” karaktera: njihov je cilj najcheshc'e bio pljachka. Izgladneli i promrzli ljudi skidani su do gole kozhe i ubijani ili prepushteni „beloj smrti” u snegu. Narochito je stradao Kombinovani odred u zashtitnici kolone koju su chinile Vardarska i Moravska divizija II poziva na pravcu preko Vezirovog mosta na Drimu i Puke ka Ljeshu. Ljuma i Miriditi su ovaj odred metodichno desetkovali, napadajuc'i uglavnom zaostale grupice malaksalih vojnika [ulichne borbe u Djakovici, borbe kod Fani Bisaka, pokushaj likvidacije celog odreda kod Blinishta]. Prezhiveli uchesnici „Albanske Golgote”, kako je u uspomeni srpskog naroda zapamc'eno ovo tragichno povlachenje preko albanskih planina, istichu da su ih napadali „kachaci Arnauti zbog pljachke”, ali su pojedine albanske porodice, u Djakovici na primer, ipak lepo primale i vojsku i izbeglice. [4]

Neprijateljstvo Albanaca prema srpskom narodu ispoljilo se i sledec'ih godina, za vreme austrougarske i bugarske okupacije Srbije. Juzhnu Srbiju i Makedoniju okupirale su uglavnom bugarske trupe, sa obrazlozhenjem da tu zhivi „bugarsko” stanovnishtvo, a Bugari su hteli da prigrabe i deo Kosova i Metohije; okupaciju ove oblasti su pravdali potrebom da dobiju sigurne „strategijske ispravke” svojih buduc'ih granica prema Albaniji. Na taj nachin je Bugarska doshla u sukob sa Austro-Ugarskom, koja je svoje pretenzije prema Kosovu i Metohiji 1916. godine pravdala svojim obavezama prema Albaniji. Shtavishe, posebnom pogodbom, zakljuchenom izmedju Nemachke i Austro-Ugarske 17-18. maja 1917, bilo je resheno da se Prizren i Prishtina ustupe Albaniji, ali se Bugarska nije htela povuc'i, drzhec'i kosovsko-metohijsku oblast kao svoju teritoriju. Na ovu oblast je bila protegnuta i bugarska uprava tzv. Makedonske vojno-inspekcijske oblasti [MVIO] u dva okruga, osam srezova, 116 opshtina, 832 sela i zaseoka, sa ukupno 317.438 stanovnika. [5]

Albanski narod na Kosovu nije prihvatio bugarsku okupaciju, ali nije organizovao ni bilo kakav oruzhani otpor protiv okupatora. To se pokazalo pogotovu prilikom srpskog ustanka u Toplici 1916. i 1917. Ustanici su rachunali sa eventualnim sadejstvom Albanaca, za koje su znali da su nezadovoljni bugarskom okupacijom; pretpostavljalo se da se ustanak mozhe bar obezbediti s ledja na celoj liniji od Kopaonika do Golemog Sela blizu Vranja. Medjutim, chim je velika vojska udarila na oslobodjenu ustanichku teritoriju, Albanci su bez dvoumljenja udarili na ustanike s ledja. Tako je njihova uloga u ugushenju ustanka bila veoma vidna. Ustanici su, uprkos tome, za celo vreme ustanka gajili iluzije. Vodjeni su i pregovori s Albancima [Kosta Pec'anac], ali sa suprotnim efektom: nekoliko dana posle tih pregovora u Kurshumliji, 28. februara 1917, Albanci su upali u srpska pogranichna sela. Tako se ostvario plan okupatora da pridobiju Albance da duzh cele stare srpsko-turske granice napadnu ustanike s ledja. Oktobra 1917. bile su od strane Austrijanaca obrazovane i specijalne turske i arnautske jedinice za borbu protiv srpskih chetnika, koje su krstarile i ratovale ne samo pod sopstvenim vodjstvom nego i u svojoj narodnoj noshnji. [6]

Posle proboja Solunskog fronta Kosovo i Metohiju oslobadjaju srpske i francuske trupe u toku oktobra 1918. Ispred pobedonosne vojske razgorevao se narodni ustanak i gerilski pokret Srba, koji je veoma otezhavao povlachenje nemachko-austrijskih armija. Aktivan chetnichki pokret razvio se u Metohiji i na Kosovu u oblasti Prizrena i Prishtine, a potom se brzo proshirio najpre na istochne crnogorske oblasti, a onda i preko cele Crne Gore. Srpske chete su operisale i u severnoj Albaniji, shto je narochito isticano u austrougarskim vojnim izveshtajima, koji govore o stanju slichnom opshtem ustanku. U dolini Ibra, Sandzhaka i Crnoj Gori doshlo je do prave ustanichke eksplozije. Tu su i pre prodora srpskih i francuskih trupa nastale slobodne teritorije, kao na primer oko Pec'i.[7]

Prvi problem koji se postavio pred novu drzhavu Srba, Hrvata i Slovenaca u odnosu na Albance i Albaniju bio je, opet, konstituisanje nezavisne Albanije i razgranichenje sa tom drzhavom. U pozadini celog pitanja nalazile su se ne samo odluke Londonske konferencije ambasadora iz 1913. nego i odredbe Londonskog pakta od 26. aprila 1915, koje su bitno menjale status i granice tek formirane Albanije. Konferencija mira u Parizu 1919. godine proglasila se nadlezhnom da izmedju ostalih pitanja razmatra i albansko pitanje. Saveznichke sile [Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene Americhke Drzhave] predlozhile su najpre za Albaniju na severu i istoku one granice koje su bile utvrdjene na Londonskoj konferenciji 1913; priznale su potpun suverenitet Italije nad Valonom i zaledjem i dale Italiji mandat za administraciju slobodne albanske drzhave pod kontrolom Drushtva naroda. [8] Delegacija Kraljevine SHS, medjutim, suprotstavila se ovom pokushaju da se aranzhmani tajnog Londonskog pakta sprovedu u zhivot, istichuc'i da „smatra da je u opshtem interesu za mir i bezbednost na Balkanskom Poluostrvu da Albanija ostane teritorijalno onakva kakvu je napravila Londonska konferencija 1913”. No „u sluchaju da konferencija mira ne bude ostala na odluci Londonskog ugovora od 1913. i da se reshi da prizna jednoj stranoj sili pravo da okupira Albaniju i stavi je pod svoj protektorat, onda jugoslovenska delegacija izjavljuje da zadrzhava sebi pravo da obezbedi svoje zhivotne interese u Albaniji, sa kojom zhivi trinaest vekova u susedstvu, trazhec'i za svoju drzhavu iste povlastice”. Jugoslovenske trupe su za to vreme okupirale albanske teritorije oko Debra i Mati, dok je praktichno sav ostatak Arbanije bio posednut italijanskim trupama. Jugoslavija trazhi 8. januara 1920. ispravku granice, iz ekonomskih i strategijskih razloga, u srednjem toku Drima, na Bojani i prema Crnoj Gori [Klimenti i Kastrati]. U sluchaju da ne bude sachuvana nezavisnost Albanije u smislu Londonskog ugovora iz 1913, nasha delegacija je nagovestila zahtev za severnim delom Albanije do Drima sa Skadrom, pozivajuc'i se na istorijska prava i ekonomske razloge. Italija je trazhila administraciju nezavisne albanske drzhave, po mandatu Drushtva naroda, sa istim severnim i istochnim granicama kao 1913, dok bi juzhne bile revidirane, a Valona sa zaledjem da bude data Italiji u potpun suverenitet [10. januara 1920]. Saveznici su spremni da ovo prihvate pod uslovom da Srbija dobije Skadar, Drim i Shen Djin, tj. da se udovolji zahtevu SHS. Nasha delegacija, medjutim, suochena sa opasnoshc'u od italijanskog prisustva, uporno brani [14. januara 1920] nezavisnu Albaniju u granicama iz 1913, sa manjim korekcijama; ako to ne mozhe, onda Jugoslavija trazhi deo severne Albanije, za koje je obec'ala autonomni rezhim.[9] To je, ujedno, prvi pomen jedne moguc'e autonomije za teritoriju sa albanskim stanovnishtvom pod suverenitetom jugoslovenske drzhave. U nastavku pregovora pomishljalo se vec' ponovo i na deobu Albanije, sa minimalnim zahtevom — granicom duzh Crnog Drima i Velikog Drima do mora, i maksimalnim — do reke Mat i Ohridskog jezera — „kako bi Italija dobila shto manje teritorije”.

Za dalji razvoj dogadjaja presudna je okolnost shto su Italijani morali da se povuku iz Albanije pochetkom 1920, a u junu te godine, pod pritiskom albanskog oslobodilachkog pokreta, i iz Valone. [10] Tako je Konferencija ambasadora, kojoj je ponovo dato u nadlezhnost konachno reshenje albanskog pitanja, u novembru 1921. godine donela odluku o priznanju Albanije kao nezavisne i suverene drzhave. Pokushaj drzhave SHS da dobije ispravku granice prema Skadru i Drimu nije uspeo. [11] Primljena u Drushtvo naroda josh 17. decembra 1920, Albanija postavlja odmah pitanje evakuacije svih stranih trupa sa svoje teritorije, chime se aktualizovalo pitanje njenih granica. Definitivnu odluku o granicama Albanije Drushtvo naroda je 1921. godine prepustilo Konferenciji glavnih saveznichkih sila [Engleska, Francuska, Italija, SAD, Japan]. Komisija za razgranichenje imala je da izvrshi ispravku severne granice u oblasti Skadra, Prizrena, Debra i Lina na Ohridskom jezeru u korist Albanije. Vlada SHS nije prihvatila ove zakljuchke, kao ni odluku da Albaniji bude dodeljen manastir Sv. Naum [6. decembra 1922]. Na medjunarodnim forumima spor oko Sv. Nauma bio je reshen definitivno u korist Albanije [savetodavnim mishljenjem br. 9 Hashkog suda, od 4. septembra 1924, na pitanje Saveta Drushtva naroda]. Medjutim, Jugoslavija nije htela da prihvati ove odluke, istichuc'i protiv njih mnoge strategijske, etnografske i istorijske razloge. Pitanje je konachno resheno tako shto je Jugoslavija pomoc'u Ahmed Zogua oborila rezhim Fana Nolija, u decembru 1924, pa je sa Zoguom u direktnim pregovorima postignut sporazum, po kome je Sv. Naum pripao Jugoslaviji, u zamenu za selo Lin na zapadnoj obali Ohridskog jezera i josh neke druge naseljene tachke oko samog manastira. Taj medjudrzhavni sporazum je potvrdila Konferencija ambasadora, avgusta 1925. Zavrshni protokol o razgranichenju Medjunarodne komisije potpisan je u Firenci tek 26. jula 1926. Time je definitivno resheno pitanje albanskih granica, koje i danas vazhe izmedju nashih drzhava. [12]

I ovom prilikom se mora istac'i da ni u jednom trenutku nije bio doveden u pitanje teritorijalni integritet Jugoslavije u oblasti Kosova, Metohije i zapadne Makedonije, bez obzira na iredentistichke aspiracije u samoj Albaniji, koje je na politichkom planu pothranjivala italijanska propaganda. Sa stanovishta medjunarodnog prava, prema tome, jugoslovenske zemlje nastanjene albanskom nacionalnom manjinom priznate su i potvrdjene svim ugovorima i sporazumima evropskih i balkanskih drzhava od 1913. do 1926. godine. S druge strane, u odnosu na samu Albaniju iskristalisao se u jugoslovenskoj politici generalni stav u prilog nezavisnosti albanske drzhave, a protiv podele. Zanimljivo je u tom pogledu razmishljanje Ive Andric'a u njegovom poverljivom elaboratu o Albaniji iz 1939: „Za nas bi podela Albanije mogla doc'i u obzir samo kao jedno nuzhno i neizbezhno zlo kome se ne mozhe odupreti, i kao jedna velika shteta iz koje treba izvuc'i onoliko koristi koliko se da, tj. od dva zla izabrati manje”.[13]

III Albanci u Kraljevini Jugoslaviji

1. Pravni polozhaj albanske nacionalne manjine

Polozhaj Albanaca u Srbiji i Crnoj Gori [1912-1918], a potom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca odnosno Jugoslaviji [od 1919], bio je istorijski uslovljen. Medjusobni odnos naroda gradio se na ovom podruchju decenijama i stolec'ima pre toga u uslovima tudjinske vlasti, u feudalnoj drzhavi otomanskog suvereniteta. Srpski narod je bio raja, bez ikakve pravne ili stvarne zashtite, obespravljen u odnosu na albansku narodnost, koja se — po veri i politichkim pozicijama — koristila statusom osobite povlashc'enosti i skoro bezgranichnog prava prema svakoj neturskoj narodnosti, a posebno prema Srbima. To je primarna chinjenica, koja se mora imati u vidu prilikom analize i procene stanja i medjunacionalnih odnosa posle oslobodjenja Kosova, Metohije i Makedonije 1912. godine. Pred novu vlast, srpsku pa jugoslovensku, postavio se zato vishe nego tezhak zadatak da za kratko vreme, tako rec'i odmah, razreshi vekovne suprotnosti, uspostavi pravdu — istorijsku i ljudsku u isto vreme, da zavede mir i poredak u oblasti koja se vec' vishe od stotinu godina odlikovala najvec'im stupnjem anarhije u chitavoj Evropi. Ako se na drushtvene odnose i politichku situaciju ovog razdoblja, prema tome, gleda istorijski, onda je uspostavljanje srpske vlasti na Kosovu, a pogotovu u Makedoniji [sa sopstvenim bremenom slozhenih nacionalnih odnosa], bilo opterec'eno izuzetno teshkim nasledjem proshlosti, i to ne samo neke daleke istorijske proshlosti vec' neposredne jucherashnjice, gde su se josh pushila zgarishta, josh pamtila i rachunala ubistva na poljima, u shumama, u rodjenoj kuc'i, otmice i ucene, pljachke i nasilja. Na oslobodjenom Kosovu trebalo je likvidirati feudalizam, stvoriti nove moguc'nosti za izvlachenje iz vekovne zaostalosti i za brz ekonomski napredak, smiriti i regulisati nacionalne odnose.

Prva stvar koja se mora istac'i i prva novost u odnosu na prethodno stanje je zavodjenje ustavnog poretka i organizovane upravne i sudske vlasti na Kosovu. Nije tachno da je podruchje Kosova bilo „van zakona”. Bez obzira na posebne mere vojnog karaktera, koje su bile zavedene i odrzhavane dokle god je oblast Kosova bila izlozhena diverzantsko-teroristichkoj aktivnosti albanskih kachaka, za Albance u Jugoslaviji vazhili su svi jugoslovenski zakoni, a pre svega Ustav.

Chesto se tvrdi da albanska narodnost u Kraljevini Jugoslaviji nije uzhivala status nacionalne manjine i da je bila potpuno lishena medjunarodno-pravne, pa i ustavnopravne zashtite. Ta uproshc'ena teza je netachna. Po Ugovoru o miru zakljuchenom u Berlinu 13. jula 1878. Srbija je, po priznanju njene nezavisnosti [chl. 34], preuzela i medjunarodnu obavezu o zashtiti tzv. verskih manjina. Chlan 35. toga Ugovora glasi: „U Srbiji razlike u veri i veroispovesti nec'e moc'i da budu smetnja da neko iz tog razloga bude iskljuchen ili sprechen da uzhiva svoja gradjanska i politichka prava, da ne bude primljen u javne sluzhbe, na polozhaje i da mu se na ukazuju pochasti ili da ne obavlja razne zanate i zanimanja, ma u kome mestu to bilo. Sloboda i javno vrshenje crkvenih obreda svih veroispovesti bic'e zajemcheni svim gradjanima Srbije i strancima, i nikakve smetnje nec'e se moc'i praviti njihovim odnosima sa svojim duhovnim stareshinama”.[1] Treba, naravno, uochiti razliku izmedju „verske” i nacionalne manjine. Mada se ta dva pojma u mnogo chemu poklapaju, pogotovu u vremenu kada je Berlinski ugovor bio zakljuchen, to nije isto. U svakom sluchaju, ravnopravnost gradjana, bez obzira na veru i veroispovest, utvrdjena je nachelno i svim osnovnim zakonima koje je Srbija donosila u razdoblju od 1888. do 1919. godine.

Odredba chlana 35. Berlinskog ugovora stavljena je van snage Ugovorom izmedju glavnih sila saveznichkih i udruzhenih i Drzhave Srba, Hrvata i Slovenaca od 10. septembra 1919. godine u Sen-Zhermenu, u okviru tzv. „versajskog sistema ugovora”, kojim je utvrdjen novi poredak drzhava u Evropi i posebno resheno pitanje sukcesije Austro-ugarske drzhave, likvidirane Ugovorom o miru potpisanim istog datuma.[2] Kakve je obaveze Jugoslavija preuzela Senzhermenskim ugovorom? Pre svega, Drzhava SHS se obavezuje „da svima stanovnicima da punu i potpunu zashtitu zhivota i slobode bez obzira na poreklo, narodnost, jezik, rasu ili veru” [chl. 2, st. 1]. Isto tako, svi jugoslovenski drzhavljani „bic'e jednaki pred zakonom i uzhivac'e ista gradjanska i politichka prava bez obzira na rasu, na jezik ili na veru” [chl. 7, st. 1]; dalje se istim chlanom predvidja da se „nikakvo ogranichenje nec'e propisati protiv slobode upotrebe ma kojeg jezika” od strane jugoslovenskog drzhavljanina, „bilo u privatnim ili trgovachkim odnosima, bilo u pogledu vere, shtampe ili za izdanja svake vrste, bilo na javnim zborovima” [st. 3]; shtavishe, „dac'e se usmene olakshice” jugoslovenskim drzhavljanima „drugih jezika, a ne zvanichnog, da se mogu posluzhiti svojim jezikom, bilo usmeno, bilo pismeno pred sudovima” [st. 4]. Posebnim chlanom je predvidjena generalna zashtita nacionalnih manjina: „Srpsko — hrvatsko — slovenachki pripadnici [tj. jugoslovenski drzhavljani — D. B.] koji obrazuju etnichke, verske ili jezichke manjine, uzhivac'e isto postupanje i iste garantije pravno i faktichki kao i ostali srpsko-hrvatsko-slovenachki pripadnici. Oni c'e, naime, imati ista prava kao i drugi da o svome troshku podizhu, upravljaju i nadziravaju dobrotvorne, verske i socijalne ustanove, shkole i druge vaspitne zavode, s pravom da se tu sluzhe slobodno svojim jezikom i slobodno ispovedaju svoju veru” [chl. 8]. Ugovor ne predvidja nikakav izuzetak od odredbe ovog chlana, te ova odredba, kao i sve prethodne, bez ikakve nedoumice vazhi i za albansku nacionalnu manjinu u Drzhavi SHS.

Sporno je, po nashem mishljenju, tumachenje izuzetka od odredaba chlana 9, gde se predvidja posebna obaveza na „olakshice” za izvodjenje nastave na maternjem jeziku „u varoshima i srezovima u kojima stanuju u znatnoj meri srpsko — hrvatsko — slovenachki pripadnici drugih jezika”, shto opet ne sprechava vladu Drzhave SHS da u pomenutim shkolama uvede nastavu zvanichnog jezika kao obaveznu; isto tako, devetim chlanom [st. Z] predvidjeno je da c'e se u varoshima i srezovima nastanjenim u znatnoj meri jugoslovenskim drzhavljanima koji pripadaju etnichkim manjinama, po veri ili jeziku, „ovim manjinama osigurati pravichan udeo u iskorishc'avanju i dodeljivanju onih suma, koje bi iz javnih fondova, drzhavnim budzhetom, opshtinskim i drugim budzhetima mogle biti namenjene vaspitnim, verskim ili dobrotvornim ciljevima”. Ogranichenje je u tome shto „odredbe ovog chlana [znachi samo njega, a ne prethodnih chlanova kojima se daju generalna prava nacionalnim manjinama — D. B.] vazhic'e samo za teritorije dodeljene Srbiji ili Drzhavi Srba, Hrvata i Slovenaca posle 1. januara 1913. godine”. Sporno je moglo biti da li se to odnosi na teritoriju Stare Srbije i Makedonije. Ove teritorije su dodeljene Srbiji Londonskim mirovnim ugovorom izmedju Turske i balkanskih saveznika od 30. maja 1913. godine. Tim ugovorom je Turska ustupila saveznicima teritorije zapadno od linije Enos-Midija, izuzevshi Albaniju [chl. 2], a obe strane su prepustile velikim silama brigu da urede razgranichenje Albanije i sva pitanja koja se nje tichu [chl, Z]. Londonska konferencija ambasadora, dodushe, pre 1. januara 1913. donosi nachelnu odluku o formiranju Albanije kao autonomne drzhave, ali je njena teritorija odredjena, a prema tome i odgovarajuc'a teritorija „dodeljena” Srbiji i Crnoj Gori tek u toku 1913. [10. aprila], a definitivno tek Protokolom iz 1926. Prema tome, Kosovo, Metohija i Makedonija, ako se imaju u vidu londonska dokumenta iz 1913. godine, spadaju ochigledno u one „velike teritorije” koje su, prema prvom stavu preambule Sen-Zhermenskog ugovora Drzhave SHS sa saveznicima, „od pochetka 1913. godine Kraljevini Srbiji prisajedinjene”. Iz toga se mozhe i mora izvuc'i zakljuchak da su i odredbe chlana 9. vazhile za ove teritorije, a nisu vazhile samo za podruchje Srbije ogranicheno pre 1. januara 1913, jer se na to podruchje primenjivao medjunarodni propis chlana 35. Berlinskog ugovora. Ugovor, dakle, ochigledno „proshiruje zashtitu manjina i na one teritorije koje su prisajedinjene Srbiji pre Prvog svetskog rata”, kako tumachi Milan Bartosh.[3] Pogreshno je kada se tvrdi da je albanska manjina bila izuzeta od specijalne zashtite po chlanu 9, a pogotovu po ostalim chlanovima Senzhermenskog ugovora. Chlanom 10, pogotovu, predvidja se i poseban status i povlastice za jugoslovenske drzhavljane muslimane: Drzhava SHS „pristaje da za muslimane, ukoliko se tiche njihovog porodichnog i lichnog statusa, donese odredbe koje dopushtaju da se ta pitanja regulishu po muslimanskim obichajima” [str. 1]. Preduzec'e se i koraci da se naimenuje reis-ul-ulema [str. 2], a vlada se posebno obavezuje „da pruzhi zashtitu dzhamijama, grobljima i drugim verskim ustanovama muslimanskim”; da da sve olakshice i dozvole verskim zaduzhbinama te da nec'e uskratiti nijednu od potrebnih olakshica [st. Z]. Najzad, Ugovor izrichito precizira saglasnost vlade SHS da „ukoliko se odredbe gornjih chlanova [tj. svih chlanova od 2. do 10 — D. B.] odnose na lica koja pripadaju manjinama po rasi, veri ili jeziku, te odredbe pretstavljaju obaveze medjunarodnog znachaja”, koje su zato stavljene pod garantiju Drushtva naroda [chl. 11, st. 1].

Ako bi se i prihvatilo tumachenje da su Kosovo, Metohija i Makedonija u smislu medjunarodnog prava stecheni pre 1. januara 1913. godine, te da su izuzeti iz specijalnih odredaba chlana 9. Senzhermenskog ugovora, oni nisu izuzeti iz odredaba chl. 2-8, 10 i 11. Nije zato moguc'no izvlachiti iz toga dalekosezhni zakljuchak o „stvaranju terena za nasilno posrbljavanje Makedonaca i Shiptara”, niti da je „zaklanjajuc'i se za oslobodjenjem od medjunarodne duzhnosti velikosrpski kurs slobodnije sprovodjen u Makedoniji i na Kosmetu nego shto bi se to moglo vrshiti da je postojala puna ustanova zashtite manjina i u ovim pokrajinama”.[4] Parola o posebnoj nezashtic'enosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji nije, po nashem mishljenju, ni pravno ni istorijski osnovana.

Drugo je pitanje, mada nikako ne nevazhno, da li su opshte pravne odredbe o zashtiti nacionalnih manjina i jednakosti svih gradjana Jugoslavije uopshte sprovodjene u zhivot kada je rech o Albancima. U praksi, albanskoj nacionalnoj manjini nisu obezbedjena ona prava koja su uzhivali Nemci, Italijani ili Madjari; ima dosta podataka na osnovu kojih se mozhe zakljuchiti da je prema Albancima sprovodjen rezhim diskriminacije, posebno na planu kulture i obrazovanja. Na politichkom planu, medjutim, albanski feudalni sloj i dobar deo gradjanstva uklopili su se u drushtveni poredak i stranachki zhivot, ne samo preko muslimanske stranke [„Dzhemijet”] nego i preko drugih politichkih partija [Demokratske stranke, na primer]. Tako su Albanci uchestvovali i u parlamentarnom zhivotu, a drzhali su i znachajne polozhaje u chinovnichkom, upravnom aparatu. Teshko je, dakle, uopshtavati sliku o polozhaju albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji izmedju dva rata. Koliko god nepovoljna, ona i nije bila bitno nepovoljnija od polozhaja mnogih drugih kategorija stanovnishtva, bez obzira na narodnost. Izrabljivanja, neposhtovanja zakonitosti, zhandarmerijskog nasilja, bilo je i na drugim stranama i prema drugim narodima Jugoslavije; razume se, i prema srpskom narodu. Nacionalni momenat se ovde ne mozhe posmatrati odvojeno od socijalnih i klasnih odnosa. Osim toga, stanje i polozhaj albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji izmedju dva rata moraju se procenjivati i u kontinuitetu odnosa i stanja koji su se obrazovali na tom planu bar tokom poslednjih nekoliko decenija, i vishe, uochi balkanskog i svetskog rata. Kosovo i zapadna Makedonije bili su za nekoliko prvih godina posle 1918, u stvari, u pravom vanrednom stanju i provizorijumu: s jedne strane, sa albanskim terorizmom, a s druge strane, sa pokushajima da se nacionalni i socijalni odnosi razreshe kroz program agrarne reforme, kolonizacije, a delimichno i iseljavanja muslimana iz Jugoslavije. Ni do samoga rata 1941. godine nije u tim krajevima stanje normalizovano, niti je uopshte reshen bilo koji zhivotni problem — ne samo Albanaca nego ni Srba, Crnogoraca i Makedonaca.

2. Agrarna reforma i kolonizacija

Jedna od glavnih mera za sredjivanje stanja na Kosovu i Metohiji, isto tako u Makedoniji, trebalo je da bude agrarna reforma i kolonizacija, kojom su imala da se postignu dva cilja: da se likvidacijom feudalnih odnosa uspostave drushtveno-ekonomske pretpostavke za razvoj slobodne kapitalistichke poljoprivrede, i drugo, da se uspostavi etnichka i nacionalna ravnotezha i tako popravi stanje srpskog naroda na ovom podruchju, poremec'eno hronichnim nasiljem, narochito u prethodnim decenijama. Pogreshno je tvrdjenje da je „kolonizacija prethodila agrarnoj reformi i davala joj osnovne smernice”.[1] Uredba o naseljavanju novooslobodjenih i prisajedinjenih oblasti Kraljevini Srbiji doneta je, dodushe, 20. februara 1914. godine, ali je bilo premalo vremena za njeno metodichno i masovnije sprovodjenje u zhivot u mobilizacijskim i ratnim uslovima koji su nastali vec' jula iste godine. Glavni je zadatak bio, medjutim, likvidacija feudalnih odnosa, koji su i bili pretpostavka ranijih i zatechenih nacionalnih odnosa; zemlja se nalazila vec'inom u rukama chitluk-sahibija, a postojali su i polufeudalni odnosi — begluchari, napolichari, arendatori, momci itd. Nosioci feudalnog sistema bili su turski i albanski begovi i chitluk-sahibije, a zavisno stanovnishtvo sastojalo se od srpske i albanska sirotinje.[2] Pretpostavka za uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti bila je, zato, likvidacija feudalnog sistema; u tome je nova vlast gledala prvenstveno put ka stvarnom nacionalnom oslobodjenju Srba. Crna Gora je brzhe od Srbije pochela likvidirati chitluchke odnose i naseljavati svoje saplemenike na teritoriji zapadne Metohije, vec' krajem 1912. Dodushe, u toku prvog svetskog rata ti su se naseljenici bili povukli u Crnu Goru, da bi se vec' 1919. vratili na dobijena imanja.[3] Prvo su se vrac'ale porodice koje su do 1914. godine bile naseljene putem kupovine zemlje ili u drzhavnoj rezhiji. Njihov povratak je bio masovan u prolec'e 1919; vec'ina se privremeno nastanila u gradovima, chekajuc'i da dobije zemlju. U razdoblju od 1918. do 1920, Kosovo je naseljavano „bez dovoljne pripreme i plana, pa chak i bez finansijskih sredstava”. Prvi naseljenici bili su prepushteni sami sebi, a drzhava im je obezbedila samo besplatan prevoz zheleznicom.[4]

Prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme, od 27. februara 1919. proklamovano je raskidanje kmetskih odnosa, kako u Bosni i Hercegovini tako i u novim krajevima Srbije i Crne Gore, a kmetovi su proglasheni vlasnicima zemlje. Izneseni su osnovni principi za dalje sprovodjenje agrarne reforme.[5] Shto se tiche naseljavanja [kolonizacije], ono je za oblast Kosova, Metohije i Makedonije pravno regulisano najpre Uredbom o naseljavanju juzhnih krajeva, od 24. septembra 1920. Tu su mnoga pitanja ostala otvorena i postojala je moguc'nost velikih zloupotreba. Tachno je konstatovano da su zloupotrebe i nepravilnosti prilikom premera i zahvatanja privatnih imanja albanskih seljaka chifchija radi stvaranja kompleksa za naseljavanje imale negativne posledice na odnose naseljenika, koji su dobijali na taj nachin oduzetu zemlju, i meshtana — Srba i Albanaca. Prema pomenutoj uredbi mogla se privatna svojina oduzeti radi stvaranja naseljenichkih kompleksa, ali se iz fonda za kolonizaciju morala dati u zamenu zemlja istog boniteta i u blizini oduzetih parcela. To se, medjutim, uglavnom nije poshtovalo.[6] Oduzimajuc'i zemlju Albancima agrarne vlasti nisu ih upoznavale s njihovim pravima, chak ni zvanichno obaveshtavale da im je zemlja oduzeta. Prilikom ogranichavanja naseljenichkih kompleksa uglavnom se nije vodilo rachuna o interesima i egzistenciji albanskih seljaka: „ima sluchajeva ... da je pojedincima sve oko kuc'e oduzeto, da sada radi ulaza u kuc'u moraju prolaziti kroz naseljenichko imanje”. Ovakvi sluchajevi dovodili su u neprijatan polozhaj i Albance i naseljenike, jer su i naseljenici videli da ne treba otimati od jednih siromaha da bi se dalo drugim.[7]

U stvari, kolonizacija je otpochela 1919/20. i sprovodila se bez ikakva sistema, shto je dovelo do zloupotreba u toku celoga rada na sprovodjenju agrarne reforme na Kosovu. Iz poverljivih izveshtaja i drugih dokumenata ochevidno je da su agrarne vlasti, i pored izrichitih naredbi ministra agrarne reforme a kasnije poljoprivrede, nastavile da protivzakonito ogranichavaju i oduzimaju zemlju albanskih seljaka, chesto bez ikakve naknade ili zamene, sve do 1940. godine. U najtezhi polozhaj dospeli su Albanci u pogranichnim srezovima prema Albaniji, gde su vlasti nastojale da nasele shto vishe kolonista, smatrajuc'i, ne bez povoda, da c'e na taj nachin obezbediti sigurnost granice i red i mir. Ne treba zaboraviti da je u najvec'em delu ovoga perioda stanje nemira i nestabilnosti na Kosovu i Metohiji odrzhavano stalnim ubacivanjem kachaka odnosno diverzantskih grupa preko granice sa albanske teritorije; smatralo se da c'e pojas kolonista duzh granice doprineti sprechavanju ovih upada. No poshto u tim srezovima nije vishe bilo ni drzhavne ni opshtinske zemlje, oduzimana su imanja seljaka Albanaca bez obzira na to da li njihove porodice mogu opstati na ono malo zemlje shto im je ostavljeno. U prvom periodu naseljavanja na osnovu Uredbe, ipak, manje je zahvatana privatna obradiva povrshina Albanaca. Deljene su uglavnom utrine, shikare i shume. Od ukupne povrshine zemlje podeljene kolonistima jedva ako je 5% bilo obradjeno, dok je 95% predstavljalo dotada neobradjenu, a vrlo chesto i sasvim jalovu zemlju.[8]

Prvih deset godina sprovodjenja agrarne reforme i kolonizacije pokazalo se da do tada preduzimane mere imaju vrlo velike nedostatke, koji dovode u pitanje efekat chitavog poduhvata i kompromituju drzhavnu politiku na ovom planu. Zato se 1931. godine pristupilo energichnim merama za likvidaciju agrarne reforme i naseljavanja. Zakon od 5. decembra 1931. odnosio se na Makedoniju, Kosovo, Metohiju i delove Crne Gore. Ovim zakonom su definitivno ukinuti chivchijski odnosi zasnovani pre 1. oktobra 1912, napolicharski odnosi zasnovani pre 27. februara 1919, c'esimdzhijski [zakupnichki] odnosi, arendatorski odnosi na manastirskim imanjima i tzv. momachki odnosi [kad su imanja bila prepushtena momcima]. Chifchije su zemlju, kuc'e i zgrade dobijale besplatno, a kolonizaciji su namenjeni vishkovi zemlje.[9]

Ne mozhe se osporiti chinjenica da je agrarna reforma na Kosovu i Metohiji, pre svega, likvidirala feudalne odnose; s druge strane, zloupotrebama i nepromishljenom politikom produbila je jaz izmedju srpskog i albanskog naroda i zaoshtrila ionako loshe nacionalne odnose. Uprkos tome, nije umesno preuvelichavati obim i domet kolonizacije na Kosovu. Intenzivnija su naseljavanja izvrshena izmedju 1922. i 1929, kao i 1933. do 1938, kada je kolonizacija praktichno zavrshena. Prema nedovoljno tachnim podacima do 6. aprila 1941. naseljeno je na Kosovu i Metohiji ukupno 12.000 porodica, shto znachi oko 60.000 Jugoslovena, pretezhno Srba iz raznih krajeva zemlje, po pravilu iz pasivnih oblasti.[10] Taj broj sigurno nije bio dovoljan da nadoknadi velike gubitke u srpskom stanovnishtvu do kojih je doshlo iseljavanjem poslednjih decenija pred oslobodjenje: valja se podsetiti na podatak Jovana Cvijic'a da je izmedju 1876. i 1912. iz ovog dela Stare Srbije izbeglo u Srbiju preko 150.000 ljudi srpske narodnosti,[11] a da ne govorimo koliko je izbeglo za duzhi vremenski period. Prema tome, na etnichkom planu samo je delimichno korigovan odnos koji je u sushtini nepopravljivo bio poremec'en na shtetu srpskog naroda u prethodnom razdoblju. Uostalom, pokazuju to i podaci o nacionalnoj strukturi kosovsko-metohijskog stanovnishtva iz 1939: od ukupno 645.017, na slovenski elemenat dolazi 162.896 [25,2%], na neslovenski — albanski, turski, ciganski itd. elemenat — 422.827 [65,6%], a na srpske i druge naseljenike josh svega 59.294 [9,2%].[12]

3. Albanski terorizam i iredentizam

Za sve vreme sprovodjenja u zhivot odredaba o agrarnoj reformi i kolonizaciji, ali i chitavoga ostalog sistema pravnih propisa i zakona, na teritoriji Kosova, Metohije i Makedonije jugoslovenska vlast se morala nositi sa albanskim terorizmom, koji se u nashoj posleratnoj literaturi naziva, prilichno eufemistichki, „kachachkim pokretom albanskih masa”, koje su se „borile protiv uspostavljanja srpske vlasti”.[1 ] Glavni period terorizma je od 1919. do 1924. godine, mada se i kasnijih godina javlja odmetnishtvo. Sama turska rech „kachak” znachi — odmetnik od vlasti, ali i razbojnik, a to se dvoje vrlo chesto spajalo u jedno, poshto akcije kachaka nisu bile gerilskog karaktera nego teroristichki i pljachkashki napadi na ustanove vlasti i srpsko stanovnishtvo. Kakva-takva vlast Kraljevine SHS uspostavljena je ipak josh 1921. godine, poshto je Ministarstvo unutrashnjih dela objavilo amnestiju svih odmetnika koji se budu predali do 10. marta te godine. Amnestija je imala delimichan uspeh [rok za predaju je kasnije produzhavan], ali se mozhe smatrati, s obzirom na tadashnje prilike na Kosovu, da je postigla cilj, jer se vec'ina odmetnika vratila svojim kuc'ama, tako da „u nekoliko sela u tetovskom, prizrenskom i kosovskom okrugu, chije je mushko stanovnishtvo bilo skoro polovinom odbeglo u goru, nema vishe nijednog odmetnika”. Ipak, i posle odredjenih rokova ostalo je kachaka koji se nisu predavali. „Prvi kachaci nisu se ni do danas predali. Interniranje njihovih porodica nije dalo zheljene rezultate.[2] Tako je borba protiv odmetnika i terorista „ukljuchena” u program kolonizacije: imanja odmetnika su oduzimana, chitave porodice su internirane u posebne logore. Represalije su primenjivane i na sela ako su pomagala kachake, ili chak ako se samo na njihovom podruchju vodila borba s kachacima. Odmetnichkim porodicama konfiskovana je cela imovina, a kuc'e su im ponekad spaljivane. Sela iz kojih se pruzhao otpor osvajana su zdruzhenim dejstvom vojske i zhandarmerije, uz ucheshc'e artiljerije. Zabelezhene su i vec'e bune, kao na primer „lapska buna” [1920], koja je ugushena brutalno [Prapashtica, Knjina, Kabash, Jablanica, Ariljacha].[3]

Vazhnu ulogu u odrzhavanju nesredjenog stanja, narochito na Kosovu, imala je politichka i diverzantska aktivnost italijansko-albanske iredente iz same Albanije i emigrantskih centara. Akcija kosovske emigracije uklapala se u opshtu borbu protiv Jugoslavije, koju su vodili, na jednoj strani, ustashe, a na drugoj „makedonstvujushchi”. Italijanska vlada je bila glavni oslonac ovih pokreta. Ona je uspela da pridobije i rukovodioce tzv. „Kosovskog komiteta”, chije je sedishte bilo u Bechu, na chelu sa Bedri Pejanom i Ibrahimom Djakovom,[4] Grof C'ano u svom Dnevniku pishe: „Moramo uspavati Jugoslovene. Ali kasnije, nasha politika mora da se zhivo pozabavi Kosovom. To c'e odrzhati zhivim jedan iredentistichki problem na Balkanu, privuc'i pazhnju Albanaca i predstavljati nozh uperen u kichmu Jugoslavije”.[5]

U sluzhbi albanske iredente nalazile su se i sve legalne politichke organizacije Albanaca u Jugoslaviji. „Muslimanska juzhna organizacija” [Dzhemijet], formirana 1923, bila je korishc'ena i za sprovodjenje iredentistichke propagande, narochito posle pogorshanja jugoslovensko-albanskih odnosa 1924. Prema nekim podacima predsednik ove organizacije Ferat-beg Draga bio je u stalnoj vezi sa tiranskom vladom, od koje je primao i novac. Zbog takvog stava jugoslovenska vlada je 1925. zabranila rad „Dzhemijeta”, ali ovaj nastavlja da radi u ilegalnosti. Formirana je na Beogradskom univerzitetu i tajna studentska organizacija „Besa”, s programom da radi na prikljuchenju Kosova i Metohije Albaniji; finansiralo ju je albansko, a potom italijansko poslanstvo u Beogradu. Trebalo je organizovati chete koje bi bile spremne da u sluchaju izbijanja rata diverzantskim akcijama olakshaju napredovanje italijanske vojske, koju je albanskom narodu trebalo prikazati kao oslobodioce.[6] Ali Hadri konstatuje da su „skoro svi albanski prvaci delovali javno ili tajno medju svojim sunarodnicima pod plashtom politichke pripadnosti ovoj ili onoj gradjanskoj stranci, verskoj organizaciji — dzhemijeta i gajreta”; skoro svi su se potom za vreme drugog svetskog rata kompromitovali ucheshc'em u okupatorskoj vlasti.[7] U pitanju je, dakle, taktika prikrivanja i korishc'enja legalnih moguc'nosti politichkog sistema i demokratskih institucija Jugoslavije u dvostrukom cilju: radi lichne koristi i za sprovodjenje antijugoslovenske delatnosti. Ekonomska beda i nesrec'a albanskog seljaka bila je zato mnogo pre posledica njegovog klasnog nego nacionalnog polozhaja: socijalna vrhushka albanskog naroda u Jugoslaviji zhivela je bogato kao priznati deo vladajuc'e klase, radec'i istovremeno protiv drzhave od koje i na rachun koje je zhivela.

4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Trajno reshenje albanskog pitanja u Jugoslaviji videli su neki srpski politichari u planskom iseljavanju Albanaca. Iskustva Miloshevih mera za iseljavanje albanskog stanovnishtva iz srbijanskih gradova chetrdesetih godina HIH veka, i iseljavanje nekih 30.000 Albanaca iz Toplice i Juzhne Morave 1878. godine — navodili su na misao da bi se tim putem moglo reshiti ovo pitanje i u granicama Jugoslavije. Povod za to su dale i one spontane muslimanske migracije koje su zapochele vec' u toku operacije saveznichkih armija u prvom balkanskom ratu: masa Turaka, ali i muslimanskih Albanaca, bezhala je pred ovim trupama ne samo u strahu od osvete nego i zbog onoga nepristajanja na zhivot u hrishc'anskoj drzhavi koje je bilo tako karakteristichno za muslimansko stanovnishtvo Turske.[1] Sama je Turska na veoma odredjen nachin pothranjivala ovaj migracioni impuls, smatrajuc'i ga sastavnim i prirodnim momentom napushtanja teritorija odn. gubljenja otomanskog suvereniteta nad odredjenom teritorijom. Shtavishe, ima dokaza da je prvobitna ideja za iseljavanje Albanaca iz Srbije odnosno Jugoslavije potekla od turskih politichkih faktora. Poslanik Srbije u Bugarskoj, Cholak Antic', pishe svom Ministarstvu inostranih dela iz Sofije 30. maja [12. juna 1914. godine da je Dzhemil-bej, chlan turskog revolucionarnog komiteta, doneo iz Carigrada i jedan specijalni regleman za emigraciju muslimana iz otomanskih izgubljenih oblasti. Ovaj regleman izradjen je i potpisan od dra Nazima, koji je shef centralnog odbora za iseljavanje muslimana. Po ovome reglemanu ovdashnjem turskom revolucionarnom komitetu [u Bugarskoj] stavlja se u zadatak da organizuje emigraciju muslimana ne samo iz Bugarske nego i iz Srbije i Grchke. Doneta je ovakva odluka: „Nastati da se iz Bugarske isele svi Pomaci, koji pod pritiskom vlasti pochinju u jakoj meri da konvertiraju hrishc'anstvu [Pomaci su islamizirani Bugari — D. B.]; iz Srbije pomagati emigraciju posrednim putem i ne preduzimati mere do u sluchaju kad od samog tamoshnjeg muslimanskog stanovnishtva potekne zhelja za emigracijom; iz Grchke pomagati emigraciju samo iz oblasti u kojima je muslimansko stanovnishtvo u manjini ili nikakve kompaktnosti. Za naseljavanje muslimana [Turaka] iz balkanskih drzhava odredjena je obala Anadolije a za Arbanase vilajeti Halep i Bagdad”, u Siriji i Iraku.[2]

Nema sumnje da je u prvim godinama posle uspostavljanja srpske odnosno jugoslovenske vlasti doshlo do spontanog emigriranja izvesnog broja Albanaca, jednim delom u Albaniju, a drugim u Tursku. Nije moguc'no utvrditi tachan broj emigranata, jer se neke shpekulacije sa statistichkim podacima za 1910. odnosno 1920. godinu teshko mogu odrzhati kada se uzmu u obzir svi slozheni faktori ratnog stanja i iseljavanja srpskog, a ne samo albanskog stanovnishtva. Ako je na Kosovu i Metohiji 1910. godine bilo ukupno 475.000 stanovnika [svih narodnosti], a 1920. godine 439.000 stanovnika, apsolutni gubitak iznosi 36.000 stanovnika, a zajedno sa prirodnim mortalitetom za tih deset godina iznosi po nekim rachunanjima oko 150.000 stanovnika. Uopshte nije „nesumnjivo”, kako veli Ali Hadri, da je glavni uzrok smanjenja broja stanovnika iseljavanje Albanaca, pa tek uz to i posle toga gubici u toku balkanskih ratova i prvog svetskog rata.[3] Statistichki period koji je u pitanju [1910-1920] ukljuchuje, pre svega, dve godine uochi balkanskih ratova, kada je iseljavanje Srba sa Kosova bilo narochito intenzivno. Ratovi 1912-1918. godine odneli su vrlo veliki broj srpskih zhivota u ovim oblastima, a nosili su sa sobom i novo raseljavanje. Procesi 1910-1918, prema tome, ireverzibilni su u demografskom smislu za srpski narod na Kosovu i Metohiji. Na iseljavanje Albanaca, stoga, otpada samo manji vremenski period i srazmerno manji broj ljudi. Prema nekim podacima privremena emigracija iz jugoslovenskih oblasti u Albaniju iznosila je 1921. godine oko 40.000 lica.[4] Iseljavanje u Tursku bilo je srazmerno malo. Rachuna se da je do tridesetih godina iseljeno u Tursku najvishe do 45.000 lica albanske, ali i turske i ciganske narodnosti [muslimana]. Nakon toga iseljavanje je prestalo, jer je turska vlada odbila da daje ulazne vize.[5] U ovom sluchaju radilo se vec' o pokushajima planskog iseljavanja, o chemu su vodjeni pregovori izmedju jugoslovenske i turske vlade, pochev od 1930. godine. Nachelna saglasnost postignuta je 1931. Kasnije, u obnovljenim razgovorima, Turska je izrazila spremnost da pochetkom 1936. godine zakljuchi s Jugoslavijom formalni sporazum o iseljavanju 200.000 lica, „stanovnishtva koje je srodno po mentalitetu turskom, te c'e se u Turskoj lako asimilovati, kao shto je to sluchaj sa nekim delovima arbanashkog stanovnishtva kod nas”. Na sednici Stalnog saveta Balkanskog sporazuma krajem februara 1938. zakljucheno je da se u Carigradu sazove konferencija Turske, Rumunije i Jugoslavije, uz prisustvo grchkog posmatracha, radi diskusije o obezbedjenju materijalnih sredstava za naseljavanje doseljenog stanovnishtva u Turskoj. Ta konferencija je i odrzhana 13. juna 1938, pa je zakljucheno da je iseljavanje „jedan od najvazhnijih socijalnih problema”, pod chime se podrazumevalo oslobodjenje ziratne zemlje za Srbe iz pasivnih krajeva.

Iste godine je sa vishe strana podsticana i obrazlagana ideja o sistematskom iseljavanju Albanaca. Tako je 16. maja 1938. godine u Srpskom kulturnom klubu raspravljano o referatu u kome se konstatuje da dotadashnji rad na kolonizaciji nije dao potrebne rezultate, da je opasnost i shtetnost albanskog elementa i dalje aktuelna, kako u nacionalnom i ekonomskom tako narochito u bezbednosnom pogledu, pa se stoga preporuchuje da se Albanci iz Jugoslavije iseljavaju u Albaniju ili Tursku poshto se bude stvar uredila diplomatskim putem, kako su to povoljno reshile Bugarska, Rumunija i Grchka sa svojim muslimanskim stanovnishtvom. Ako se ovo ne bude moglo izvesti, preporuchuje se da se otkupljivanjem imanja i njihovim ustupanjem Srbima i Crnogorcima primoraju Albanci da se sami iz sopstvenih pobuda iseljavaju.[6] Istovremeno, 7. oktobra 1938. Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije, zabrinuto za bezbednost i teritorijalni integritet Jugoslavije u predvecherje drugog svetskog rata, naredjuje da se nastavi akcija iseljavanja Albanaca, a komanda III armijske oblasti sa sedishtem u Skoplju predlazhe mere. U okviru toga, treba „smishljeno, sistematski, ali i energichno” sprovoditi ovu akciju; dovoditi srpski elemenat; nastojati da se u shto skorije vreme jake kompaktne mase arnautske razbiju, dovodjenjem u njihovu sredinu bar 50% nasheg zhivlja; za kolonizaciju u chisto albanskim naseljima nec'e se moc'i primeniti agrar, tj. oduzimanje, nego bi tu zemlju trebalo otkupiti po dobroj ceni, pa onda vrshiti naseljavanje. Milioni koji bi se dali za otkup te zemlje, po oceni ove komande, bili bi neznatni izdaci prema koristi koja bi se dobila rastresanjem kompaktnog arnautskog naselja. Ukazuje se, pri tom, i na znachajnu pomoc'nu ulogu koju treba da odigra crkva, narodna odbrana i privatna inicijativa preko raznih drushtava i sl.[7]

Antropogeografska prouchavanja pojedinih oblasti na Kosovu i Metohiji, uprkos svemu, ne daju za pravo tvrdnjama da su iseljavanja u Tursku i Albaniju bila masovna. Atanasije Uroshevic' primec'uje, na primer, za Kosovo da se isprva ishlo samo u Tursku, a docnije malim delom i u Albaniju, te da su se do 1935. godine iz chitave oblasti [od ukupno 7638 kuc'a] iselile 804 albanske kuc'e i 40 kuc'a poislamljenih i poarbanashenih Srba [svega 844 kuc'a, tj. oko 4220 lica]. U Albaniju je za to vreme iseljeno 68 kuc'a [oko 340 lica], a u Siriju 2 albanske kuc'e [desetak lica].[8] U Novobrdskoj Krivoj reci na 2944 albanske kuc'e u celoj oblasti iselilo se iz Jugoslavije 95 kuc'a [oko 475 lica], i to 81 u Tursku, a 14 u Albaniju; medju onima koje su otishle u Tursku ima i 4 poarbanashene srpske kuc'e. Procenat iseljavanja u Tursku i Albaniju, dakle, iznosi ovde jedva 3,13%.[9] U Gornjoj Moravi i Izmorniku albanski iseljenici su otvoreno govorili da ne mogu da gledaju kako „shkau” [Srbin] sudi, a mnogi su muhadzhiri pobegli iz bojazni od osvete onih Srba kojima su se zamerili, jer je vec'ina bila na atarima srpskih sela.[10]

U svakom sluchaju, iseljavanje Albanaca nije uzelo maha niti je dostiglo ochekivane razmere. U elaboratu Ive Andric'a iz 1939. godine rachuna se josh uvek sa prednostima sistematskog iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku, koje bi najlakshe bilo izvesti u sluchaju podele Albanije [o chemu Andric' inache ne misli dobro], „jer ne bi bilo nikakve jache akcije da se to sprechava”. Neiseljeni ostatak mogao se, u tom sluchaju, sa nestajanjem Albanije kao privlachnog centra za albansku manjinu na Kosovu, lakshe asimilovati.[11] No sve su te kombinacije pale u vodu pred nespremnoshc'u jugoslovenske vlade da ulozhi vec'a finansijska sredstva u stimulaciju iseljavanja. Karakteristichan je u tom pogledu razgovor turskog ministra spoljnih poslova Ruzhdi Arasa sa drom Ivanom Subotic'em 6. jula 1939. Pred ostvarivanje programa iseljavanja Albanaca u Tursku isprechile su se finansijske teshkoc'e: svoju polovinu troshkova naseljavanja u Turskoj, po sporazumu, turska vlada nije mogla da snosi zbog svog programa naoruzhanja. Aras je tvrdio da bi se konvencija mogla odmah primeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i drugi deo troshkova koji su se odnosili na naseljavanje u Turskoj. Aras je uveravao Subotic'a da i turska vlada smatra da je najbolje da u Jugoslaviji duzh albanske granice ima shto manje manjine „koja bi jednog dana mogla postati podlozhna jednoj iredentistichkoj propagandi dirigovanoj od strane Italije iz Arbanije”.[12]

KOSOVO I ALBANSKA NARODNOST U NOVOJ JUGOSLAVIJI

I Drugi Svetski rat 1941-1945. i Albanci u Jugoslaviji

1. Aneksija i Druga prizrenska liga

Fashistichka agresija protiv Jugoslavije pochela je, u stvari, diverzantskim akcijama albanskih iredentista na Kosovu, koje su organizovali Italijani u Albaniji juna 1939. godine. Okupacijom i aneksijom Albanije 7. aprila 1939. Italija je definitivno zakorachila na balkansko tlo i zapochela svoj imperijalni pohod protiv balkanskih i posebno protiv jugoslovenskih naroda. „Nozh uperen u kichmu Jugoslavije”, kako je C'ano nazvao albansko-kosovarski iredentizam, aktiviran je u najbrutalnijem smislu, chime su se ostvarile slutnje i procene jugoslovenskih vojnih i politichkih krugova iz 1938. godine. Sukoba i charkanja bilo je vec' 30. juna i 1. jula 1939. Diverzantski upadi kachaka izvrsheni su i avgusta te godine, pa maja i potom oktobra 1940. U Tirani je formiran jedan nov „Kosovski komitet”, pod vodjstvom Djerim-bega Mahmudbegovic'a iz Pec'i.[1]

Oruzhani napad na Jugoslaviju 6. aprila 1941. i brzi poraz jugoslovenske vojske albanski narod u Jugoslaviji primio je sa odushevljenjem, kao trenutak oslobodjenja i povratka na stanje pre 1912. Albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji se u stvari, nije bila pomirila sa ukljuchenjem u okvire jugoslovenske drzhave; po svom nacionalnom osec'anju i samoopredeljenju ona se nije smatrala obaveznom prema toj drzhavi i chekala je prvi trenutak da se od nje otcepi i pripoji Albaniji, kao matichnoj nacionalnoj zemlji. Bilo je iluzorno ochekivati iskreno projugoslovensko raspolozhenje kosovskih i makedonskih Albanaca posle dvadeset i vishe godina njihove aktivne ili pasivne rezistencije.

Otpor i propaganda medju jugoslovenskim Albancima josh uochi rata da se ne odazivaju pozivima za vezhbu, politichke kombinacije sa hrvatskim separatizmom u trazhenju autonomije za albansku nacionalnu manjinu i slichno — ukazivali su na to da c'e se u buduc'em ratu albanska narodnost u Jugoslaviji okrenuti protiv Jugoslavije i da c'e pridruzhena neprijateljima ove zemlje pokushati da ostvari neke svoje bitne politichke ciljeve koji su bili osujec'eni pobedom Srbije u prvom balkanskom ratu 1912. S druge strane, fashistichko-nacistichki agresori svuda u Evropi, i posebno u Jugoslaviji, koristili su nacionalne manjine kao produzhenu ruku i „petu kolonu” svoje agresije. Albanska manjina se u tom pogledu nije ponashala drukchije negoli nemachka ili madjarska manjina.

Po okupaciji jugoslovenske teritorije nemachko-italijanski arresor je, suprotno nachelima medjunarodnog prava, podelio zemlju i jednostranim aktom izmenio drzhavnopravni status pojedinih njenih oblasti. Sudbinu teritorija nastanjenih albanskom nacionalnom manjinom, prema tome, nisu odredili interesi albanskog naroda nego glavnih okupatora Jugoslavije: Nemachke, Italije i Bugarske. Italija je nastojala da formira „Veliku Albaniju”, anektirajuc'i delove Srbije, Makedonije i Crne Gore. Na celoj duzhini istochne i jugoistochne granice Crne Gore Italija je odvojila delove crnogorske teritorije i prikljuchila ih „Velikoj Albaniji”. Ulcinj sa okolinom, od podgorichkog sreza Tuzi, Hoti, Grudi, Zatrijebach, Vranj, Vladanj i Kodrabudan; od andrijevichkog sreza Plav i Gusinje sa okolinom, a od sreza beranskog — Rozhaj sa okolinom. Vec'i deo Kosova i cela Metohija pripali su takodje „Velikoj Albaniji”, osim podujevskog, vuchitrnskog i kosovskomitrovachkog sreza, koji su dodeljeni nemachkoj okupacionoj zoni odn. okupiranoj Srbiji, i delova gnjilanskog i uroshevachkog sreza severno od Pasjana, sa Kachanikom, Vitinom i Sirinic'kom zhupom, koje su dobili Bugari. Italijani su anektirali i zapadnu Makedoniju sa Tetovom, Gostivarom, Kichevom, Debrom, Strugom i Sve tim Naumom, kao i celim Prespanskim jezerom. Istochno od tog podruchja Makedonija je pripala Bugarskoj, a demarkaciona linija [ne i konachna granica] izmedju Bugarske i Albanije odn. Italije odredjena je Bechkim sporazumom od aprila 1941. godine.[2]

Aneksija ovih teritorija Albaniji pod okriljem italijanske okupacije posluzhila je kao osnov za veoma zhivu propagandu velikoalbanskog iredentizma, kako bi se obezbedilo i konachno drzhavnopravno reshenje u korist Velike Albanije posle pobedonosnog rata. U tom sluchaju, naime, trebalo je pripojiti i sve ostale jugoslovenske krajeve nastanjene Albancima, koji su se nashli pod nemachkom i bugarskom okupacijom. Predsednik marionetske albanske vlade, Mustafa Kruja, drzhao je 30. maja 1941. u Kraljevskoj italijanskoj akademiji predavanje o prirodnom i istorijskom karakteru „Velike Albanije”; Musolini i Hitler c'e obezbediti albanskom narodu posle pobede sila osovine i uspostavljanja novog poretka takvu nacionalnu drzhavu koja c'e obuhvatiti najshire etnichke granice i biti u nerazdvojnoj zajednici s fashistichkom Italijom. Velikoalbansku propagandu shirilo je i katolichko sveshtenstvo. Marin Sirdani je u knjizi Albanija i Albanci [Shqypnija dhe Shqyptaret] isticao da se „Velika Albanija” mozhe stvoriti jedino voljom Musolinija i Hitlera, koji su to obec'ali, pa zahteva da etnichka Albanija obuhvati chetiri bivsha turska vilajeta — janjinski, skadarski, bitoljski i kosovski, te da se podruchje Crne Gore svede na granice od pre 1878. godine.[3] Na dan 28. novembra 1941. godine organizovane su u Skoplju buchne antibugarske albanske demonstracije, sa zahtevom da se Skoplje prikljuchi Albaniji. Nasuprot tome, nisu uspeli pokushaji kvislinshke uprave Milana Ac'imovic'a u Srbiji da se skretanjem pazhnje nemachkom okupatoru na strategijski potencijal kosovskog rudnog basena, ali i na visok procenat srpskog stanovnishtva [navodno i svih 60% u Uroshevcu i Prizrenu], kao i na prisustvo spomenika srpske srednjovekovne drzhave na Kosovu, Metohiji, u Drenici i Sandzhaku — postigne ponovno pripajanje Kosova i Metohije Srbiji.[4] Velikoalbanski elementi bili su ovde veoma aktivni: u Kosovsku Mitrovicu je odmah po okupaciji doshao Kosovski komitet na chelu sa Bedri Pejanijem i Redzhepom Mitrovicom; neshto kasnije Ferad-beg Draga, poslanik i vodja „Dzhemijeta” u Kraljevini Jugoslaviji, i njegov sin Ali Draga formirali su novu organizaciju Lidhja kombetare shqiptare. Sem toga, na teritoriji Srbije pod nemachkom okupacijom albanskoj manjini su sada obezbedjena sva prava: ucheshc'e u organima uprave, posebne shkole odnosno odeljenja, potpuna realna gimnazija za albanske uchenike u Kosovskoj Mitrovici, pa chak i ucheshc'e u vishim upravnim telima.[5]

Izmedju Italije i Bugarske, medjutim, stvorena je velika napetost zbog demarkacione linije, s kojom nisu bili zadovoljni ni Albanci odnosno Italijani, ni Bugari.[6] U trazhenju da se granichna linija izmeni te da se Bugarskoj daju Tetovo, Gostivar, Kichevo, Debar i Struga, izneti su kao argumenat i podaci o dogovoru izmedju VMRO [vrhovista] i Albanaca 1928. godine, prema kome c'e Bugarskoj u sluchaju raspada Jugoslavije imati da pripadnu gradovi Debar, Kichevo, Tetovo, Gostivar i drugi; posebno se zateglo pitanje oko Svetog Nauma. Zategnutost je uvec'ana do te mere da je bugarski ministar vojni Lukov izjavio da c'e u skoroj buduc'nosti doc'i do sukoba izmedju Italije i Bugarske, buduc'i da italijanska imperijalistichka politika tezhi da uspostavi nekadashnje rimsko carstvo i da zagospodari Balkanom. Na demarkacionoj liniji doshlo je i do oruzhanih incidenata. Stanje se nije izmenilo ni posle kapitulacije Italije, jer je u posed bivshe italijanske zone u celosti ushla nemachka armija. Istina, novembra 1943. u zapadnoj Makedoniji boravila je jedna nemachka komisija, sastavljena od vojnih i civilnih lica, koja je trebalo da prouchi etnichki sastav stanovnishtva koje se ranije nalazilo pod italijanskom okupacijom, ali rezultati njenog rada nisu poznati.[7] Nemachki okupator nije ponishtio aneksiju jugoslovenskih teritorija „Velikoj Albaniji”. Naprotiv, likvidaciju italijanske vlasti tumachio je albanskom narodu kao njegovo ponovno oslobodjenje — od italijanskog okupatora, a kao znak podrshke velikoalbanskom konceptu podstakao je osnivanje tzv. „Druge prizrenske lige”, u Prizrenu krajem 1943 [pod pokroviteljstvom vojno-obaveshtajne sluzhbe, Abvera]. Na chelu ove lige nashli su se kolaboracionisti Dzhafer Deva, Bedri Pejani, Ismet Krieziu i drugi.

2. Polozhaj srpskog i makedonskog naroda u anektiranim oblastima

Teror koji je zaveden nad srpskim stanovnishtvom Kosova i Metohije, kao i nad Makedoncima u zapadnoj Makedoniji, sprovodili su albanski nacionalisti uz podrshku okupacionih vlasti i trupa. Bilo je, istina, chasnih izuzetaka kad su susedi i stari prijatelji spasavali zhivot Srbima, pogotovu u toku proterivanja iz mesta i oblasti. Isto tako, same okupatorske vlasti su sprechile izvesne napade na srpske spomenike: tako je 1941. osujec'eno razaranje manastira Dechana, koji od tada chuva stalna posada italijanske vojske, a posle kapitulacije Italije — nemachka posada.[1] No teror je zapocheo odmah po zavodjenju okupacije u vidu pretnji i naredjenja Srbima, posebno Crnogorcima, da se iseljavaju u Srbiju i Crnu Goru, sa fizichkom likvidacijom i paljevinom kuc'a. Prve zhrtve su bili kolonisti, koji su josh od aprila 1941. pod pretnjom smrtne kazne morali da napushtaju imanja i bezhe iz oblasti. To su sprovodile teroristichke grupe kachaka. Njihov zadatak je bio da rade na iseljavanju nealbanskog stanovnishtva, u prvom redu naseljenika, ali i drugih. Palili su im domove u nameri da im se izbrishe svaki trag. Time se pripremao teren za potpuno etnichko „chishc'enje” Kosova i Metohije i konachno prikljuchenje ovih oblasti Velikoj Albaniji. Pored kachaka na Kosovu deluju i velikoalbanski nacionalisti u istom smislu, harangirajuc'i albanske mase protiv srpskog naroda. „Valja istac'i da su chete kachaka i velikoalbanskih nacionalista na Kosovu naishle na podrshku dela albanskog zhivlja koji je bio shovinistichki raspolozhen i orijentisan”.[2] Posledica ovoga udruzhenog nasilja je masovno iseljavanje srpskog stanovnishtva u Srbiju i Crnu Goru. Za godinu dana, do aprila 1942. godine, nakupilo se na juzhnim granicama okupirane Srbije oko 60.000 izbeglica.

Ne treba zaboraviti da je iseljavanje sa Kosova samo jedna epizoda u granichnoj istoriji proterivanja i raseljavanja srpskog naroda u sklopu opshte politike genocida koji je sistematski sprovodjen nad njim u chitavoj Jugoslaviji za vreme rata. Pokrenute su velike mase Srba iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Vojvodine, sa Kosova, pa i iz Makedonije. Prema nekim prorachunima najmanje 400.000 Srba je bilo zahvac'eno ovim merama, a te mere su sprovodili uglavnom okupatorske snage tj. „domac'i izdajnici”, shovinisti i separatisti i pripadnici nekih nacionalnih manjina. Ne postoji blagovremeno, sistematsko i ukupno istrazhivanje ovog vida genocida nad srpskim narodom.[3] Tako je i srpski egzodus sa Kosova 1941-1944. samo delimichno poznat; sistematsko demografsko istrazhivanje, pogotovu, nije nikada izvrsheno. Ukoliko se neshto vishe zna o ovoj tragediji, zna se posredno, prema odbijanju nemachkih okupacionih vlasti u Srbiji da prime ovaj veliki talas izbeglica i prognanika, koji je doslovno sa svih strana navaljivao u Srbiju i opterec'ivao ionako teshke ekonomske i politichke prilike u ovoj okupacionoj zoni. Shto se tiche kosovskih prognanika, organizovana je i jedna konferencija o pitanju vrac'anja izbeglica na teritoriju Kosova, u Kosovskoj Mitrovici i Rashkoj 24-25. aprila 1942. Govorilo se o nekih 20.000 izbeglica koje bi valjalo vratiti na Kosovo. Iz protokola konferencije, na kojoj su uchestvovali i predstavnici albanskih nacionalista [I. Ljutvi, B. Boljetinac], proizlazi podatak o 856 spaljenih srpskih kuc'a, koje bi u sluchaju povratka trebalo ponovo sagraditi. Rachunalo se da je sa Kosova pokrenuto ukupno oko 100.000 Srba. Konferencija, medjutim, nije dovela ni do kakvog rezultata: iseljavanje Srba sa Kosova je nastavljeno. Kao shto primec'uju istrazhivachi, „sa malim prekidima to je u stvari bio jedan kontinuitet u njihovom preseljavanju. Taj proces c'e tec'i za sve vreme drugog svetskog rata, nekad jache, a nekad slabije”. Vec' 29. aprila 1942. referisano je nemachkom komesaru za preseljenike dru Vajnmanu da u Srbiju pristizhu nove izbeglice iz novopazarskog, kosovskomitrovachkog, vuchitrnskog i podujevskog sreza, ali i iz Metohije i sa uzheg Kosova oko Prishtine, dakle i iz italijanske okupacione zone.[4]

Ochigledno je da se politika albanskih kvislinga prema srpskom narodu na Kosovu nije promenila posle sastanka u Kosovskoj Mitrovici i Rashkoj. Naprotiv, u pojedinim mestima su i pojachani progoni. Tome je dosta doprineo dolazak predsednika albanske marionetske vlade, Mustafe Kruje, na Kosovo krajem juna 1942. On je na sastancima sa albanskim vodec'im ljudima Kosova javno govorio „da treba nastojati da se srpski zhivalj na Kosovu i Metohiji shto pre smeni... Sve starosedeoce Srbe oglasiti kolonistima i kao takve preko albanskih i italijanskih vlasti poslati u koncentracione logore u Albaniji. Naseljenike Srbe treba ubijati”. Posle toga je i usledilo masovno ubijanje Srba, kao i odvodjenje u sabirne pa koncentracione logore na teritoriji Albanije. Krajem juna izvrshen je pogrom u okolini Prishtine. Vesti o ovim pogromima komentarishe poslanik NDH u Sofiji, Vladimir Zhidovec, u pismu ministru inostranih poslova Nezavisne Drzhave Hrvatske, M. Lorkovic'u, od 5. septembra 1942, na karakteristichan nachin, ali tachno: „Albanci na taj nachin ciljaju za tim da otjeraju Srbe iz kosovskog kraja”.[5]

Teror je pojachan posle kapitulacije Italije i zavodjenja nemachke okupacione vlasti, krajem 1943. Teroristichka albanska organizacija „Crna ruka” je psiholoshkim pritiskom nagonila Srbe da bezhe sa Kosova. Srpskim porodicama su upuc'ivana pretec'a pisma da bez odlaganja napuste domove. Oni koji se ne bi iselili, ubijani su — pored ostalog i radi zastrashivanja srpskih masa. Bez ikakve zashtite, srpsko stanovnishtvo se sve masovnije iseljavalo: od sreskih vlasti su trazheni i u roku od 48 chasova dobijani pasoshi za Srbiju. To je novi talas iseljavanja Srba, od oktobra 1943. do marta 1944, kada je intenzitet preseljavanja oslabio po svoj prilici zbog intervencije centralnih nemachkih vlasti u Berlinu, jer je ovo stanje ometalo borbu okupatora protiv narodnooslobodilachkog pokreta u Srbiji i stvaralo velike teshkoc'e na strategijskim komunikacijama, putevima i zheleznichkim prugama. Nacionalistichka albanska organizacija „Bali kombtar” preduzela je sa svoje strane takodje mere za etnichko „chishc'enje” Kosova: u prvoj polovini 1944. putem plakata balisti su opominjali srpsko stanovnishtvo da se „blagovremeno” iseljava sa teritorije Kosova.[6]

Broj iseljenog stanovnishtva sa Kosova teshko je i priblizhno utvrditi. Navode se podaci da je od maja 1941. do aprila 1944. iseljeno iz italijanske okupacione zone preko 40.000 osoba, a pored toga od nemachkih vojnih vlasti u Prishtini, uglavnom u 1944. godini, trazhilo je dozvolu za iseljenje 30.000 osoba. Polovinom avgusta 1944. javlja se novi talas organizovanog preseljavanja stanovnishtva — poslednji transport preseljenika iz Uroshevca i okoline.[7]

Narod zapadne Makedonije bio je izlozhen istom teroru i proterivanju kao i srpski narod na Kosovu i u Metohiji. Iz Debra, Kicheva, Struge i drugih mesta ove zone veliki broj izbeglica prelazio je demarkacionu liniju, na istok. Albanski kvislinzi su uz podrshku italijanskog okupatora primoravali roditelje da decu daju u albanske shkole, sa nastavom na albanskom jeziku; ako su odbijali da to uchine, ukidano im je sledovanje hrane, a nisu izostala ni fizichka muchenja stanovnishtva. Srbi su, opet, proterivani i sa bugarskog dela Kosova: rachuna se da se odatle moralo iseliti 5000 srpskih porodica [oko 25.000 osoba]. Zajedno sa nekih 45.000 Srba koji su proterani iz Skoplja pod bugarskom okupacijom taj se narod slivao u velike kolone koje su prichinjavale teshkoc'e italijanskim i nemachkim okupacionim vlastima.[8]

Kako je taj teror izgledao, vidi se iz nekih primera zabelezhenih u istrazhivanjima naselja i stanovnishtva Pologa. Za vreme italijansko-albanske vlasti nastala su teshka stradanja makedonskog stanovnishtva Poloshke kotline. Deo Albanaca iz Simnjice, Zhelina, Djurdjovishta, Lakavice, Rechana, Ravena, Gornjeg Palchishta itd., uz pomoc' italijanskog okupatora, zlostavljao je na najrazlichitije nachine nashe stanovnike: u svim makedonskim selima ti su Albanci otimali stoku, odnosili pokuc'stvo, ubijali istaknute ljude, trazhili ucene i, kao u vreme Turaka, otimali devojke, zhene itd. Neogranichene pljachke koje su vrshili pojedini Albanci i bezvlashc'e ostavili su teshke posledice, koje se osec'aju i posle rata. Zbog pomenutog terora sela Senokose i Gradec danas nisu vishe makedonska, a u nekim selima broj makedonskog stanovnishtva znatno je opao. Mnoga makedonska domac'instva ostala su bez zemlje, jer su je budzashto morala prodavati Albancima.[9] Shtavishe, u toku rata dolazi do obnovljenog doseljavanja Albanaca iz severne Albanije, narochito iz Ljume. To stanovnishtvo je i ostalo u Pologu,[10] chime se josh jednom potvrdjuje da su demografski poremec'aji nastali za vreme poslednjeg rata u posleratnom periodu postali, na zhalost, ireverzibilni, te da se u izvesnim sredinama ne shvata politichki znachaj ove chinjenice.

Naveshc'emo nekoliko pojedinachnih primera terora sa dobro prouchenog poloshkog terena. Selo Tumchevishte je po drugi put u svojoj istoriji razoreno 1943. Uchinili su to Albanci okolnih sela, narochito iz susednog Chegrana, koji su prigrabili zemlju, a crkvu i kuc'e u selu razorili. Prezhivelo makedonsko stanovnishtvo se razbezhalo.[11] Albanci iz okolnih sela ubili su u Zheleznom Rechanu oko 28 najistaknutijih makedonskih domac'ina; potom su opljachkali svu stoku i iznudjivali razne ucene. Seljani su redovno spavali u pec'inama oko naselja, nisu smeli ic'i na trg u Gostivar, niti su mogli obradjivati njive. Da su te prilike potrajale josh koju godinu, primec'uje J. Trifunoski, Makedonci iz Zheleznog Rechana bili bi poubijani, gladovanjem satrveni i iseljeni.[12] Manastir u Simnjici stradao je, kao shto se zna, josh u austrijsko-turskom ratu 1689; tada su doseljeni Albanci iz Mata, uz pomoc' svojih sunarodnika iz susednih sela Padalishta i Srbinova napali i razorili manastir, igumana spalili i pobili kaludjere. I u ovom ratu, 1943, manastir [obnovljen 1935/36] napali su simnjichki Albanci, kaludjer i posluga bili su zaklani, manastirski hram porushen, gradjevinski materijal i stoka razgrabljeni. Istrazhivach je prilikom posete manastiru u julu 1947. prepoznao samo pojedine delove zidova. Zemlju oko manastira ponovo su bili zahvatili muslimanski Arbanasi.[13] Simnjichki Albanci proslavili su se i napadima na druga makedonska sela, kao na primer na Cerovo, koje je zapaljeno 1941. i u koje su potom stalno upadali Albanci iz Simnjice, ali i Albanci iz Albanije.[14] Makedonsko selo Senokose postalo je pretezhno albansko stalnim doseljavanjem Albanaca i proterivanjem Makedonaca; poslednjih osam makedonskih porodica iz ovog sela prisilno je iseljeno u Tetovo na prvi dan Uskrsa 1942. Tada su nad njima vrshili teror i ubijali ih neki Albanci iz Senokosa i susednih naselja.[15]

3. Narodnooslobodilachka borba na Kosovu i Metohiji

Oruzhani otpor okupatoru na podruchju Kosova i Metohije imao je veoma specifichan tok. Ustanak se ovde razvijao sporije nego u drugim krajevima Srbije [1] ; za sve vreme rata albanske mase se nisu mogle aktivirati u narodnooslobodilachkom pokretu, pa je u tim uslovima, zbog neprijateljskog stava Albanaca prema Jugoslaviji, pokret protiv okupatora na Kosovu i Metohiji bio lishen masovne baze, koju je imao u drugim delovima zemlje. Otezhavajuc'u okolnost je predstavljalo i samo iseljavanje Srba i Crnogoraca. Prvim udarom po srpskom stanovnishtvu, internacijom i proterivanjem kolonista i starosedelaca, lishena je ova oblast i znatnog broja chlanova KPJ i SKOJ-a, koji su se nashli medju interniranima, proteranima ili uhapshenima. Mnoge su partijske organizacije bile razbijene.[2]

Prve diverzantske i partizanske grupe sastavljene su uglavnom od Srba i Crnogoraca: rudarska grupa iz Trepche [jul 1941], Kopaonichki narodnooslobodilachki partizanski odred, a potom [oktobar 1941] Metohijski odred, chije je ljudstvo zhivelo po svojim kuc'ama i koji je praktichno likvidiran kada su krajem 1941. godine Italijani pristupili masovnom hapshenju i deportovanju crnogorskog stanovnishtva [posebno iz Pec'i] u koncentracione logore. U prvoj polovini 1942. godine, sve do jeseni, na Kosovu i Metohiji nije bilo oruzhane borbe; tek u jesen se formira Glavni shtab za Kosovo i Metohiju i prvi albanski [shiptarski] odred „Zejnel Ajdini” [oko 70 boraca albanske narodnosti], zatim Sharplaninski narodnooslobodilachki partizanski odred, koji je u januaru 1943, odnosno u aprilu 1943. prihvatio delove razbijenih reorganizovanih albanskih odreda „Zejnel Ajdini” [koji je tada imao 35-40 boraca Shiptara] i „Emin Duraku” [oko 30 boraca]. Sharplaninski odred, sastavljen od Srba, Crnogoraca i Albanaca imao je u to vreme oko 220 boraca. Od aprila 1943. na Kosovu i Metohiji [zapravo, na Shar-planini] je delegat Vrhovnog shtaba i CK KPJ Svetozar Vukmanovic' Tempo, tako da je uchinjen napredak u organizovanju oruzhane borbe protiv okupatora, ali su kapitulacija Italije u septembru 1943. i nemachka okupacija chitave oblasti znatno otezhali i pogorshali prilike. Balistichki „Kosovski puk” [Regjiment i Kosoves], formiran krajem te godine, izvrshio je niz teshkih zlochina na ovoj teritoriji, masovna ubistva u Prizrenu, Kosovskoj Mitrovici, Pec'i i prishtinskom logoru. Ovaj puk i druge balistichke jedinice angazhovani su ne samo u borbama na Kosovu neko i protiv NOVJ u susednim oblastima kao i protiv NOV Albanije, koja je upravo tada sa dosta uspeha nastajala u Albaniji. U toku 1944. godine formira se vec'i broj partizanskih odreda i bataljona, ali su sve ove jedinice sa teritorije Kosova i Metohije bile pretezhno sastavljene od Crnogoraca i Srba, a u manjem broju od Albanaca [Kosovara]. Shtavishe, oni su dejstvovali uglavnom van teritorije Kosova i Metohije i nisu bili u stanju da se uspeshno suprotstave nemachkim i brojnim, dobro naoruzhanim balistichkim snagama, i da tako obezbede vec'i razmah NOB-a u ovoj oblasti. Do izvesnog preokreta dolazi sredinom 1944, kada se i Albanci u vec'em broju pochinju odazivati, pa se formira osam kosovsko-metohijskih brigada meshovitog sastava.

Prve godine okupacije protekle su, dakle, u izuzetno teshkim uslovima konspirativnog rada i pokushaja da se organizuje oruzhana borba u oblasti. Nastojanja KPJ sudarila su se sa masovnim neprijateljstvom Albanaca; nikakvi razlozi za diferencijaciju izmedju komunista i srpskih nacionalista, isticani u propagandi KP 1941. godine, nisu imali dejstva. Karakteristichno je shta o tome kazhe Ali Shukrija, tada sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, u jednom pismu Oblasnom komitetu o vojno-politichkoj situaciji i stanju partijske organizacije novembra 1941: „Arnauti ne misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji chetnici i drugo. Za arnaut[ske] mase Srbi su Srbi, neprijatelji Arnauta, bez razlike kako ih krste, komunistima ili chetnicima”.[3 ]I sekretar Oblasnog komiteta KPJ, Boro Vukmirovic', u izveshtaju Centralnom komitetu KPJ od 25. oktobra 1942, godinu dana kasnije — kazhe da su shiptarske „mase bile zavarane i rachunale da su oslobodjene” i da „zato one nisu htjele da chuju komunisti shto govore. Pogotovu kada su vidjele napise KP Jugoslavija. Shta c'e nama to. Kada su padali prvi letaci, masovno su ih predavali karabinjerima. Ali situacija ih je natjerala da malo skrenu mishljenje ... ali vazda prigovor zashto ovo Jugoslavija”.[4]

Izveshtaji i drugi dokumenti organizacija i funkcionera KPJ sa Kosova i Metohije u razdoblju od 1941. do 1944, narochito od kraja 1943, veoma rechito govore o masovnom neprijateljstvu i psihozi zverstava i terora. U izveshtaju Mesnog komiteta KPJ za Pec' od 8. decembra 1943. detaljno je opisan pokolj Srba u Pec'i i okolini, koje je organizovao petokolonash Dzhafer Deva.[5] O tom pokolju je rech i u izveshtajima Pokrajinskog komiteta KPJ od 12. i 31. januara 1944. U prvom sekretar PK Pavle Jovic'evic' Rade kazhe da su u Pec'i i okolini bande Dzhafera Deve poubijale preko 100 ljudi, „a pretezhno sve srpsko”, medju ubijenima su i tri druga Shiptara. On to navodi kao ilustraciju glavne konstatacije u izveshtaju da je „situacija na Kosmetu vrlo slaba. Reakcija se koncentrishe. Teror zahvata na prvom mjestu Srbe kao cjelinu, a vrshi se nemilosrdni udar po drugovima Shiptarima. Naseljenichka sela sa Kosova se uveliko iseljavaju za Srbiju, pod pritiskom pete kolone. To se nije moglo sprechiti. Aktivnost Bali Kombtara je velika i uspjeshna, a narochito zbog toga shto su vec'inom na vlasti i oslanjaju se na okupatora a saradjuju uveliko sa engleskim oficirima koji odlaze kod svih istaknutih [albanskih — D. B.] reakcionara”.[6] Uticaj NOP-a na terenu Kosmeta je „vrlo mali” — prema jednome drugom izveshtaju; na bivshem italijanskom delu „shiptarske mase fashistichke okupatore, a narochito Nemce smatraju oslobodiocima i najvec'im prijateljima, jer su im dali. pravo shkola na maternjem jeziku, chinovnike i administraciju, vratili im oduzetu zemlju, dali im zastavu i pravo noshenja oruzhja, pljachku, iseljavanje i ubijanje svih onih koji nijesu Shiptari itd. Danas shiptarske mase uvidjaju, ali zhale shto c'e Nemachka izgubiti rat. Njih hvata veliki strah od osvete za nedjela razbojnichkih bandi [a ponekad i chitavog naroda pojedinih krajeva]; ... da bi taj strah od shiptarskih masa suzbili i onemoguc'ili da se Shiptari orijentishu ka N. O. pokretu, oni [tj. Nemci — D. B.] preduzimaju iseljavanje Srba, a u prvom redu naseljenika sa Kosova za Srbiju, a u isto vrijeme sprovode pljachku i ubijanje. Za Shiptare na ovom dijelu Kosmeta glavni je i jedini neprijatelj Srbi, a narochito naseljenici. Sa ovog terena okupator nije uspio da mobilishe narod za odlazak na radove ili u neku stalnu vojsku van Kosmeta. Medjutim, za shiptarsku vojsku za odbranu granica i unutrashnju borbu mobilisao je skoro 10 hiljada, sa glavnim sjedishtima u Pec'i i Prishtini. Shiptarske mase okupacijom Jugoslavije”, zakljuchuje sekretar PK, „dobile su na ovom dijelu ekonomski mnogo, mozhe se rec'i nekoliko puta bolje zhive nego ranije”.[7]

Izveshtaj Sreskog komiteta za Prishtinu Oblasnom komitetu od 28. marta 1944. slika lokalnu situaciju u krajnje mrachnim bojama: „Organizovane su”, veli, „zlochinachke bande, koje ubijaju i zlostavljaju srpski i crnogorski zhivalj, s ciljem da ih rasele, raspale shovinistichku mrzhnju i onemoguc'e jedinstvo shiptarskog i srpskog naroda... Fakat je da su se balisti dosta uchvrstili na Kosovu i svuda razgranali svoje mrezhe. Chinjenica je da imaju uticaja na shiptarske mase [mislimo na nash srez] i da im mase u mnogome veruju i voljne su da podju za njima. Mase su od njih zavedene”.[8] Istim dramatichnim i pesimistichkim tonovima odjekuje i pismo politichkog komesara Glavnog shtaba NOV i PO Kosmeta, Boshka Chakic'a Nenada, sekretaru PK od 14. aprila 1944. o sadrzhini izveshtaja poslatog delegatu Vrhovnog shtaba. „Situacija kod nas je vrlo losha”, napominje Nenad. „Reakcija koja je otpochela sa iseljavanjem Srba jesenas josh se vishe pojachala zimus i josh uvek se nastavlja. Da bi onemoguc'io jedinstvo i bratstvo naroda na Kosmetu, koje se u neznatnoj meri ali ipak prilichno pochelo ostvarivati, da bi josh vishe produbio jaz mrzhnje medju Srbima i Shiptarima, kao i da bi unishtio i nashu organizaciju, nemachki okupator uz pomoc' velikoshiptarske reakcije otpocheo je iseljavanje srpskog zhivlja sa Kosmeta, dozvolivshi shiptarskim masama da prisvoje njihova imanja. Na ovome je okupator uspeo, sa vrlo neznatnim izuzetkom, da mobilishe shiptarske mase. Nastala su hapshenja, prebijanja, pljachka i ubistva mirnog srpskog stanovnishtva i masovna ubistva... Tako da je srpskom zhivlju, narochito naseljenichkom, bio nemoguc' opstanak, te se pod vrlo teshkim uslovima morao iseljavati.[9]

Naveshc'emo josh jedan izveshtaj, ovaj put sekretara Sreskog komiteta za Uroshevac, Tankosave Simic' Ane, Oblasnom komitetu za Kosmet od 28. septembra 1944, uochi odluchnog preokreta i pochetka Kosovske operacije [15. oktobra — 20. novembra 1944] za oslobodjenje Kosova i Metohije. Ona veli da je „neopisani strah shiptarskih masa od sutrashnjice. Dok se onaj deo Shiptara krvnika sada kaje shto ranije nije zavrshio sa pokoljem svih Srba da sada ne bi imali glavobolje, dotle se dosta veliki deo onih pasivnih Ship[tara] kaje zashto je dopustio da ti „izrodi” uchine takve zlochine da se odgovornost sa njih proshiruje na sve Ship[tare] i kako oni sada vele: „Eto zbog tih nekoliko pljachkasha imamo svi mi da stradamo”. Chitav pokret se osec'a kod tog dela Ship[tara] poshtenih utoliko shto nisu uchestvovali u strash[nim] zlochinima. Svaki od njih svim silama radi da se priblizhi nekoj srpskoj porodici i da tu trazhi garancije samo da im se zhivot spasi. U naknadu za to oni obec'avaju da c'e svoj zhivot polozhiti da spreche pokolj, ako se za vreme „preokreta” pokusha sa ubijanjem Srba. I tako se chitavi mali „sporazumi” utvrdjuju... Za borbu protiv Nemaca ne smeju ni da pomisle, jer „Nemac strelja, vesha, pali kuc'e, internira” narod. A kad bude odlazio Nemac, onda ne znamo gde c'emo i kako c'emo. Kod Srba nema promena”.[10]

Imajuc'i u vidu ovu masovnu dezorijentaciju, pa i neprijateljstvo albanskih masa na Kosovu, Glavni shtab NOV i PO Srbije obratio se avgusta 1944. posebnim proglasom Shiptarima Kosova i Metohije, koji, prevareni od Nemaca, pomazhu okupatoru i postaju sauchesnici i u zlochinima koje je pochinio nemachki okupator. „Zajedno sa fashistichkim osvajachima vi ste digli ruku protiv susednih naroda i na taj nachin ste na sebe navukli najtezhu sramotu... Zbog ovakvog drzhanja, vi niste do sada stekli pravo da bratski i ravnopravno zhivite sa ostalim narodima Jugoslavije”. Sada se stvaraju uslovi da se isprave greshke i da Shiptari sa sebe skinu sram koji su navukli na sebe i na svoje ime.[11] U chlanku sekretara PK, Pavla Jovic'evic'a, Kosovo i Metohija i odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, objavljenom u listu „Sloboda” novembra 1944, istiche se takodje zavedenost albanskih masa — mada zbog, kako pishe Jovic'evic', opravdanog nezadovoljstva stanjem u staroj Jugoslaviji. „Specijalne bande su ubijale, palile, pljachkale naseljenike i Srbe, a kasnije, kada je narodnooslobodilachki ustanak izbio u Srbiji i Crnoj Gori, Shiptari su uzeli masovnog ucheshc'a u njegovom gushenju”; ogromna vec'ina shiptarskih masa nalazi se na pozicijama sluzhbe okupatoru; hiljade i hiljade Shiptara palo je i josh uvek pada na raznim frontovima protiv NOB-a. „Na taj nachin shiptarski narod Kosova i Metohije je osramotio svoje ime i u ochima ostalih naroda Jugoslavije ostao samo malo nizhe ispod nemachkog naroda... Time je shiptarski narod na Kosovu i Metohiji doveo u pitanje svoju buduc'nost”.[12]

II Komunistichka partija Jugoslavije i Albansko pitanje

Okupacija Kosova i Metohije 1941. godine zatekla je organizaciju KPJ na tom podruchju u srazmerno slabom brojnom stanju. Upadljiva je chinjenica da je u redovima Partije nesrazmerno mali broj Albanaca, sasvim obrnuto etnichko-nacionalnom odnosu: od 320 chlanova KP svega je 20 bilo Albanaca, a od 1200 chlanova SKOJ-a oko 70 Albanaca.[1] U toku oruzhane borbe, sve do druge polovine 1944, u partizanskim odredima je najmanje Albanaca: u dva albanska partizanska odreda sa Kosova, „Zejnel Ajdini” i „Emin Duraku”, pochetkom 1943. godine, kao shto smo videli, bilo je najvishe oko 70 boraca albanske narodnosti.[2] Za sve vreme rata KPJ i vojna organizacija narodnooslobodilachkog pokreta imali su da se nose sa neprijateljstvom ili pasivnoshc'u albanskih masa na Kosovu, koje su se kao nacionalna manjina, ponele nelojalno prema jugoslovenskoj drzhavi. I pored toga, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju kao autonomna oblast sa perspektivom dalje nacionalne afirmacije i osamostaljivanja Albanaca u socijalistichkom sistemu jugoslovenske federacije.

Razlozi za ovakav odnos prema albanskoj manjini lezhe u politici KPJ prema nacionalnom pitanju, kako se ona gradila u razdoblju izmedju dva rata, od osnivanja Partije 1919. do aprilskog sloma 1941. Ta se politika, kada se prati njen istorijski razvoj, ne mozhe svesti na jednu i jednostavnu formulu, ali se ipak mozhe izdvojiti jedna njena konstantna pretpostavka, a to je stav o „velikosrpskom hegemonizmu” odnosno „hegemonizmu velikosrpske burzhoazije” kao o glavnoj politichkoj hipoteci stare Jugoslavije. Iz te pretpostavke proistekao je niz drugih politichkih odrednica koje su imale da u bilo kojoj varijanti reshenja jugoslovenskog pitanja skrshe velikosrpski hegemonizam, kao kljuchni antikomunistichki chinilac u jugoistochnoj Evropi. Taj generalni i polazni stav KPJ doshao je do izrazhaja posebno u „albanskom pitanju”. Zahvaljujuc'i njemu formirana je kosovsko-metohijska autonomija, no tu se kriju i sve one opasne moguc'nosti pretvaranja „antihegemonistichke” formule u antijugoslovensku formulu, sa kojom c'e se ova zemlja sudariti tako zhestoko poslednjih decenija.

1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914.

Nikako se ne mozhe i ne sme prevideti da je formula „velikosrpskog hegemonizma”, pre nego shto je ushla u KPJ, nastala u sredini srpskih socijaldemokrata, kao odraz pogleda austrijskih marksista i socijalista. To pitanje zasluzhuje i dalje ozbiljna nauchna istrazhivanja. Po svemu sudec'i, teza o „velikosrpskom hegemonizmu” i nije rezultat sopstvenih saznanja srpskih socijalista o polozhaju nacije i politici njene vladajuc'e klase u sklopu chitave istorijske situacije srpskog naroda. U njoj se pre mozhe videti izraz austrougarskog pogleda na stvari, odraz shvatanja jedne sredine koja za autentichan nacionalni program Srbije nije imala razumevanja i koja je, shtavishe, svim sredstvima nastojala da ovaj program slomije. U genezi toga ne stoje, dakle, objektivnost i kritichnost pogleda na svoju nacionalnu situaciju, vec' naprotiv, nekritichno preuzimanje jednoga tudjeg vidjenja, obelezhenog protivljenjem svakoj perspektivi oslobodjenja i narochito ujedinjenja srpskog naroda. Ostvarivanjem tih ciljeva srpskog naroda, naime, bili bi dovedeni u pitanje celina Austro-Ugarske i politichki interesi te zemlje i drugih evropskih sila da vladaju balkanskim prostorom.

Ne ulazec'i dalje u raspravu o izvorima politichkih stavova Srpske socijaldemokratske stranke [SSDS], dovoljno je istac'i da se ova stranka zhestoko suprotstavlja ne samo ratu 1912, 1913. i 1914, nego to ona chini sa tezom o imperijalistichkom karakteru ovih ratova Srbije i njenih saveznika. Njena je meta „zavojevachka politika srpske burzhoazije”, „srpski kolonijalizam”, a alternativa — socijalistichka federacija balkanskih naroda. Posebno se to izrazilo u kritici ratnih ciljeva Srbije u prvom balkanskom ratu, koji su ocenjeni kao osvajachki, a ne oslobodilachki. Kapitalni znachaj u tom pogledu ima politichka borba Dimitrija Tucovic'a Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici svakojake politike srpske burzhoazije, objavljena u Beogradu u samo predvecherje prvog svetskog rata, 1914. Tucovic'eva knjiga o Albaniji uzima se u nas najcheshc'e kao nepogreshiva analiza i ocena srpske politike, obrazac nepristrasnog i dalekovidnog politichkog mishljenja o albanskom pitanju. Tako se veli za nju da se ona „obrachunala sa izvitoperenim pisanjem nacionalistichke shtampe u Srbiji”, kao „studija iz oblasti razvoja albanskog naroda”, te da se Tucovic' „s posebnim uspehom obrachunao s nacionalistichkim pozivom na istorizam, poredec'i srpske zahteve na Kosovu s madjarskim zahtevima u Vojvodini, mada je greshio kad je Kosovo ukljuchivao u severnu Albaniju i prelazio preko chinjenice da je u toj oblasti postojao i srpski zhivalj”.[1] Tucovic'eva shvatanja provejavaju i kroz ocenu istorichara da je srpska vlada 1909-1912. godine trebalo da podrzhi albanski pokret „u njegovim etnichkim granicama” — mada je upravo pitanje etnichkih granica bilo i moralo biti sporno.[2] Isto shvatanje izbija i kroz sud o tome da se balkanski rat mogao pravdati jedino slamanjem otomanskog feudalizma i nacionalnim oslobodjenjem balkanskih naroda, „ali je on izneverio ochekivanja u odnosu na Albaniju i Makedoniju”.[3]

Jedna nova, kritichka analiza stavova Dimitrija Tucovic'a mora pokazati da u njihovoj osnovi lezhi previdjanje nekih vazhnih istorijskih i aktuelnih chinjenica, nekritichko zauzimanje stanovishta druge strane u jednom tragichnom istorijskom sporu — strane albanskog nacionalizma. Kao da je dokaz internacionalistichke nepristrasnosti poricanje sopstvenih nacionalnih interesa, i kao da se objektivnost izrazhava apriornim prihvatanjem suprotnog, pa chak i neprijateljskog stava.

Vec' u oceni Dimitrija Tucovic'a da su „zavojevachkom politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da se u skoroj buduc'nosti mir i redovno stanje teshko mogu ochekivati” i da je Albanija „tom politikom gurnuta u naruchje dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile”[4] lezhe neke krupne zablude. Pre svega, zabluda je da je Albanija gurnuta u naruchje Austro-Ugarske i Italije politikom Srbije. Prema svemu shto se sada tako dobro zna, politika Srbije je samo bezuspeshno pokushavala da neutralishe dejstvo vec' davno pre toga formiranog programa te dve evropske sile [i ne samo te dve] da se stvori autonomna Albanija kao mostobran ili pion njihovog imperijalistichkog prodora na Balkan. Kombinacije oko albanske autonomije sezhu u rani HIH vek, a pokret za albansku nezavisnost uochi i u toku balkanskog rata nalazi se pod sigurnom kontrolom Austro-Ugarske, bez obzira na to shta Srbija radila. Ideja da se podrzhavanjem albanskog nacionalistichkog pokreta mogao taj pokret vezati za neku „balkansku” pa chak i posebno srpsku politiku, pokazuje se u svetlu novijih istorijskih saznanja sasvim nestvarna. Uostalom, pretpostavka za takvu politiku prema albanskom pokretu bila bi odricanje od elementarnih nacionalnih prava srpskog naroda u Staroj Srbiji, prihvatanje nepravedne i neosnovane teze da Stara Srbija i nije [ili nije vishe] srpska nego albanska zemlja. U osnovi Tucovic'evih pogleda lezhi, zapravo, ta zabluda, to otpisivanje Kosova. Koren je toga u suzhavanju ideje i istorijske stvarnosti srpskog nacionalnog i drzhavnog prostora na Srbiju pre 1878, jer se sa zhaljenjem govori i o „najurivanju” Albanaca iz novopripojenih krajeva u ratu i po odluci Berlinskog kongresa.[5] Tucovic' ne pridaje odgovarajuc'i znachaj chinjenici svoga vremena, a ne samo istorije, da se nad srpskim narodom u Turskoj sprovodi teror i genocid, da je instrumenat toga terora i genocida upravo albanski muslimanski elemenat. O „prodoru Arbanasa na istok” on razmishlja kao o jednom „prirodnom procesu”; za tragichne strane toga zbivanja, po njemu, snosi odgovornost iskljuchivo „sistem vladavine u Turskoj”, „opshta anarhija uprave i nezashtic'enost raje”. Stoga svako pisanje o zlochinima nad srpskim narodom on shvata kao poziv na shovinistichku mrzhnju. Istorijska svedochanstva o stradanju srpskog naroda ili o prisustvu tog naroda u Staroj Srbiji za njega su, shtavishe, „zlonamerna propaganda uvelichavanja i neistine”, koju sprovode „vlasnichki krugovi balkanskih drzhavica”, na osnovu „varvarskoga nachela”: „da su grobovi i veshala vec'i uchitelj od novih ustanova”.[6] Katastrofalne etnichke poremec'aje na chitavom podruchju srpskog naroda, a posebno u Staroj Srbiji, Tucovic' je sklon da objashnjava kao posledicu „opshtega, utvrdjenoga kretanja srpskoga naroda s juga na sever”,[7] mada su ta kretanja bila samo vid jedne prisilne dijaspore, a u sluchaju Stare Srbije nisu toliko ni vazhna, poshto su glavni poremec'aji nastupili, kao shto se zna, upravo usled albanskih nasilja u toku HIH veka.

Pogotovu je neosnovana analogija koju izvodi Dimitrije Tucovic' izmedju srpskih zahteva prema Kosovu i madjarskih prema Vojvodini.[8] Srpski narod u Podunavlju zhivi tamo josh od srednjeg veka; u XV veku je demografski obnovljen i ojachan seobama s jedne i s druge strane Dunava; velikom seobom krajem , XVII veka, kojom je, uostalom, srpski narod s Kosova pokrenut samo jednim delom a ne u najvec'oj masi, razlio se srpski etnichki elemenat po severnoj Ugarskoj vishe nego po teritoriji kasnije Vojvodine. Nema, stoga, nikakve analogije izmedju kosovske i vojvodjanske situacije, pa je i shpekulisanje sa Kosovom — Vojvodinom bilo istorijski neosnovano. No, Tucovic' ima i ovakav odgovor: „Ako bi, uostalom, stajalo, da je srpski elemenat prosto na prosto potisnut arbanaskim, zar bi to bio prvi sluchaj u istoriji da navala nekih plemena chvrshc'e organizacije ili drugih preimuc'stava potisne neki narod sa njegova ognjishta?” — veli on, izvlachec'i pri tom josh jednu neumesnu simetriju: „Zar slovenska plemena nisu potisla starosedeoce ovih zemalja sredstvima o kojima istorik nema ni malo lepo mishljenje?”[9]

Zanimljivo je, da se u broshuri Dimitrija Tucovic'a mogu nac'i argumenti austrijske propagande protiv Srbije, medju kojima i mnoga stvarna preuvelichavanja, kao na primer ona o „svirepostima srpske vojske u istochnim krajevima”,[10] ili interpretacija „arbanaske pobune” septembra 1913, koja se svojim vezivanjem za srpsku okupaciju i blokadu pijaca u dlaku poklapa sa austrijskim zvanichnim i propagandnim interpretacijama.[11] O srpskoj vojsci, povodom Stare Srbije i Albanije, Tucovic' govori kao o „soldateski”; o oslobodjenju Kosova — kao o „seriji kolonijalnih borbi”, kao o „mashanju tudje zemlje i tudje slobode”, u kome su „nekadashnji heroldi nacionalnoga oslobodjenja poneli zastavu nacionalnoga porobljavanja”, itd.[12] Njegov je zakljuchak zato sveden i jednostran: „borba koju danas arbanasko pleme vodi je prirodna, neizbezhna istoriska borba za jedan drukchiji politichki zhivot nego shto ga je imao pod Turskom i drukchiji nego shto mu ga namec'u njegovi svirepi susedi, Srbija, Grchka i Crna Gora”.[13] Prava perspektiva je za njega „politichka i ekonomska zajednica svih naroda na Balkanu, ne izuzimajuc'i ni Arbanase, na osnovici pune demokratije i potpune jednakosti”[14] , u stvari — socijalistichka balkanska federacija.

Pogledi srpske socijaldemokratije i posebno Dimitrija Tucovic'a 1914. godine krunishu se, dakle, jednom vizijom socijalistichke zajednice, federacije ili konfederacije balkanskih drzhava. U toj zajednici Srbija u svakom sluchaju treba da se zadovolji granicama iz 1878. kao svojim definitivnim drzhavnopravnim i nacionalnim okvirom — pored Bugarske, Makedonije, Crne Gore i najzad „ujedinjene” Albanije — „Velike Albanije”, Albanije u „etnichkim granicama”, Albanije sa Kosovom.

2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom pitanju

Pogledi srpske socijaldemokratije na albansko pitanje ugradjeni su u temelje Komunistichke partije Jugoslavije od njenog osnivanja 1919. U stvari, oni prvi i primarni izvori stavova SSDS dejstvovali su i neposredno prilikom odredjivanja politike ujedinjenih partija prema nacionalnom pitanju, ali je tucovic'evska formula dobrodoshla kao vec' pripremljen i razradjen stav o jednom specijalnom pitanju u sklopu opshteg nacionalnog problema Jugoslavije i Balkana.

Program KPJ usvojen na Drugom [Vukovarskom kongresu] 20-25. juna 1920. u pogledu krajnjeg politichkog cilja je veoma jasan: „KPJ izjavljuje da c'e se radi ostvarenja ovih svojih zadataka boriti za sledec'e ciljeve: 1. Sovjetska republika. [...] Sovjetska Republika Jugoslavija treba da stupi u bratski savez sa svima susednim narodima radi vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, koja c'e biti sastavni deo medjunarodne federacije sovjetskih republika. Ova medjunarodna federacija sovjetskih republika c'e stvoriti opshti Savez i trajan mir medju narodima”.[1] U tom trenutku, dodushe, KPJ stoji na pochetnoj poziciji o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca i prihvata Jugoslaviju kao istorijski opravdanu i zakonitu tvorevinu troplemenog naroda, ali sve postojec'e probleme razreshava formulom „sovjetske republike”, kako je to objashnjavao hrvatski komunista Sima Miljush: „Razmotrimo samo oko chega se zavadjaju burzhoaske partije. Tu je pitanje monarhije i republike, plemenskog separatizma, centralizma, federalizam i autonomija, mi na sva ta pitanja dajemo jedan odgovor: Jugoslovenska Socijalistichka Sovjetska Republika. Sovjeti su nasha parola, oni su sinteza centralizma i decentralizma”.[2]

Podsticaj za reviziju generalnog stava KPJ prema Jugoslaviji kao drzhavi doshao je u stvari iz Moskve preko tzv. „balkanske federacije”, gde su glavnu rech imali bugarski komunisti [V. Kolarov, G. Dimitrov]. Jugosloveni su prvi put bili kritikovani zbog odnosa prema nacionalnom pitanju 1922. godine na Drugoj konferenciji Balkanske komunistichke federacije u Sofiji.[3]

Od osnivanja Trec'e komunistichke internacionale [Kominterne, 1919] komunistichka partija Jugoslavije je „sekcija Kominterne”, koju stavovi Kominterne politichki obavezuju.[4] Otuda je politika Kominterne bila uopshte presudna za formulisanje programa i stavova KPJ prema nacionalnom pitanju. Prvi kongres Kominterne, odrzhan marta 1919. godine, zakljuchio je da je jugoslovenska drzhava nastala „primenom oruzhane sile”; prema tome, na nju se mora gledati kao na produkt imperijalistichkog rata, a ne kao na prirodni ishod borbe jugoslovenskih naroda za oslobodjenje od tudjinske vlasti i ujedinjenje. Taj stav je uticao na KPJ, te je bez obzira na prvobitni pozitivan odnos prema ujedinjenju jugoslovenskih naroda zvuchao tada u njenim forumima i ovaj kominternovski ton ocene o Jugoslaviji kao „rezultatu velikih ratova u Evropi i na Balkanu”. Na Drugom kongresu Kominterne, juna 1920, istaknuta je parola federacije kao najboljeg prelaznog oblika drzhavnog uredjenja vishenacionalne drzhave „na putu od kapitalizma ka komunizmu”; taj koncept je potom uticao na dalju diskusiju u KPJ o nacionalnom pitanju i uredjenju, pa chak i sudbini jugoslovenske drzhave. Do zaokreta dolazi decembra 1923, na Trec'oj zemaljskoj konferenciji KPJ [odn. njene legalne ekspoziture — Nezavisne radnichke partije Jugoslavije, NRPJ]. Rezolucija konferencije istiche da je osnovni uzrok zaoshtravanja nacionalnih suprotnosti zavojevachka kolonijalna politika srpske burzhoazije josh pre prvog svetskog rata u Makedoniji i protiv Albanije, i njena hegemonistichka politika u Drzhavi SHS. Konstatuje se, zatim, da je „proces sve dubljeg nacionalnog razjedinjavanja vec' toliko napredovao da se drzhava Srba, Hrvata i Slovenaca ne mozhe smatrati kao homogena nacionalna drzhava s neshto nacionalnih manjina, nego kao drzhava u kojoj vladajuc'a klasa jedne [srpske] nacije ugnjetava ostale nacije”.[5] Usvojena je, dakle, formula „velikosrpskog hegemonizma” kao bitne odrednice jugoslovenske drzhave i nacionalnog pitanja u njoj. U Rezoluciji o makedonskom i trakijskom pitanju precizira se da „srpska burzhoazija sprovodi u Makedoniji najoshtriji teroristichki rezhim, unishtava ili goni na iseljavanje svesni deo bugarskog, turskog i arnautskog stanovnishtva i dovodi naseljenike iz drugih oblasti Jugoslavije na njihovo mesto, ona potlachuje sve nesrpske narodnosti”.[6] Rezolucija o nacionalnom pitanju. doneta na ovoj konferenciji, istiche pravo naroda na samoopredeljenje i otcepljenje kao nachelnu osnovu za reshenje nacionalnog pitanja. „KPJ priznaje svakom narodu pravo na suverenost u odredjivanju svojih odnosa, dakle i pravo na slobodno otcepljivanje i obrazovanje svoje posebne drzhave, odnosno na prikljuchenje svojoj nacionalnoj drzhavi”.[7] Medjutim, u daljem tumachenju ovog stava Partija je ostavila sebi odreshene ruke za pragmatichko opredeljivanje prema ovom nachelu, tj. i za moguc'nost da ga u praksi ne prizna i ne sprovede, imajuc'i u vidu druge i „vishe” drzhavno-nacionalne razloge. Ako se taj rani stav KPJ primeni na pitanje albanske nacionalne manjine, onda bi ta manjina imala pravo da se „prikljuchi svojoj nacionalnoj drzhavi”, tj. Albaniji; no da li c'e to Partija u praksi zaista i ostvariti, zavisi od mnogih drugih okolnosti, koje mogu pokazati ili da je takva „amputacija” samo nova forma nacionalnog ugnjetavanja, ili da su „teshkoc'e otcepljenja” nepremostive. Osec'a se u svemu neko kolebanje.

To kolebanje c'e presec'i Kominterna, koja na svome Petom kongresu jula 1924. usvaja formulu razbijanja jugoslovenske drzhave. Rezolucija KI o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji ima i ovakve stavove: „1. Jugoslavija je mnogonacionalna drzhava. Srpska burzhoazija, koja sprovodi svoju hegemoniju, predstavlja narod koji iznosi samo 39% celokupnog stanovnishtva Jugoslavije. Ostali narodi koji zajedno pretstavljaju ogromnu vec'inu stanovnishtva, vishe ili manje potchinjeni su rezhimu nacionalnog ugnjetavanja i protiv njih se vodi politika denacionalizacije”. Prema tome, „3. Zadatak KPJ sastoji se u tome: da vodi odluchnu borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja u svim njegovim oblicima, a za samoopredeljenje naroda, da potpomazhe nacionalni oslobodilachki pokret, stalno tezhec'i da izvuche ove pokrete ispod uticaja burzhoazije i da ih povezhe sa opshtom borbom radnih masa protiv burzhoazije i kapitalista”. Reshenje se sastoji u razbijanju i likvidaciji, a ne u preuredjenju Jugoslavije:

„7. [...] opshta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju istiche KPJ, mora [se] izraziti u formi izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije, iz sastava Jugoslavije i stvaranja od njih nezavisnih republika”.[8] U viziji Kominterne trenutno se nije nashlo i pitanje nacionalnih manjina, prema tome ni albanske manjine i njenog izdvajanja iz Jugoslavije, ali je nachelna platforma za dezintegraciju Jugoslavije stvarala osnov i za to. Kominterna je, dakle, ishla ispred KPJ u formulisanju nacionalnog pitanja i reshavanja o sudbini Jugoslavije, u evoluciji od trpljenja toga „ploda imperijalistichkog rata” do odluke da se Jugoslavija, jednostavno, unishti i rasturi kao drzhava.

Rezolucijom Kominterne od jula 1924. u stvari je ponishtena odluka Trec'e zemaljske konferencije KPJ od decembra 1923, nedovoljno dosledna i oshtra u odnosu na ovakve poglede. Time je otvoren veoma slozhen i dosta dug proces unutarpartijskog objashnjavanja i razrachunavanja frakcija u KPJ, koji c'e se okonchati tek 1928. na Chetvrtom kongresu KPJ u Drezdenu. Ne ulazec'i sada u ove polemike,[9] zadrzhac'emo se samo na partijskim dokumentima koji izrazhavaju zvanichne stavove.

Vec' 18. jula 1924. u Rezoluciji Centralnog odbora NRPJ o politichkoj situaciji i zadacima partije istiche se pravo samoopredeljenja svih nacija Jugoslavije, tj. njihovo pravo na nezavisnost i slobodu, a za njihov docniji slobodni sporazum u Federaciji radnichko-seljachkih republika Balkana. „Jedan od prvih zadataka u tom pravcu”, kazhe se u toj rezoluciji, „jeste borba protiv srpskog shovinizma”.[10] U sporu o nacionalnom pitanju izbio je na povrshinu i stav [pretezhno srpskih komunista] koji borbu za samoopredeljenje u jugoslovenskim uslovima tumachi kao svojevrstan izraz nacionalizma i shovinizma. Centralni odbor NRPJ u Tezama o sporu u Partiji, od 18. jula 1924, protumachio je taj stav partijske opozicije kao „ublazhenje politichkog stava prema ugnjetachkoj politici velikosrpske burzhoazije i tendencijama za izdaju prava samoopredeljenja kod burzhoazije ugnjetavanih nacija”, te da „on objektivno koristi hegemonistichkoj politici velikosrpske burzhoazije, tom stubu balkanske kontrarevolucije”.[11] Ovde se vec' jasnije pomalja i pravi motiv antijugoslovenske politike Kominterne: Jugoslavija je, zahvaljujuc'i nepomirljivoj antisovjetskoj poziciji vodec'ih srpskih politichkih krugova, pogotovu zbog prihvatanja i organizovanja belogardejske vojne emigracije, ocenjena kao opasnost za SSSR i za perspektivu boljshevichke revolucije u jugoistochnoj Evropi; zato ju je trebalo unishtiti. U borbi za usvajanje i sprovodjenje u zhivot nove politike u KPJ upotrebljena je teza, a onda i etiketa o velikosrpskom podtekstu partijske opozicije, a samim tim, znachi, i o njenom kontrarevolucionarnom i antisovjetskom opredeljenju i dejstvu. Stavlja se znak jednakosti izmedju borbe protiv svakog separatizma i iredentizma, kao „apstraktnih i nerealnih fraza”, i parola velikosrpske hegemonistichke burzhoazije.[12] Tu interpretaciju razvija narochito komunistichka omladina [SROJ] decembra 1924. Njeni su stavovi karakteristichni za ton i smer potonjeg opredeljivanja i za stil borbe u KPJ oko nacionalnog pitanja. Zamera se, pre svega, partijskoj opoziciji [a to je, kako smo vec' spomenuli, bila uglavnom opozicija srpskog krila KPJ] shto „ne pravi razliku izmedju nacionalizma ugnjetenih nacija i nacionalizma ugnjetachkih nacija”. Samim tim shto kritikuje burzhoaski nacionalizam uopshte opozicija „u stvari indirektno potpomazhe hegemonistichku politiku velikosrpske burzhoazije”. Pozivajuc'i se na Lenjina, omladina istiche da je duzhnost proleterske partije, u drzhavi gde postoji nacionalno ugnjetavanje, „potpomagati borbu ugnjetenih nacija za njihovo oslobodjenje... a ne boriti se protiv burzhoaskog nacionalizma uopshte”.[13] Iz toga proistiche ochita diskriminacija jednog nacionalizma za rachun drugih, koji, zato shto su „ugnjeteni”, imaju pravo na podrshku proleterske partije. U jugoslovenskoj situaciji to je imalo da znachi, na primer, partijsku podrshku hrvatkom separatizmu i ustashama, ili teroristichkoj borbi VMRO [vrhovista], ili „pokretu” albanskih kachaka. Taj stav je donekle nametnut u Platformi sporazuma CO i opozicije, novembra 1924, ali je potom odbachen u Plenumu CK KPJ, u Rezoluciji o nacionalnom pitanju: „3. Nacionalno pitanje ne mozhe se identifikovati sa ustavnim pitanjem, jer se time zastupa odrzhanje integriteta imperijalistichkih drzhava, shto je u suprotnosti sa osnovnim marksistichkim stavom u nacionalnom pitanju: pravom samoodredjenja naroda do njihovog otcepljenja, konstituisanja u zasebne drzhave ili prisajedinjenja drugim drzhavama”. Time je jasno istaknuto uverenje Partije da je Jugoslavija „imperijalistichka drzhava”: ona je [prema t. 4] „produkat svetskog imperijalistichkog rata, u kojoj se kao vladajuc'a nacija javlja srpska, koja ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji”, chime je prvi put decidirano okrivljena chitava srpska nacija, a ne tek njena burzhoazija i vladajuc'a klasa, kao ugnjetachka. Najzad, „7. Ravnopravnost nacija je nemoguc'a bez priznanja prava svake nacije na otcepljenje. Udarajuc'i glasom na tu chinjenicu, Partija mora izoblichavati kao obmanu sve fraze o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom miru pri odrzhanju imperijalistichke Jugoslavije i pri odrzhanju ekonomske hegemonije burzhoazije koje bilo nacije”.[14] Odluka Zemaljskog vec'a NRPJ [KPJ] o sporu u Partiji u Rezoluciji o nacionalnom pitanju, od 25. novembra 1924, sasvim je izrichita u primeni antijugoslovenske formule: „Zbog svega toga duzhnost je Partije da sa organizacijama radnih masa ugnjetenih nacija vodi zajednichke otvorene borbe za pravo na otcepljenje, odnosno da pomazhe pokrete ugnjetenih nacija u cilju formiranja nezavisnih drzhava kako Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i radi oslobodjenja Albanaca”.[15] Prvi put se, dakle, kao zadatak KPJ izrichito formulishe i borba za „oslobodjenje Albanaca”, tj. za njihovo otcepljenje od Jugoslavije i ujedinjenje, razume se u perspektivi jedne nove, sovjetske albanske republike.

Ovim odlukama spor u KPJ nije reshen. Opozicija na chelu sa Simom Markovic'em osporavala je tezu Kominterne i branila integritet Jugoslavije.[16] Spor je prenet u Jugoslovensku komisiju Kominterne, gde se angazhovao neposredno Staljin [30. marta 1925] u kritici gledishta Sime Markovic'a. Interesantno je Staljinovo gledishte: „U nacionalni program mora se bezuslovno uneti specijalna tachka o pravu nacija na samoopredeljenje sve do drzhavnog otcepljenja. Ja sam vec' napred rekao zashto se u danashnjim unutrashnjim i medjunarodnim prilikama bez te tachke ne mozhe da bude”. Medjutim, stav o tome, po Staljinu, treba da bude elastichan, da Partiji ostavlja odreshene ruke za svaku situaciju. On zato smatra da „u programu mora biti i specijalna tachka o nacionalno-teritorijalnoj autonomiji za one nacionalnosti Jugoslavije koje nec'e smatrati za potrebno da se otcepe od Jugoslavije”. Razbijanje Jugoslavije po svaku cenu nalazi se u funkciji sovjetske revolucije, no posle pobede sovjetske revolucije u Jugoslaviji „potpuno je moguc'e da izvesne nacionalnosti Jugoslavije nec'e hteti da se izdvoje”, pa oko toga potom gradi celu jednu konstrukciju uslovnog autonomizma, prava da se pravo koristi ili ne iskoristi, prava umesto duzhnosti itd.[17] Staljin c'e tome svemu dodati, krajem juna 1925, da se „danashnje granice jugoslovenske drzhave, koje su se formirale kao posledica ratova i nasilja, ne pretvaraju u polaznu tachku i zakonitu bazu za reshenje nacionalnog pitanja”, i da pitanje nacionalnog samoopredeljenja, „tj. korenite promene granica Jugoslavije” mora da bude „osnova nacionalnog programa”, a sve to u zavisnosti od „pitanja opshte medjunarodne situacije”, dakle sasvim pragmatistichki i podredjeno svetskim prilikama i ciljevima sovjetske politike.[18]

Posle spora u Jugoslovenskoj komisiji Peti proshireni plenum Izvrshnog komiteta Kominterne odrzhan o jugoslovenskom pitanju aprila 1925. donosi rezoluciju u kojoj nalazhe Komunistichkoj partiji Jugoslavije da vodi odluchnu i doslednu borbu za pravo samoopredeljenja do otcepljenja svih ugnjetenih nacija, pri tom precizira da to znachi: „duzhnost je komunista, prvo, da ugnjetavanje potlachenih nacija od strane srpskih vlastodrzhaca najodluchnije suzbiju i drugo, da svaki zahtev tih nacija za ostvarenje svega onoga shto ogranichava njihovo pravo samoopredeljenja stvarno potpomazhu, brane i stalno napred upuc'uju. Tako, na primer, KPJ mozhe i mora da potpomazhe zahteve raznih ugnjetenih nacija za opshtinskim samoupravama, za svojim slobodnim shkolama i nezavisnim sudovima, za pokrajinskim autonomijama itd. Ali Partija treba pri tome da stalno naglashava polovichnost takvih mera”, proshirujuc'i svaki zahtev u parolu federativnog ujedinjenja radnichko-seljachkih republika na Balkanu. Zanimljivo je da u istoj rezoluciji Kominterna izrichito trazhi od KPJ da pravi razliku izmedju nacionalizama, te da se bori protiv srpskog nacionalizma, a da podrzhava nesrpske odn. protivsrpske nacionalizme, mada go zavisi od „taktike komunista raznih nacija”. Pri tome, „nikakva bojazan od rasplamsavanja nacionalnih strasti ne sme Partiju da zadrzhi od toga da u tome najvazhnijem pitanju svim svojim silama apelira na mase. Bude li se ona plashila plamenih elemenata nacionalnih pokreta, ona onda nec'e nikada postati pobedonosni vodja velikog revolucionarnog narodnog pokreta, koji c'e u Jugoslaviji nastati iz revolucionarne kombinacije radnichkog, seljachkog i nacionalno-oslobodilachkog pokreta”.[19] Stavovi Kominterne sprovedeni su vec' na Trec'em kongresu KPJ u Bechu, juna 1926: „srpska nacija” [dakle ne srpska burzhoazija] je vladajuc'a u Jugoslaviji, a njena burzhoazija je zavela u zemlji imperijalistichki rezhim zasnovan na politici nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog iscrpljivanja nesrpskih nacija; KPJ se najdoslednije bori za neogranicheno pravo samoopredeljenja naroda „do odcepljenja od danashnje drzhave”, u perspektivi Federacije radnichko-seljachkih republika na Balkanu.[20]

Kljuchno mesto i definitivni zaokret ka politici likvidacije Jugoslavije ima Chetvrti kongres KPJ u Drezdenu, oktobra 1928. Koncept rasturanja Jugoslavije razradjen je ovde do pojedinosti. Naveden je i glavni motiv antijugoslovenskog stava: „nastojanje imperijalistichkih velesila da Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionarni rat protiv Sovjetskog Saveza”. Nastanak Jugoslavije protumachen je kao akt imperijalizma: „Vec' samim stvaranjem drzhave SHS, stvorene su mnogobrojne i duboke suprotnosti unutar drzhave SHS, koje neizbezhno vode u susret novome ratu i koje se mogu reshiti samo slomom te drzhavne tvorevine. Dok su pri pretvaranju predratne Srbije u sadanju drzhavu SHS pobednichki imperijalisti Antante ostavili vishe stotina hiljada Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog imperijalizma, oni su stavili pod vlast velikosrpske burzhoazije ne samo Slovence, Hrvate i do rata nezavisne Crnogorce i ostavili pod njenom vlashc'u 1913 godine osvojeni najvec'i deo Makedonije, nego su joj priklopili znatna albanska, bugarska i madjarska podruchja. Na takav nachin, kao sastavni deo svetskog imperijalistichkog sistema, Senzhermenskim, Trijanonskim i Nejskim mirovnim ugovorima stvoreni novi sistem nacionalnog ugnjetavanja u drzhavi SHS stvorio je i nove suprotnosti izmedju drzhave SHS i njenih suseda”.[21] Partija treba da koncentrishe borbu protiv glavnog neprijatelja, „hegemonistichke burzhoazije i njene vojne monarhije”. Pretpostavka za to je borba Partije „u samoj Srbiji, gde je baza hegemonistichkog rezhima”; borba treba da se sastoji u otvorenom priznavanju „prava na otcepljenje i prava na oruzhani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja”, a pri tom ona i sama treba da ukazuje sistematsku pomoc' pokretima ugnjetenih nacija. „Svako potcenjivanje duzhnosti proleterijata vladajuc'e nacije u borbi protiv imperijalistichkog ugnjetachkog rezhima i za pravo na otcepljenje ugnjetenih nacija, potcenjivanje pokreta ugnjetenih nacija, pasivnost prema njima ili svodjenje tezhishta kritike ne protiv ugnjetachkog rezhima, nego protiv vodjstva VMRO ili SDK, treba bezuslovno i do kraja prevladati”.[22] Tako c'e se KPJ boriti za nezavisnu Hrvatsku [Rezolucija o privrednom i politichkom polozhaju, VI v, Z], Crnu Goru [4], „nezavisnu i ujedinjenu Makedoniju” [5], nezavisnu Sloveniju [8]; madjarskoj manjini c'e se dati pravo na otcepljenje”. Posebno su za nas vazhne odluke i stavovi povodom albanskog pitanja. Polazi se od konstatacije da je „s imperijalistichkim ugovorima o miru ostala posle rata i oko trec'ina albanskog naroda pod vladavinom velikosrpske burzhoazije, protiv kojeg ona sprovodi isti ugnjetachki rezhim kao i u Makedoniji... Albanski narod, kapitalistichki josh ne razvijen, kao u Albaniji tako i u Jugoslaviji, mozhe da se oslobodi i ujedini samo u naslonu na radnishtvo, seljashtvo i ostale pokrete ugnjetenih nacija na Balkanu, u masovnoj nacionalno-revolucionarnoj borbi kako protiv velikosrpskog, tako i protiv italijanskog imperijalizma i domac'e begovske kontrarevolucije”.[23] Partija zato „izjavljuje solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s Albanskim nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog komiteta i poziva radnichku klasu da svestrano pomazhu borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju”.[24] Oslobodjenje Stare Srbije i Makedonije, kada je rech o predelima nastanjenim albanskom nacionalnom manjinom, KPJ posmatra kao „aneksiju albanskih krajeva u zaposednutoj Makedoniji i na Kosovu”, shto je uz nastojanje velikosrpske burzhoazije da potchini „josh i celu ili barem severnu Albaniju, stvorilo suprotnost sa Albanijom”.[25]

U razdoblju od 1929. do 1933. godine formiralo se u KPJ mishljenje o tome koje oblasti u Jugoslaviji treba da dobiju status nezavisnih drzhava. Pochelo se sa Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom, Bosnom i Hercegovinom i vojvodinom [1929]; Hrvatskom, Srbijom, Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom [1930]; Hrvatskom, Slovenijom, Crnom Gorom, Makedonijom [1931]; Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom i Crnom Gorom, dok je za Vojvodinu recheno -sledec'e: „Mi priznajemo pravo na otcepljenje okupiranih madjarskih krajeva u Severnoj vojvodini” [1933]. [26] Pravilno je primec'eno, medjutim, da „nijedan partijski forum posle Chetvrtog kongresa KPJ nije to pitanje posebno raspravljao, pa je skica buduc'ih samostalnih drzhava, koja se pojavljivala u lecima, proglasima, pismima, chlancima, vishe izrazhavala stav autora — pisca letka ili chlanka nego samog partijskog foruma”.[27] Sa istim stavom nastavlja se i 1934, jer Chetvrta zemaljska konferencija KPJ u Akcionom programu KP za selo naglashava da „samo Komunistichka partija... pomazhe svim snagama borbu za oslobodjenje potlachenih nacija, kao i njihove nacionalno-revolucionarne organizacije u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori, Kosovu, i VMRO [ujedinjena] u Makedoniji”; u tom programu KP zahteva, pored ostalog, „progon srpskih okupatora, srpskih trupa, chinovnika i zhandarma, kao i srpskih chetnika iz Hrvatske, Slovenije, Dalmacije, Vojvodine, Bosne, Crne Gore, Makedonije i sa Kosova” te se izjashnjava „protiv sluzhenja u vojsci Hrvata, Slovenaca, Albanaca, Crnogoraca, Madjara, Nijemaca itd. izvan njihovog zavichaja”.[28]

Nov zaokret u nacionalnom pitanju uchinjen je 1936. godine, pod neposrednim uticajem novog kursa Kominterne, kursa „Narodnog fronta”. Na Sedmom kongresu KI, avgusta 1935, pred sve vec'om ratnom opasnoshc'u i agresijom Hitlerovog fashizma i revanshizma, proklamovana je parola ujedinjenja svih antifashistichkih, slobodoljubivih i progresivnih snaga u svakoj zemlji radi odbrane od fashizma i radi ochuvanja mira.[29] To je, u praksi, imalo da znachi taktichki zaokret na politiku odrzhavanja i odbrane Jugoslavije, pa se sada KPJ nashla u paradoksalnoj situaciji da bude kritikovana zbog toga shto se dosledno i doslovno pridrzhavala prethodnih odluka Kominterne. Rezolucija CK KPJ o taktici i radu Partije, doneta u leto 1936. na savetovanju pri CK KPJ u Moskvi, odishe takvom samokritikom. „Mnoge pogreshke uchinila je KPJ u nacionalnom pitanju... Do VII kongresa [KI — D. B.], KPJ je razumijevala i propagirala parolu samoodredjenja, ukljuchujuc'i i otcjepljenje, na potpuno sektashki nachin. Otcjepljenje se nije smatralo pravom potlachenih naroda, nego uslovnom potrebom. O politichko-teritorijalnoj autonomiji za narode koji ne zhele otcijepljenje nije bilo ni govora”. Tu se valja podsetiti staljinske pragmatistichke taktike u nacionalnom pitanju, koja je doshla do izrazhaja u Jugoslovenskoj komisiji KI 1925. Pa ni sada, ma koliko krupan, zaokret nije drugo do promena taktike: „Promjena svjetskog polozhaja koja je nastupila u posljednjim godinama, sve vec'a agresivnost fashistichkih, imperijalistichkih zemalja da nacionalne pokrete iskoriste za rat i za svoje osvajachke planove, potstakli su KPJ da promijeni taktiku u nacionalnom pitanju a da time ne napusti princip prava sviju naroda na samoodredjenje do otcjepljenja”. U duhu narodnofrontovskog kursa, „KPJ istupa protiv razbijanja sadashnjeg drzhavnog podruchja Jugoslavije” [i to je ta bitna taktichka promena], „jer hoc'e da to preuredjenje drzhave postigne mirnim putem, na osnovu nacionalne ravnopravnosti. Kod danashnjih prilika pokret za otcjepljenje potlachenih naroda ishao bi na ruku samo fashistichkim imperijalistima i njihovim ratnim ciljevima”. Zato se sada Partija izjashnjava protiv separatistichkih pokreta Hrvatske [Pavelic'-Perchec] i Makedonije [Ivan Mihajlov]. Partija se dalje pravda: „KPJ je pokushala da promijeni svoju dosadashnju krivu taktiku u nacionalnom pitanju. Ali je ona kod toga uchinila razne pogreshke. Ona je novu taktiku u nacionalnom pitanju povezala sa uslovom da se najprije likvidira danashnji rezhim. To je ustvari znachilo produzhenje stare orijentacije na otcjepljenje”.[30] Ochigledno, novi kurs Kominterne izazvao je u rukovodstvu KPJ ne male teshkoc'e u preorijentaciji, ali je ipak tek uochi samog rata bilo jasno da KPJ ide kursom odbrane Jugoslavije, shto je doshlo do izrazhaja u odlukama Pete zemaljske konferencije KPJ, oktobra 1940. Time je KPJ u stvari ushla u proces emancipacije od politike Kominterne, shto je nagoveshtavalo i moguc'nost spora i sukoba sa sovjetskim centrom medjunarodnog radnichkog pokreta, do chega je i doshlo vec' u toku rata, a sasvim javno i definitivno 1948.

KPJ na Petoj zemaljskoj konferenciji nije odstupila od nachela temeljne revizije odnosa i uredjenja Jugoslavije, od „borbe za ravnopravnost i samoodredjenje”; ona je sada samo nastupila protiv separatistichkih pokreta kao demagoshkih, koji idu na ruku neprijateljima jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina. Tako se za Albance kazhe: „v. borba za slobodu i ravnopravnost arnautskih manjina na Kosovu, Metohiji i Sandzhaku, a u isto vrijeme i borba protiv talijanskih agenata koji u tim krajevima nastoje raznim obec'anjima obmanuti ugnjetene Arnaute i izazvati ratni sukob u tom dijelu Jugoslavije”. Vrlo odluchno, pa chak i istim jezikom kao 1934. i ranije, Partija i 1940. godine stavlja u prvi plan „borbu protiv kolonizatorskih metoda srpske burzhoazije u tim oblastima i protjerivanje svih onih koloniziranih elemenata, pomoc'u kojih srpska burzhoazija ugnjetava makedonski, arnautski i druge narode”.

3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945.

Rat i okupaciju 1941. godine Komunistichka partija Jugoslavije je dochekala sa jasno izrazhenim stavom odbrane Jugoslavije, ali i sa josh uvek vazhec'im nasledjem takve interpretacije nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, po kojoj se srpska nacija i njena burzhoazija javljaju kao hegemon i ugnjetach, te valja podrzhavati sve pokrete koji idu ka likvidaciji velikosrpske hegemonije. Vazhno je uochiti da se u odnosu na albansku manjinu nije izmenio polazni stav, stav da su Kosovo i Metohija [pa chak i Sandzhak] u stvari „albanska zemlja”, te da je duzhnost KPJ da pomogne oslobodjenje albanske manjine, borec'i se samo protiv fashistichke varijante tog „oslobodjenja”. Sudar sa masovnim iredentistichkim i shovinistichkim raspolozhenjem albanske manjine u Jugoslaviji aprila 1941. doveo je zato organizaciju KPJ na Kosovu u velike politichke, pa i praktichne neprilike.

Prva nevolja s kojom se partijska organizacija u ovoj oblasti sudarala nastala je upravo zbog neprihvatanja jugoslovenske odrednice pokreta. Sekretar Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, Ali Shukrija, vajka se u pismu Oblasnom komitetu novembra 1941: „Mislili smo za 28. [novembar — nacionalni praznik Albanije — D. B.] da izdamo jedan letak gde c'emo objasniti o 28. novembru] i pozvati narod u borbu protiv okupatora, razotkrivajuc'i ga sasvim. Samo potpis letka apsolutno nemoguc'e da sadrzhi rech Jugoslavija, jer c'emo samo izgubiti a ne dobiti shire mase. A bih li je ja potpisao”, domishlja se Shukrija, „za M. K. komunistichke partije] na Kosovu i Metohiji?”[1] Godinu dana kasnije situacija nije nishta drukchija. Na proshirenom sastanku Oblasnog komiteta KPJ krajem decembra 1942. u selu Vrelu recheno je da shiptarske mase „ne vole ono ime Jugoslavija [kada se potpisuju proglasi sa Komunistichka partija Jugoslavije] i da nema efekta i bolje bi bilo kada bi se drukche potpisivalo”. U zakljuchcima sa toga sastanka istaknuto je nasuprot tome da je NOB borba protiv okupatora i za nacionalno oslobodjenje koja se mora provoditi na revolucionaran nachin; KPJ ne mozhe da prizna fashistichko rasparchavanje Jugoslavije; ona je za revolucionarno samoodredjenje oslobodjenih naroda. Kada bude isteran okupator i unishtene njegove sluge, pred svim narodima Jugoslavije bic'e postavljeno da urede zhivot onako kako oni hoc'e. Suprotan stav ide na ruku okupatoru.[2]

Jednu godinu kasnije otishlo se vec' dosta daleko u popushtanju albanskom nacionalizmu. U rezoluciji sa novembarskog Pokrajinskog savetovanja KPJ za Kosovo i Metohiju 1943. promenjeno je ime partijske organizacije — umesto srpskog „Metohija” stavljeno je albansko ime „Dukadjin”, jer „narod” tako zove ovu oblast,[3] mada je to geografsko ime znatno shire od Metohije, poshto obuhvata i dobar deo severne Albanije s one strane jugoslovenske granice. Promena nije beznachajna, jer je vezana i za formiranje narodnooslobodilachkih odbora kao organa nove narodne vlasti, te se upravo tada zakljuchilo da se preduzme sazivanje shire konferencije radi stvaranja zajednichkog narodnooslobodilachkog odbora za chitavo Kosovo i Dukadjin.[4] To je vec' akt od izvesnog drzhavnopravnog znachaja, koji se mora posmatrati i u politichkoj genezi buduc'e kosovsko-metohijske autonomije. Konferencija je odrzhana, ali ne na jugoslovenskoj teritoriji nego na drzhavnoj teritoriji Albanije, u selu Bujanu,[5] 31. decembra 1943. i 1-2. januara 1944. U Zborniku dokumenata iz NOR recheno je da je konferenciji prisustvovalo 49 delegata iz svih srezova Kosmeta, osim iz gnjilanskog, ali to, izgleda, nije sasvim tachno. „Ni srezovi, ni pojedini krajevi Oblasti nisu mogli biti ravnomerno zastupljeni na toj konferenciji”, veli Pavle Jovic'evic', tada sekretar OK KPJ i jedan od organizatora i uchesnika ove konferencije, u svom sec'anju na te dane. Po njemu nacionalni sastav delegata nije odgovarao nacionalnom sastavu stanovnishtva oblasti. Taj sastav je bio dvojako narushen: konferenciji su prisustvovali kao delegati i Albanci koji nisu bili jugoslovenski drzhavljani niti su zhiveli na jugoslovenskoj teritoriji — iz kraja u kojem je odrzhana konferencija, iz onog dela Malesije koji je pripadao i pripada Albaniji. Od ukupno 51 delegata — takvih je bilo 10 [jedan delegat je bio iz Plava, takodje van teritorije Kosova i Metohije]; to znachi da jedna petina delegata nije bila sa teritorije Kosova i Metohije. Pored toga, od 51 delegata bilo je svega 7 Srba i Crnogoraca, shto nikako ne odgovara ondashnjem nacionalnom sastavu stanovnishtva oblasti.[6]

Zakljuchci konferencije doneti su ochigledno pod uticajem jedne albanske, u sushtini iredentistichke koncepcije. Poshto je u preambuli istaknuta narodnofrontovska baza ovih odluka, konstatovano je u tachki prvoj, pod b.: „Prvi imperijalistichki rat zavrshio se Versajskim ugovorom, koji je pored drugih nepravdi stvorio i Jugoslaviju da bi zadovoljio velikosrpsku hegemonistichku kliku na chelu sa kraljem Aleksandrom. Tako stvorena Jugoslavija, bez pitanja i protiv volje naroda, bila je tipichna zemlja nacionalnog, politichkog i ekonomskog ugnjetavanja u Evropi”. To je skoro doslovno ponovljena formula Chetvrtog kongresa KPJ iz 1928, odnosno klasichna, ali predfrontovska formula Kominterne. Rezolucija nastavlja u istom duhu, prelazec'i na pitanje albanske narodnosti: „Shiptarski narod na Kosovu i Metohiji, ne samo da je bio politichki, nacionalno i ekonomski ugnjeten, nego i podvrgnut fizichkom istrebljenju. Odricana su mu sva nacionalna prava [nemanje shkola na maternjem jeziku, sprechavanje kulturnog, politichkog i ekonomskog razvitka]. Njegovi takozvani pretstavnici bili su verni agenti velikosrpske hegemonistichke klike za pljachku i ugnjetavanje. Vrhunac ekonomskog iskorishc'avanja bila je agrarna reforma, koja je imala za cilj: zaoshtravanje mrzhnje izmedju Shiptara, Srba i Crnogoraca, da osiromashi Shiptare do tog stepena da budu prinudjeni da se iseljavaju, da stvori jedno reakcionarno uporishte na Kosovu i Metohiji, a da se oslabe revolucionarne snage narodnih masa Crne Gore, dajuc'i im zemlju na Kosovu i Metohiji. Shiptarski narod Kosova i Metohije”, nastavlja se sada u duhu revidirane nacionalne politike iz 1936, „posle kapitulacije Jugoslavije kao narod bez dovoljno svesti, kojemu je bilo dogorelo do nokata, bio je gotov da pozdravi kao prijatelja svakog onog ko bi mu promenio ono stanje. Chak i krvolochni vojnici fashizma, koji su bili okrvavili ruke krvlju naroda Shipnije”, priznaje se u Rezoluciji, „priznavani su kao spasioci... Klika izdajica koristec'i raspolozhenje shiptarskih masa u toku vladavine velikosrpskih hegemonista, prevarishe shiptarski narod i ne dadoshe mu da chuje pravi glas svojih sinova, da je fashizam zakleti neprijatelj svakog naroda, pa prema tome i shiptarskog”. U zavrshnom paragrafu se, posle ove osude fashistichke varijante ujedinjenja, ipak stavlja u izgled jedna druga, revolucionarna varijanta ujedinjenja sa Albanijom, i doslovno kazhe: „Kosovo i Metohija je kraj koji je naseljen najvec'im delom shiptarskim narodom, a koji kao i uvek, tako i danas — zheli da se ujedini sa Shipnijom [Albanijom -D. B.]. Prema tome osec'amo za duzhnost ukazati pravi put kojim treba da podje shiptarski narod da bi ostvario svoje tezhnje. Jedini put da se Shiptari Kosova i Metohije ujedine sa Shipnijom jeste zajednichka borba sa ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer je to jedini put da se izvojuje sloboda, kada c'e svi narodi pa i Shiptari biti u moguc'nosti da se izjasne o svojoj sudbini sa pravom na samoopredeljenje do otcepljenja. Garancija za ovo jeste NOVJ, kao i NOVSh sa kojom je usko povezana. Pored ovoga za ovo su garancije nashli veliki saveznici: Sovjetski Savez, Velika Britanija i Amerika [Atlantska povelja, Moskovska i Teheranska konferencija]”.[7] Medju potpisnicima ove rezolucije su Mehmed Hodzha, kao predsednik NOO, Pavle Jovic'evic', kao prvi, i Rifat Berisha, kao drugi potpredsednik, zatim Dzhevdet Doda, Fadilj Hodzha, Hajdar Dushi, Zec'irija Redzha — chlanovi predsednishtva, i niz ostalih chlanova [Imer Pulja, Dzhavid Sh. Nimani itd.].

Proglas Oblasnog NOO od 2. januara 1944, izdat sa te konferencije, pozdravlja odluke AVNOJ-a, koje razume tako da je „za uvek sahranjena Versajska Jugoslavija, zemlja nacionalnog, socijalnog i politichkog ugnjetavanja”. Shiptari se pozivaju da stupe u zajednichku borbu sa Srbima i Crnogorcima protiv okupatora i njihovih pomagacha, „jer samo zajednichka oruzhana borba protivu okupatora i njegovih pomagacha jeste put kojim c'ete doc'i do slobode i prava na samoopredeljenje i otcepljenje”, chime se Proglas u stvari vezuje za formulaciju zavrshnog paragrafa tachke I Rezolucije od 2. januara 1944. godine.[8]

Delegati Kosova i Metohije nisu uspeli da se probiju do Jajca i nisu uchestvovali na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Vec' krajem januara Pokrajinski komitet za Kosovo i „Dukadjin” pokushava da u kontaktu sa CK KPJ izadje iz protivrechne situacije u kojoj se nashao posle zakljuchaka Konferencije u Bujanu. „Mi uvidjamo izvesne propuste, kao i neke nedostatke i greshke, ali u situaciji u kojoj smo bili drukche se nije moglo za sada postaviti”.[9] Odgovor CK KPJ sa kritikom upuc'en je Oblasnom komitetu tek 28. marta 1944, potpisan od strane Milovana Djilasa. Kritikuje se formiranje Pokrajinskog komiteta „zato shto vash kraj nije neka posebna kompaktna oblast”; nije trebalo menjati naziv Metohija u Dukadjin, „iz prostog razloga shto pod Dukadjin spadaju i krajevi koji prelaze preko bivshe jugoslovenske granice”, no taj se naziv mozhe zadrzhati „ako narod... taj kraj zaista tako zove”. Ne treba prelaziti okvire Oblasnog komiteta: ne treba stvarati Zemaljsko antifashistichko vec'e narodnog oslobodjenja, nego se treba zadrzhati na Oblasnom NOO. Opominje se da ne sme da dodje do nesporazuma izmedju Oblasnog komiteta i albanskih drugova [tj. drugova iz Albanije — D. B.] „zbog raznih razgranichenja i sl.”, jer „to danas nije vazhno”; glavno je borba protiv okupatora. Kritikuju se zatim rezolucija sa savetovanja na Shar-planini od 4-5. novembra 1943. i proglas povodom oktobarske revolucije zbog izvesnih „krupnih politichkih greshaka, kako sektashkog tako i oportunistichkog karaktera”. Odluke AVNOJ-a omoguc'uju pravo na samoopredeljenje, ali su uperene protiv svih hegemonista, pa i velikoalbanaca; pravo na samoopredeljenje [ne pominje se i pravo na otcepljenje!] mozhe da se stekne samo borbom protiv nemachkog imperijalizma. Ratovati s Nemcima protiv NOV i POJ i protiv albanskog oslobodilachkog pokreta a istovremeno prichati o „ujedinjenju” Albanije znachi raditi isto shto i svi drugi kvislinzi u Jugoslaviji, i posebno protiv nezavisnosti i buduc'nosti albanskog naroda. „Danas se, drugovi, radi ne o tome da se razgranichi Albanija i Jugoslavija — obe okupirane od Nemaca — nego da se obe, oruzhanom borbom, oslobode od njih. Zato svako postavljanje pitanja razgranichenja, — ustvari pomazhe Nemcima da potstichu jedan narod protiv drugog”. Obrnuto, susedni mali narodi, kao na primer Albanci, mogu da se relativno lako oslobode u naslonu na narode Jugoslavije. Zato bi danas bilo „iz osnova pogreshno postavljati ili reshavati ma kakva sporna pitanja”. Najzad, CK KPJ se ovde izjashnjava energichno protiv popularisanja Balkanskog shtaba, koji „i ne postoji” i chije bi se znachenje u praksi svelo na to da „umanji znachaj nasheg pokreta, nasheg Vrhovnog shtaba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da se stvara neka balkanska „internacionala”, shto bi reakcija svih boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilachkih pokreta”.[10] Na formiranju Balkanskog shtaba, u duhu buduc'eg udruzhivanja u Balkansku federaciju, radio je Svetozar Vukmanovic' Tempo u toku leta 1943, ali je ceo taj poduhvat i dogovor likvidiran posle Titove intervencije od 21. septembra i oktobra 1943. godine.[11] Kritika CK KPJ prihvac'ena je doslovno od Oblasnog komiteta, shto se vidi iz direktive OK od 18. juna 1944. godine.[12]

Za razjashnjenje nekih okolnosti koje su dovele do konferencije u Bujanu znachajan je jedan raniji izveshtaj Svetozara Vukmanovic'a Tempa Centralnom komitetu KPJ, od 8. avgusta 1943, o vojno-politichkoj situaciji u jugoistochnoj Srbiji, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Grchkoj i Albaniji. On veli da je aprila 1943. naishao na Kosovu i Metohiji „na zaista teshku situaciju”; partijske organizacije su zauzimale sektashki stav — no prema kome: prema nacionalistichkim albanskim grupama, „koje su istina shovinistichki raspolozhene prema Srbima, ali su istovremeno neprijateljski raspolozhene prema italijanskom okupatoru”; trebalo je, dakle uspostaviti saradnju sa albanskim nacionalistima, i to bez obzira na njihovu shovinistichku mrzhnju prema srpskom narodu. Medjusobna mrzhnja Shiptara i Srba, po Tempu, kochila je razvitak NOB-a, ali je ona posledica kako „dugogodishnjeg robovanja pod velikosrpskom reakcijom” [!], tako i dosadashnjeg sektashkog rada OK i partijskih organizacija. „Shiptarske mase u celini trazhe pripojenje Albaniji”, tvrdi Tempo, „i postoji realna opasnost da te mase mobilishe reakcionarna shovinistichka grupacija iz stare Albanije „Bali Kombtar”. Vukmanovic' obaveshtava CK da CK KP Albanije i Miladin Popovic', delegat KPJ u Albaniji, predlazhu da se shiptarske mase stave pod komandu jednog shiptarskog shtaba na Kosmetu, koji bi bio pod komandom Glavnog shtaba Albanije a srpske mase pod komandom nasheg Shtaba. Miladin Popovic' chak misli da je potrebno da se Metohija i organizaciono-partijski uklopi u sastav KP Albanije. Tempo priznaje da bi te mere zaista olakshale prikupljanje albanskih masa u NOB, „ali s druge strane mi bismo izgubili mnogo kod srpskog naroda”, pa zato trazhi savet CK.[13]

Oshtru kritiku uputio je Oblasnom komitetu Svetozar Vukmanovic' u uputstvu od 2. oktobra 1943, jer se iz materijala OK, po njemu, vidi da oni vec' sada potpadaju pod uticaj velikoalbanske klike u pogledu buduc'ih granica izmedju Jugoslavije i Shipnije. On zato objashnjava jasan stav KPJ: za zajednichku borbu naroda Kosmeta i ostalih naroda Jugoslavije; tim putem svi narodi Kosmeta izvojevac'e svoju punu nacionalnu slobodu. „Shto se tiche pitanja buduc'ih granica izmedju Jugoslavije i Shipnije, to c'e se reshavati u bratskoj slozi i saradnji izmedju Narodno-oslobodilachke vojske Jugoslavije i Vec'a narodnog oslobodjenja Jugoslavije i Narodno-oslobodilachke vojske Albanije i Vec'a narodnog oslobodjenja Albanije na osnovu prava samoopredeljenja naroda. Kako c'e se vrshiti ta razgranichenja to c'e zavisiti od razvoja politichke situacije u Jugoslaviji i Albaniji. A mi danas ne smemo nishta odredjeno postavljati po tom pitanju”. Isto tako izjashnjava se protiv oportunistichkog tretiranja NOV Kosova i Metohije kao neke zasebne vojske na ravnoj nozi sa NOVJ i NOVSh.[14]

Najzad, josh pre Drugog zasedanja AVNOJ-a, sam Tito upozorava Tempa u pismu od 9. novembra 1943. da pitanje samoopredeljenja naroda treba postaviti tek posle pobede nad Nemachkom i kvislinzima. „Federacija balkanskih naroda postavlja se sada za nas”, veli Tito, „kao agitaciona parola. Nepravilno je sada postavljati i u Metohiji prikljuchenje Albaniji, jer to znachi jashiti na repu albanske reakcije i slabiti front svih snaga Metohije u borbi protiv Hitlera kao glavnog neprijatelja na Balkanu. Drzhite se atlantske povelje i sporazuma u Moskvi”.[15]

Politichka istorija narodnooslobodilachkog rata i revolucije u Jugoslaviji svakako c'e u buduc'im istrazhivanjima doc'i do tachnih saznanja o toku i razlozima konachnog zaokreta KPJ na kurs integriteta Jugoslavije kao drzhave i medjunarodnopravnog subjekta. Prema onom shto se do sada zna, jasno je da se u razdoblju izmedju Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a, tj. izmedju novembra 1942. i novembra 1943. godine odigrao niz dogadjaja koji su Komunistichku partiju Jugoslavije doveli u sukob sa linijom Kominterne [ukinute 1943] odnosno SSSR i Staljina lichno: u pitanju je proces emancipacije KPJ, koja je svoju novu i sigurnu bazu videla u Jugoslaviji kao postojec'em medjunarodnom subjektu, kao drzhavi koja se mozhe revolucionarno menjati upravo pod uslovom da se sachuva njen integritet. Priprema Drugog zasedanja AVNOJ-a znachila je razradu jedne nove drzhavnopravne koncepcije buduc'e Jugoslavije, ali bez toga da se dovede u pitanje njen medjunarodnopravni kontinuitet. Stoga je vec' u tom trenutku bilo neprihvatljivo bilo kakvo izdvajanje ili obec'anje izdvajanja, bilo kakvo prejudiciranje „prava na samoopredeljenje”. Shtavishe, koliko god se u dokumentima KPJ od 1935. govorilo o pravu na otcepljenje, u ratnim dokumentima CK KPJ to se pravo skoro ne pominje, vec' se govori samo o nachelu samoopredeljenja, koje c'e se kroz zajednichku borbu konsumirati u jednoj drzhavnoj, mada federativno preuredjenoj zajednici. Dodushe, u preambuli glavne odluke AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, od 29. i 30. novembra 1943, pominje se „pravo svakog naroda na samoopredeljenje, ukljuchujuc'i pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima”, ali se s pozivom na istinsku volju svih naroda Jugoslavije, osvedochenu u toku trogodishnje zajednichke narodnooslobodilachke borbe, odluchuje da se svi narodi udruzhe u federativnu zajednicu Jugoslavije. AVNOJ zato naglashava vec' u prvoj tachki da „narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa strane fashistichkih imperijalista”, te da su „u zajednichkoj oruzhanoj borbi dokazali svoju chvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji”; ta Jugoslavija c'e, naravno, biti izgradjena na federativnom principu, koji c'e obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine” [t. 2]. Posebno se naglashava da c'e se „nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbediti sva nacionalna prava” [t. 4].[16]

Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a imale su da uchine kraj shpekulacijama oko teritorijalnog integriteta buduc'e Jugoslavije, ali time nije iskljucheno, u okviru federativnog uredjenja zemlje, da mnogi zahtevi „ugnjetenih nacija” budu konachno zadovoljeni. No znachajno je shto na Drugom zasedanju AVNOJ-a josh nije formulisana pokrajinska odnosno oblasna autonomija kao elemenat federacije, chak ni u okviru republike Srbije. Do toga c'e doc'i tek po zavrshenom ratu.

4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948.

Pitanje Kosova i Metohije odnosno ukupan problem polozhaja albanske manjine u Jugoslaviji i njenih perspektiva na shirem planu mora se posmatrati i u sklopu balkanske politike Kominterne [bar do ukidanja ove organizacije 1943], i u svetlu politike i dejstva KPJ na internacionalnom planu.

Nema nikakve sumnje u to da je KPJ pruzhila sushtinsku pomoc' u stvaranju KP Albanije.[1] Frakcijski razjedinjene grupe i c'elije albanskih komunista raspustila je Kominterna 1937, ali do reorganizacije i sredjivanja prilika nije doshlo ni posle toga. Inicijativu za nov pokushaj organizovanja partije u Albaniji ima CK KPJ 1939. godine, koji uspostavlja vezu sa albanskim komunistima preko sekretara Oblasnog komiteta za Kosovo i Metohiju, Miladina Popovic'a. Veza je prekinuta hapshenjem Popovic'a, ali je obnovljena 1941. inicijativom jedne skadarske grupe [Fadilj Hodzha]. U Albaniji potom rade zajedno Dushan Mugosha i Miladin Popovic', sa ovlashc'enjima delegata KPJ. Albanska partija je formirana na konferenciji u Tirani 8. novembra 1941. U rezoluciji je istaknut zadatak KPA „da razvijemo ljubav i borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovu s narodima: srpskim, grchkim, crnogorskim i makedonskim, koji se herojski bore za svoje nacionalno oslobodjenje”.[2] Partijska organizacija se konsoliduje u toku zime 1941/42, a priprema se i zapochinje oruzhana borba protiv italijanskog okupatora. Delegati KPJ uspostavljaju vezu sa Centralnim komitetom tek avgusta 1942, kada se Dushan Mugosha probio do slobodne teritorije u Glamochu. Tada je od Kominterne zatrazheno i dobijeno priznanje KPA i odobrenje za saziv Prve zemaljske konferencije KPA. Ta konferencija je odrzhana u selu Labinot kraj Elbasana 17-22. marta 1943. Delegacija KPJ na toj konferenciji donela je albanskom rukovodstvu Titovo pismo [22. septembra 1942] sa instrukcijama Kominterne i drugim savetima za organizovanje i chishc'enje partijskih redova. Odlucheno je da se stvori NOV Albanije, a kao instruktor je u Albaniju radi toga upuc'en Svetozar Vukmanovic' Tempo u leto 1943.

To je, inache, vreme velikih raspri o nacionalnom programu i karakteru narodnooslobodilachke borbe i politike KPA u tome. Jedan od problema sa kojima su se posebno jugoslovenski delegati i politichki i vojni instruktori u Albaniji morali nositi bio je i stav albanskih komunista prema ideji „etnichke Albanije”. Kako veli Dedijer, pojedina su rukovodstva komunistichkih grupa u neku ruku chak i odobravala okupaciju Jugoslavije i Grchke, nadajuc'i se da c'e im Hitler i Musolini stvoriti „Veliku Albaniju”, u koju treba da udju Kosovo i Metohija i C'amerija.[3] Na prvoj konferenciji KPA [1941] taj stav je osudjen kao shovinistichki, ali time problem generalne linije KPA u nacionalnom pitanju uopshte nije skinut s dnevnog reda. Shtavishe, Glavni NOO Albanije, formiran na konferenciji u Pezi septembra 1942. po modelu narodne vlasti koja je nastajala u jugoslovenskoj revoluciji, u nastojanju da postigne opshti front nacionalnih snaga za borbu protiv okupatora, ulazi u pregovore sa nacionalistichkim i uglavnom prozapadnim [anglofilskim] „Bali Kombtarom” [Nacionalnim frontom]. Na konferenciji u Muki 1-2. avgusta 1943, znachi u jeku organizovanja narodne vlasti i NOV Albanije, takorec'i na ochi jugoslovenskih delegata, postignut je sporazum sa balistima: formiran je zajednichki „Odbor nacionalnog spasa”, kome se daju sve kompetencije za rukovodjenje narodnooslobodilachkim pokretom, usvajaju se nacionalistichke parole i simboli, a shto je najvazhnije — prihvata se parola „etnichke Albanije”, u koju ulazi i Kosovo.[4] Vazhno je naglasiti da su na konferenciji u Muki uchestvovali i chlanovi CK KPA i delegati odnosno chlanovi Glavnog NOO Albanije, chime je doshla do izrazhaja nesumnjivo nacionalistichka struja u albanskoj partiji, spremnost da se narodni front borbe protiv okupatora gradi na klasichnim ciljevima i parolama nacionalistichkog programa velikoalbanskog hegemonizma. Na oshtru i tada efikasnu reakciju delegata KPJ nije trebalo dugo chekati: neposredno posle Muke sazvana je druga konferencija Glavnog NOO, u Labinotu, na kojoj je zauzet negativan stav prema „Bali Kombtaru”.

Sva ova zbivanja u albanskoj partiji odrazhavala su se i na situaciji Kosova i Metohije, u radu partijskih organizacija i chitavog NOP-a medju Albancima na teritoriji Jugoslavije. Odjek toga kolebanja, ali i prikrivene dominacije velikoalbanskog nacionalizma u KPA i rukovodstvu NOVA, mozhe se, a kako nama izgleda, i mora videti u politichkoj platformi osnivachke konferencije Oblasnog [Pokrajinskog] NOO Kosova i „Dukadjina” u Bujanu oko Nove 1944. godine, o kojoj je vec' bilo rechi. Josh vishe od toga: predlozi da se albanske [shiptarske] partizanske jedinice na Kosovu i Metohiji podrede komandi Glavnog shtaba NOVA, o chemu se raspravljalo sve do leta 1944, pokazuju da se albanska partija u stvari nikada nije odrekla izvesnih pretenzija prema Kosovu i drugim teritorijama sa albanskom nacionalnom manjinom u Jugoslaviji, te da je parola „etnichke Albanije” samo privremeno i prividno, a ochigledno i pod pritiskom saradnje sa KPJ i NOVJ, potisnuta u zadnji plan.[5]

Uporedo s tim su u toku 1944. godine tekle i organizacione mere radi konstituisanja nove vlasti i drzhave u Albaniji, po modelu ostvarenom pre toga u Jugoslaviji. Prvi Antifashistichki kongres u Permetu 24. maja 1944, na kome su se skupili delegati iz cele zemlje, formirao je Antifashistichko vec'e narodnog oslobodjenja Albanije [AVNOA], kao vrhovno zakonodavno i izvrshno telo zemlje, a pored toga odluchio da se kralju Zogu zabrani povratak u Albaniju, da se ponishte ugovori i sporazumi albanskih vlada pre 1939, te da se ne prizna vlada koja bi eventualno bila formirana van Albanije ili na teritoriji Albanije. AVNOA i NO odbori proglasheni su za jedinu vlast u zemlji. Sve su te odluke potvrdjene na prvom zasedanju AVNOA odmah u nastavku kongresa. AVNOA se obratio i Titu, telegramom u kome je recheno da je borba naroda Jugoslavije „garantira bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije”.[6] Drugo zasedanje AVNOA u Beratu, 20. oktobra 1944, proglasilo je Nacionalni komitet privremenom demokratskom vladom Albanije, na sugestiju Josipa Broza Tita.

Ochigledno je da je KPJ odigrala vazhnu ulogu u stvaranju KPA, u organizovanju NOP-a Albanije, u formiranju i konstituisanju organa nove vlasti i drzhavnopravnog lika nove drzhave. U zavrshnim operacijama na teritoriji Jugoslavije, potom, uglavnom na inicijativu Vrhovnog shtaba NOVJ, uchestvovale su i dve divizije NOVA [Peta i Shesta]. Operisale su u dolini Lima i u Sandzhaku, u borbama za Vishegrad i Dobrun, odnosno na Kosovu i Metohiji — u borbama za oslobodjenje Prizrena i Djakovice.[7]

Josh krajem 1943, verovatno u novembru, CK KPJ uputio je pismo albanskoj partiji kao odgovor na pitanja koja su se ticala buduc'nosti Kosova i Metohije. Tu je izrechena oshtra ocena da „postavljati danas pitanje prisajedinjenja” ide na ruku reakciji i okupatoru. „Samo oruzhana borba protiv okupatora mozhe jasno pokazati shto ko hoc'e i iskovati stvarnu demokratiju i bratstvo naroda, a nije ni potrebno naglashavati da izmedju nas i demokratske antiimperijalistichke Albanije to pitanje ne mozhe biti problem... Nova Jugoslavija koja nastaje bic'e zemlja slobodnih naroda, pa prema tome u njoj nec'e biti mesta nacionalnom ugnjetavanju ni albanskih manjina”.[8] Pada u ochi da pismo CK KPJ govori o albanskim manjinama, za koje nec'e biti nacionalnog ugnjetavanja, ali u novoj Jugoslaviji, shto implicitno znachi odbijanje svakog razgovora o promeni teritorijalnog statusa oblasti nastanjenih Albancima u Jugoslaviji i dovodjenje u pitanje teritorijalnog integriteta buduc'e, socijalistichke Jugoslavije. Taj stav, sa kojim smo se upoznali i u nizu drugih dokumenata kojima se reaguje na kolebljivo drzhanje kosovskih komunista u toku 1943. i 1944, nalazi se na liniji konstituisanja Jugoslavije kao drzhave koja chuva svoj drzhavnopravni kontinuitet, pored ostalog, i chuvanjem svoga teritorijalnog integriteta. Pitanje albanske manjine je, znachi, i u ovom dokumentu postavljeno kao unutrashnje pitanje Jugoslavije.

Iz nekih navedenih dokumenata KPA i AVNOA, medjutim mozhe se na strani KPA naslutiti i jedna suprotna linija: ishchekivanje da c'e albansko-jugoslovenski odnosi biti razresheni u sklopu jedne socijalistichke balkanske konfederacije. Tako se, na primer, i u poruci Vrhovnog shtaba NOVA [sa potpisom Envera Hodzhe] vrhovnom komandantu NOVJ, Josipu Brozu Titu, aprila 1944, upuc'enoj po Miladinu Popovic'u, podsec'a na jedinstvo albanskog i jugoslovenskih naroda u borbi „za stvaranje novog, demokratskog i federativnog Balkana”, a Titu se zheli dug zhivot „na srec'u i chast naroda Jugoslavije i svih naroda Balkana”.[9] Zanimljivo je, ipak, da se u odgovoru od 10. septembra 1944. Tito ogranichava na konstataciju da su zajednichkom borbom „udareni chvrsti temelji buduc'em uzajamnom zhivotu nashih naroda”, shto je bez sumnje daleko manje odredjena formula. To se sasvim dobro objashnjava Titovom negativnom reakcijom na formiranje Balkanskog shtaba, o chemu je vec' bilo rechi, gde je izrichito recheno da se Balkanskom federacijom operishe samo kao propagandnom i agitacionom parolom. Sve kombinacije oko Balkanske federacije, videc'e se to ubrzo posle rata, i tako c'e se razbiti na razlichitom pristupu balkanskih komunista tom pitanju, a najvishe na Staljinovim pogledima, rezervama, pa i protivljenju takvom ujedinjenju balkanskih naroda u kome bi dominirala jugoslovenska Partija, vec' dovoljno emancipovana i otudjena od autoriteta staljinske politichke volje.

Danas je josh vrlo teshko tvrditi, ako se na stvari gleda sa odgovornoshc'u istorichara, sa kakvom je konachnom koncepcijom KPJ gradila medjusobne odnose sa KPA i novom albanskom drzhavom, kako u ratnom tako i u posleratnom razdoblju. Organizacija albanske drzhave, politichke i ekonomske veze koje su se posle rata uspostavljale, njihov tip i obim i izuzetno tesna saradnja dveju armija [pri chemu je albanska armija usvojila chak i formaciju JNA] — stvarali su nachelnu i praktichnu moguc'nost politichke integracije dveju drzhava. Da li je ta moguc'nost, kako je vidimo sada, sa razmakom od skoro chetiri decenije, bila ujedno stvarni politichki kurs jedne ili obeju partija — otvoreno je pitanje, na koje, u nedostatku arhivskih dokumenata, mi ne umemo i ne mozhemo da odgovorimo. Situacija gradjanskog rata u Grchkoj [1946-1949] i neposredne pretnje Albaniji sa te strane, pri chemu ne treba zaboraviti ni otvorene teritorijalne aspiracije Grchke prema severnom Epiru na Pariskoj mirovnoj konferenciji [1946] i posle toga, stvarali su i posebnu pogodnost za razne kombinacije o priblizhavanju ili mozhda chak i ujedinjavanju dveju zemalja. Ne mozhe se iskljuchiti ni predvidjanje eventualnog neprijateljskog drzhanja Albanije u predstojec'oj konfrontaciji sa Kominformom odnosno SSSR-om, pa ni ideja da se podrzhavanjem integracionih procesa osujeti pretvaranje Albanije u izvor smutnji i teroristichke aktivnosti u Jugoslaviji. U svakom sluchaju, 1. jula 1946. godine zakljuchen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji izmedju FNRJ i Albanije, koji je raskinut 1948 jednostranim aktom Albanije, posle Rezolucije Inform-biroa i zauzimanja neprijateljskog, agresivnog i iredentistichkog kursa od strane NR Albanije prema Jugoslaviji.

Povodom toga ugovora postoji i jedna pricha Envera Hodzhe, u njegovim Uspomenama, objavljenim u Tirani 1979, o navodnom razgovoru sa Titom o buduc'nosti Albanaca u Jugoslaviji. Hodzha je prilikom svoje posete Beogradu i potpisivanja Ugovora 1946. godine postavio Titu pitanje o Kosovu, formulishuc'i albanski stav na sledec'i nachin: „Kosovo i druge oblasti albanskog stanovnishtva u Jugoslaviji su albanske teritorije koje su velike sile nepravedno otrgle [arrashes]. Sada, kada su nashe dve zemlje socijalistichke, stvoreni su uslovi da se ovaj problem pravedno reshi”. Na ovaj zahtev Envera Hodzhe Tito je, kako Hodzha tvrdi, odgovorio: „Slazhem se, to je i nasha zhelja [souhait], ali u ovom trenutku mi ne mozhemo nishta da uchinimo u tom smislu, jer to Srbi ne bi shvatili [sar les Serbes ne le somprendraient pas]”. Hodzha je na to zakljuchio: „Ako to ne shvataju danas, shvatic'e sutra”.[10] Veoma je teshko usvojiti ovo pozno kazivanje o jednom razgovoru u chetiri oka, kao dokaz o stvarnom Titovom mishljenju i izjavi koju bi on dao kao drzhavnik i predsednik Vlade FNRJ i generalni sekretar KPJ, pogotovu shto je Titov navodni odgovor formulisan kao „zhelja” koja se ne mozhe sprovesti „u ovom trenutku” zbog toga shto to srpski narod ne bi mogao da shvati. Chak i kada bi to sve bilo tachno, znachilo bi samo da je Hodzhina „inicijativa” u stvari na diplomatski nachin odbijena. Medjutim, ako su Titove rechi pod znakom pitanja, jer ne mozhemo biti sigurni da li ih je uopshte izgovorio, nije pod znakom pitanja Hodzhin politichki stav povodom Kosova, i nije bez znachaja shto taj stav korespondira, kako se moglo videti iz brojnih ranijih navoda, sa nekim od glavnih dokumenata KPJ o nacionalnom pitanju i konkretno o pitanju albanskih manjina u Jugoslaviji — dodushe svagda iz razdoblja kominternovskog kursa pre 1935; KPA je ochigledno rachunala na stare politichke obaveze. Posebno je pitanje koliko je u tome mogla da ima odziva u KPJ, koja je u razdoblju od 1941. do 1945. proshla prvu i presudnu etapu svog osamostaljenja. Faktor koji je davao nekog osnova za velikoalbanske nade i kombinacije mogao je da bude samo neizmenjeni negativan odnos KPJ prema srpskom nacionalizmu, odnos koji je doshao do izrazhaja, pored ostalog, i u konstituisanju kosovsko-metohijske autonomije.

5. Postanak i razvoj kosovske autonomije

Na Drugom zasedanju AVNOJ-a pitanje autonomije u buduc'em jugoslovenskom federalizmu nije uopshte ni pomenuto. U odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu naznachuju se federalne jedinice koje bezuslovno treba da postoje: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina; tom nachelnom odlukom, ipak, nije prejudiciran buduc'i ustav. Tu se nishta ne govori o autonomnim jedinicama, iz chega pravni istorichari zakljuchuju da se ovo pitanje htelo reshiti tek posle rata.[1] Za nacionalne manjine Odluka ustanovljava i „sva nacionalna prava”, pod kojim se podrazumevaju i sva politichka, a ne samo kulturna prava manjine. No u svakom sluchaju, vec' samim izrazom „nacionalna manjina” Odluka je utvrdjivala da se mozhe govoriti samo o pravima manjine, te da se ova prava bitno razlikuje, i po vrsti i po obimu, od prava vec'inskih nacija koje chine jugoslovensku drzhavu i koje su pobrojane u t. 2. Odluke Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Glavno ogranichenje je u tome da „manjina ne mozhe da se izdvoje, da izgradjuje sama svoju drzhavu i drushtveni sistem, jer bi time onemoguc'ila prava vec'inskih nacija” [2] Drugim rechima, manjina nema, niti u duhu generalnih politichkih i pravnih odluka AVNOJ-a mozhe da ima atribute drzhavnosti — iz chega bi se, dalje, mogao izvuc'i zakljuchak da ona ne mozhe konstituisati ni jugoslovensku drzhavnost, jugoslovensku federaciju. Odluka AVNOJ-a u svakom sluchaju ne konstituishe niti pravo manjine [prema tome — ni albanske nacionalne manjine] na otcepljenje i prisajedinjenje svojoj nacionalnoj drzhavi [u sluchaju Albanaca — Albaniji], niti govori o autonomiji kao ustavno pravnom obliku ostvarivanja zajednichkih nacionalnih prava.

Postanak autonomnih jedinica u Srbiji, kao jednoj od republika jugoslovenske federacije, mora se posmatrati u svetlu politike KPJ prema nacionalnom pitanju kako se ova izgradjivala i formulisala pre i za vreme rata, u perspektivi osvajanja vlasti i u situaciji kada se ta perspektiva pochela pretvarati u stvarnost. Nije, medjutim, izvesno da je chak ni u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine bilo do kraja razradjeno reshenje nacionalnog pitanja u svome drzhavnopravnom aspektu. Govori se, uglavnom, o dva aspekta nacionalnog pitanja na planu drzhavnog prava: jedan se tiche medjusobnog odnosa i drzhavnopravnog polozhaja „glavnih” naroda, koji i konstituishu novu drzhavu, a drugi se odnosi na polozhaj nacionalnih manjina. U prvom sluchaju, polazec'i od nachela suverenosti svakoga naroda posebno, drzhavna je zajednica stvorena kada se na to gleda sa stanovishta ustavnog prava putem dobrovoljnog ujedinjenja suverenih i ravnopravnih naroda, sa svim atributima drzhavnosti, pri chemu su se uzele u obzir i neke istorijske specifichnosti prilikom formiranja jedne „vishenacionalne” federalne jedinice — Bosne i Hercegovini. Shto se tiche nacionalnih manjina, stvar je daleko slozhenija, jer se u nachelu moglo postupiti dvojako: njihov status se mogao regulisati ustavom i posebnim zakonima u okviru koncepta suverenosti gradjanskih prava, bez teritorijalnog artikulisanja politichkih prava manjine, a mogao se zamisliti i kao teritorijalno konstituisanje u autonomijama bilo kog stupnja i tipa, no svagda — s obzirom na generalnu, nachelnu odluku AVNOJ-a — sa svojom punom politichkom sadrzhinom. U tom sluchaju se moglo razmishljati o tome koje manjine i na kojim teritorijama ulaze u obzir za autonomno formiranje, shto je vec' stvar prevashodno politichkih pogleda i odluka. Sudbina nemachke manjine, do rata najbrojnije, reshena je njenim razvlashc'enjem i iseljenjem u Nemachku po zavrshenom drugom svetskom ratu, pri chemu se poshlo od konstatacije da se ta manjina, ukljuchena u antijugoslovensku delatnost pre rata i u okupatorski aparat za vreme rata, ponela prema ovoj drzhavi nelojalno; istu sudbinu dozhiveli su Nemci i u nekim drugim zemljama Evrope [Poljska, Chehoslovachka], a te su mere i medjunarodnopravno sankcionisane.[3] Sudbina madjarske i albanske manjine reshavala se na sasvim drugi nachin. Pre svega, imala se u vidu perspektiva politichkog zblizhavanja sa matichnim drzhavama ovih narodnosti — Madjarskom i Albanijom, u okviru nove porodice socijalistichkih zemalja, pa stvarni odnos ovih manjina prema jugoslovenskoj drzhavi u ratu 1941-1945. i njihovo odredjeno angazhovanje u sistemu okupacije i dezintegracije drzhave jugoslovenskih naroda, nisu uzeti u obzir prilikom uredjivanja njihovog pravnog polozhaja u novoj Jugoslaviji. Tako su za ostvarivanje svih prava ovih nacionalnih manjina odabrane politichko-teritorijalne autonomije: Vojvodina — uglavnom s obzirom na madjarsku manjinu u Bachkoj [mada je to podruchje veoma heterogena zajednica mnogih narodnosti] i s pozivom na neke istorijske okolnosti, a Kosovo i Metohija — zbog albanske manjine.

U nashoj pravnoj literaturi ponudjeno je objashnjenje da su „unutrashnja nacionalna slozhenost i narochito postojanje nacionalnih manjina pretstavljali osnovne uzroke za formiranje autonomnih jedinica”, a da pored toga „izvesni istoriski razlozi i ekonomsko-kulturne osobenosti [narochito u pogledu Vojvodine] i dosledna internacionalistichka ideologija drushtvenih snaga koje su nosile socijalistichku revoluciju i gradile Jugoslaviju kao saveznu drzhavu, pretstavljaju druge faktore koji su opredelili autonomni polozhaj Pokrajine Vojvodine i Kosovsko metohiske oblasti”.[4] Tome se objashnjenju mozhe mnogo shtoshta prigovoriti. Na primer, ako se za albansku manjinu vec' htela teritorijalno-politichka autonomija, zashto je ta autonomija organizovana samo na podruchju Kosova i Metohije, a ne i na podruchju Makedonije ili Crne Gore, gde ova manjina takodje nastanjuje odredjene oblasti kao kompaktna etnichka masa? Zashto su ove dve autonomije uspostavljene samo na podruchju republike Srbije, i da li se objashnjenje ovoga pravnog i politichkog fenomena mozhe svesti samo na tvrdnju da autonomne jedinice postoje u jugoslovenskoj federaciji samo tamo gde je za to bilo „objektivnih politichko-nacionalnih osnova, a to je samo na teritoriji Narodne Republike Srbije”?[5] I koje su to „objektivne politichko-nacionalne osnove”? Ochigledno je da za potpuno istorijsko objashnjenje postanka vojvodjanske i kosovske autonomije nije dovoljno nekoliko opshtih pravno-politichkih formulacija, vec' se moraju uzeti u obzir mnogi chinioci politike KPJ prema nacionalnom pitanju i posebno prema Srbiji, njenom dotadashnjem istorijskom razvoju i drzhavnopravnom statusu. U reshavanju nacionalnog pitanja Jugoslavije imala je kljuchno mesto teza o „velikosrpskom hegemonizmu”, pa je glavni politichki napor KPJ bio usmeren ka tome da se otklone sve pretpostavke na kojima je pochivala ili bi mogla pochivati vodec'a uloga Srbije u jugoslovenskoj drzhavnoj zajednici. Mozhe se, dakle, postanak autonomija u Jugoslaviji posmatrati i u tom aspektu: ne s obzirom na potrebu da se ostvari pravo nacionalnih manjina na politichku egzistenciju u novoj drzhavi, vec' s obzirom na potrebu da se eliminishe svaka moguc'nost vaspostavljanja Srbije u njenom ranijem politichkom konceptu. Autonomijama se reshavalo, na neki nachin, „srpsko pitanje”, a ne pitanje nacionalnih manjina. Uostalom, bez obzira na pojedinosti pravne procedure, autonomije nisu iskljuchivo „unutrashnje” ustavnopravno i politichko pitanje republike Srbije, vec' su one stvorene i razvijene na opshtem jugoslovenskom planu. One „nisu kreacija Narodne Republike Srbije i njenog autonomnog ustavnog prava”, vec' su od samog pochetka predstavljale kategoriju opshteg ustavnog prava Jugoslavije, jer ih predvidja i garantuje savezni ustav.[6]

Proceduralni put da se dodje do autonomnih jedinica u nashem ustavnom poretku vodio je, razumljivo, preko najvishih organa Srbije: prve, mada privremene odluke donete su u tom smislu na Prvom vanrednom zasedanju Antifashistichke skupshtine narodnog oslobodjenja Srbije [ASNOS], 7. aprila 1945, pred sam kraj rata. Tada je reshavano pitanje Sandzhaka, Vojvodine i Kosova i Metohije. Privremeni autonomni status Sandzhaka u smislu odluke AVNO Sandzhaka od 29. marta 1945. imao je da se reshi podelom ove teritorije izmedju Srbije i Crne Gore. Prihvac'eni su i predlozi Glavnog NOO Vojvodine da se Vojvodina kao autonomna jedinica prikljuchi Srbiji, i Oblasnog NOO Kosova i Metohije — za prikljuchenje Kosmeta takodje kao autonomne jedinice. Konachno reshenje imao je da donese AVNOJ.[7] To je uchinjeno na Trec'em zasedanju AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. Na tom zasedanju je AVNOJ nastavio rad kao Privremena narodna skupshtina [10-26. avgusta 1945].[8] Tome je neposredno prethodila odluka Oblasne narodne skupshtine Kosova i Metohije od 9. jula 1945. Ta odluka, koja se u pravnom i politichkom pogledu mora posmatrati kao primarni akt konstituisanja Kosova i Metohije kao oblasti federalne jedinice Srbije, glasi: „Oblasna narodna skupshtina Kosova i Metohije jednodushno izjavljuje da stanovnishtvo ove oblasti, isto kao i svi narodi Jugoslavije, nije nikada priznalo raskomadanje svoje oblasti izvrsheno od okupatora, niti raskomadanje Jugoslavije, te daje izraza zhelji celokupnog stanovnishtva oblasti da ova bude prikljuchena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. Narod ove oblasti uveren je da c'e u narodnoj vladi Srbije nac'i punu zashtitu, te da c'e od narodne vlasti cele Jugoslavije biti svesrdno pomognut u svom politichkom, nacionalnom, ekonomskom i kulturnom podizanju, a pretstavnici oblasti u Narodnoj skupshtini Srbije i AVNOJ-a doprinec'e svim svojim silama izgradnji demokratske Srbije i Demokratske Federativne Republike Jugoslavije”.[9]

Pravni, a mozhda josh vishe politichki istorichari morac'e da razjasne izvesnu protivrechnost ovog akta sa stanovishta drzhavnog prava — kada se ima u vidu osnovni stav o kontinuitetu Jugoslavije kao drzhave i kao medjunarodnog subjekta chiji integritet nije mogao biti doveden u pitanje. Temelji unutrashnjeg uredjenja nove Jugoslavije postavljeni su u Odluci AVNOJ-a iz 1943, kojom je, pored ostalih federalnih jedinica, predvidjena i Srbija. Prema tome,'samoopredeljenje naroda Jugoslavije i njihova volja da se udruzhe izrazhena je u Jajcu na veoma karakteristichan nachin: ne kao odluka ovih naroda da se udruzhe, vec' kao odluka da ne priznaju svoje razdruzhivanje u vidu „raskomadanja Jugoslavije sa strane fashistichkih imperijalista” te da „ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji”.[10] Prema tome, nije bilo mesta nikakvim odlukama o „prikljuchenju”, pogotovu ako se nepriznavanje „raskomadanja” stavlja u njihov temelj — kako je to i uchinjeno u odluci Oblasne narodne skupshtine Kosova i Metohije. Nije ta oblast nikada legalno bila odvojena od Srbije [odnosno u drzhavno-pravnom kontinuitetu — od Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i potom Drzhave SHS i Kraljevine Jugoslavije] da bi uopshte mogla sada da se „prikljuchuje”. Ova protivrechna formulacija, po nashem mishljenju, bremenita je mnogim i dalekosezhnim pravno-politichkim komplikacijama u tumachenju statusa autonomne jedinice upravo u odnosu na Srbiju kao federalnu jedinicu; ne mozhe se sporiti da se bar u izvesnoj interpretaciji tog dokumenta ne mogu istac'i elementi sopstvene drzhavnosti Kosova i Metohije, makar jednoga zametka sopstvenog suvereniteta. To celom odnosu daje obelezhje pravne „dvosmislenosti”.

Prvi Ustav FNRJ od 31. januara 1946. odredio je status kosovske autonomne jedinice kao autonomne oblasti NR Srbije, imajuc'i u vidu sve prethodne odluke. Odlukama Trec'eg zasedanja AVNOJ-a usledio je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti [AKMO], septembra 1945. Na osnovu saveznog Ustava, kao i zakljuchaka Ustavotvorne skupshtine Srbije [izabrane novembra 1946], status autonomne oblasti je podrobno regulisan i Ustavom NR Srbije od 17. januara 1947. godine.

U odnosu na prvi posleratni jugoslovenski ustav iz 1946. i republichki ustav iz 1947. godine status autonomnih jedinica je danas na znatno vishem stupnju. Sa drzhavnopravnom evolucijom toga statusa pochelo se josh 1953, u sistemu novih ustavnih zakona i odgovarajuc'ih statuta samih autonomnih jedinica. Glavna promena se sastojala u tome da su vec' tada obe jedinice po svome polozhaju u republici i u tipu svoje organizacione strukture potpuno izjednachene, mada se ta izjednachenost josh nije ogledala u nazivu autonomne jedinice: Vojvodina je josh uvek pokrajina, a Kosovo i Metohija — Kosovskometohijska oblast. Obe jedinice „pripadaju istom tipu i obliku politichko-teritorijalne autonomije. Iako se jedna naziva „autonomna pokrajina” a druga „autonomna oblast” njihov status i njihova autonomna prava su istovetna; razlika je bila samo u tome shto je pokrajina po ustavnim zakonima od 1953. imala i sudsku autonomiju istog obima kao i republika”.[11] Tada su utvrdjena tri ustavna principa o autonomnim jedinicama: njima se „obezbedjuju samoupravna prava”; utvrdjuju se samo najvishi organi vlasti autonomnih jedinica i njihova struktura; jedinici je obezbedjeno pravo da donosi samostalno svoje statute, kojima, u saglasnosti sa Ustavom NR Srbije, utvrdjuje organizaciju i nadlezhnost svojih organa vlasti.[12] Vazhno je napomenuti da je odnos izmedju autonomne jedinice i republike bio lishen hijerarhijskih prava pa i samog sistema dvostruke odgovornosti: svi organi vlasti autonomnih jedinica izvrshavali su samostalno svoja prava i u krajnjoj liniji odgovarali za svoj rad birachima koji su ih izabrali odnosno Pokrajinskoj skupshtini i Oblasnom odboru. Nije bilo neposredne odgovornosti ni Pokrajinskog odnosno Oblasnog Vec'a republichkom vec'u i oblasnih odnosno pokrajinskih organa uprave republichkim organima uprave. U stvari, medjusobni odnosi autonomije i republike zasnivali su se, kako to precizira Jovan Djordjevic', na sledec'im principima: a] republichki organi vlasti imaju samo ona prava koja su utvrdjena Ustavom i zakonima i koja se uglavnom svode na nadzor nad zakonitoshc'u akata; b] pokrajinski i oblasni organi vlasti su duzhni da ostvaruju propise i mere republichkih organa vlasti ukoliko ti akti i mere ne diraju u autonomna prava; v] pokrajinski i oblasni organi vlasti imaju pravna sredstva za zashtitu autonomnih prava i uopshte za zashtitu svojih ovlashc'enja ako su ona izvrshena u saglasnosti sa zakonom i odredjenim pravima.[13]

Do dalje emancipacije autonomnih jedinica, posebno Kosova i Metohije, dolazi sa Ustavom od 1963: autonomna oblast je uzdignuta i po nazivu na stupanj pokrajine i u svemu izjednachena sa Vojvodinom. Istina, vidan je kompromisan karakter Ustava iz 1963. u definiciji statusa autonomnih pokrajina, u vezi s kojima se sve vishe osec'ala tezhnja da se one konstituishu kao poseban, nezavisan faktor jugoslovenske drzhavne zajednice. Stoga se, odmah posle Brionskog plenuma CK SKJ 1966, pristupa reviziji odredjenih ustavnih odredaba i pokrajinama priznaje status „konstitutivnog elementa federacije”. Tendencije ovih promena znachile su, u stvari, veliko osamostaljivanje pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, njihovo faktichko uzdizanje na stupanj republike sa obelezhjima samostalne i, shto je josh vazhnije, originerne, izvorne i suverene drzhavnosti. To je pogotovu doshlo do izrazhaja u ustavnim amandmanima od 1971. Reshenja koja su prihvac'ena u Amandmanima bila su osnov i za nov Ustav SFRJ, donet 21. februara 1974. godine, a potom i za Ustav SR Srbije, donet 25. februara 1974, i Ustav SAP Kosova, donet 27. februara 1974.

Bitna osobenost novog statusa autonomnih jedinica po ovom sistemu ustavnih akata je u tome shto se ove jedinice javljaju u punoj meri kao „konstitutivni elemenat federacije”, dodushe „u sastavu” SR Srbije, ali u istom redu sa svim drugim republikama, sa kojima „sachinjavaju” Socijalistichku Federativnu Republiku Jugoslaviju [chl. 2. Ustava SFRJ]. U autonomnoj pokrajini se ostvaruju „suverena prava” radnih ljudi i gradjana, naroda i narodnosti; samo kada je to u zajednichkom interesu Republike — i u Republici [chl. Z]. Istina, teritoriju SFRJ sachinjavaju samo „teritorije socijalistichkih republika”, ali je za promenu granice SFRJ potrebna saglasnost ne samo svih republika nego i autonomnih pokrajina; ta saglasnost je potrebna i za promenu granice izmedju republika ako se radi o granici autonomne pokrajine [chl. 5]. Polazec'i od tih odredaba, i Ustav SR Srbije konstatuje da su autonomne pokrajine „u sastavu” SR Srbije — kao shto je SR Srbija „u sastavu” SFRJ [chl. 1]. Savezni i republichki ustav sprovode inache dosledno kao jedno od osnovnih ustavnih nachela princip dogovaranja svih faktora federacije u shta su ravnopravno ukljuchena i odgovarajuc'a tela autonomnih pokrajina pored, a ne preko republike. Time je pogotovu naglashen originerni karakter vlasti i prava, pa i drzhavnosti autonomnih pokrajina. To se i kao istorijsko objashnjenje ugradjuje u Ustav SAP Kosova kao jedno od osnovnih nachela: „Socijalistichka Autonomna Pokrajina Kosovo nastala je u zajednichkoj borbi naroda i narodnosti u narodnooslobodilachkom ratu i socijalistichkoj revoluciji Jugoslavije, i na osnovu slobodno izrazhene volje stanovnishtva — naroda i narodnosti Kosova i slobodno izrazhene volje naroda Srbije, udruzhila se u Socijalistichku Republiku Srbiju u okviru Socijalistichke Federativne Republike Jugoslavije” [I, st. 2]. To je takodje razradjen stav o ostvarivanju „suverenih prava” radnih ljudi, naroda i narodnosti Kosova, izrazhen narochito u primeni nachela sporazumevanja: „U ostvarivanju zajednichkih interesa, radni ljudi, narodi i narodnosti Kosova odluchuju u federaciji na nachelima medjusobnog sporazumevanja republika i autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti, ravnopravnog ucheshc'a republika i autonomnih pokrajina u organima federacije... kao i na nachelu odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj jugoslovenske socijalistichke zajednice kao celine” [I, st. Z].

Sa veoma razradjenim nachelnim odredbama i stavovima, pozitivno ustavno pravo Jugoslavije, Srbije i Kosova ipak nije razreshilo neka krupna pitanja funkcionisanja i pravnog sistema i polozhaja same SR Srbije; njen polozhaj nije u dovoljnoj meri razjashnjen — izmedju autonomnih jedinica, koje su u njenom sastavu, i federacije, koju samostalno i suvereno konstituishu autonomne jedinice zajedno sa republikama. Pitanje ustavnog konstituisanja republike Srbije je, stoga, postavljeno vrlo brzo posle donoshenja Ustava od 1974: vec' sredinom januara 1975, ali rasprave o tome na osnovu materijala radne grupe, koju je tada formiralo Predsednishtvo SR Srbije, nisu uopshte okonchane. U kosovsku krizu 1981. ushlo se sa nerazreshenim pitanjima odnosa izmedju pokrajina i republike, shto je otvorilo nove sporove i rasprave u politichkim telima. Shtavishe, pokazalo se da problem Kosova i nije na prvom mestu pitanje neprijateljske delatnosti i kontrarevolucije vec' mnogo vishe od toga — problem konstituisanja Pokrajine kao oblika albanske drzhavnosti sa tezhnjom ka formiranju samostalne republike u jugoslovenskoj federaciji, time se, pak, otvaraju pitanja za koja se moglo smatrati da su konachno reshena i zatvorena odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a.

Pri svemu tome, ne sme se zanemariti pitanje stvarnog polozhaja Kosova u Srbiji i Jugoslaviji. Uporedo sa razvojem kosovske autonomije tekli su i ogromni napori republike Srbije i cele federacije da se Kosovo i Metohija oslobode teshkog nasledja zaostalosti, narochito na privrednom podruchju. Albanska narodnost je od rata naovamo postigla ogroman napredak na kulturnom planu, uz veliku pomoc' Republike formiran je univerzitet u Prishtini, po broju studenata jedan od najbrojnijih u Jugoslaviji, a brz razvoj nauke u Pokrajini omoguc'io je i formiranje Akademije nauka i umetnosti Kosova. Kosovo je pogotovu u ekonomskom pogledu radikalno izmenilo svoj lik. Kao najzaostalije podruchje u federaciji, Kosovo je oblast najvec'eg ulaganja saveznog Fonda za nerazvijena podruchja. Sasvim suprotno od neprijateljskih parola o „brutalnoj eksploataciji” Kosova od strane Srbije i Jugoslavije, mora se konstatovati da je Kosovo najvec'i potroshach srpskih i jugoslovenskih sredstava namenjenih razvoju nerazvijenih, posebno do 1957, kada je uveden sistem „garantovanih investicija”, a pogotovu od 1965, kada je formiran Fond federacije za kreditiranje brzheg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina. Tada su u nerazvijene oblasti svrstane. SR Bosna i Hercegovina, SR Crna Gora, SR Makedonija i SAP Kosovo; one su taj status zadrzhale do danas. Kosovo je najvishe dobijalo: u razdoblju od 1966. do 1970. godine — 30% sredstava [Bosna i Hercegovina tada samo malo vishe — 30,7%, ali Makedonija 26,2% i Crna Gora 13,1%]; u sledec'em razdoblju, 1971-1975, Kosovo je na prvom mestu sa 33,3% prema 32,4% Bosni i Hercegovini, 22,9% Makedoniji, 11,4% Crnoj Gori; od 1976. do 1980. dato je Kosovu josh vishe: 37% prema 30,6% Bosni i Hercegovini, 21,6% Makedoniji i 10,8% Crnoj Gori. Najzad, od 1981. do 1983. Kosovo dobija oko 42,62% prema 27,87% za Bosnu i Hercegovinu, 19,67% za Makedoniju i 9,84% za Crnu Goru. Ukupni iznos od 1966. do 1980. godine zakljuchno, samo iz ovog fonda federacije, iznosi za Kosovo [bez prerachunavanja po kljuchu inflacije] 39.319,7 miliona dinara, a sa sredstvima predvidjenim za period 1981-1983. godine — 184.919,7 miliona dinara [skoro 185 milijardi novih dinara]. Veliki je problem Kosova shto i pored ovih ulaganja, ogromnih dopunskih sredstava i prioriteta u zajmovima kod Medjunarodne banke za obnovu i razvoj, nisu ostvareni ochekivani rezultati. Razvoj Pokrajine ne nalazi se u srazmeri sa investiranim sredstvima. Postavljeno je i pitanje da li je investiciona politika, usmerena dobrim delom na teshku industrije sa visokorazvijenom tehnologijom, bila na Kosovu opravdana, jer je zapostavljena poljoprivredna proizvodnja i rad koji mozhe brzo da zaposli ogroman priliv radne snage u Pokrajini. Ekonomske prilike na Kosovu, obelezhene inache i svim drugim osobenostima jugoslovenske ekonomike, nisu uskladjene sa prirodnim i ljudskim potencijalom ove oblasti, ali ni sa moguc'nostima jugoslovenske privrede u celini.

III Velikoalbanski nacionalizam u novim uslovima

Shirokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u organizaciji i politichkoj, ekonomskoj i kulturnoj stvarnosti kosovske autonomije, nisu, na zhalost, oslabljeni koreni velikoalbanskog nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas nacionalistichki pokret medju jugoslovenskim Albancima, kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi se u porastu. Od 1968. godine — u izvesnom pogledu i pre toga — mora se vec' govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa njegovom jasnom tendencijom da se „problem Kosova” internacionalizuje.

Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajuc'i sudar sa albanskim nacionalizmom na Kosovu odigrao se pred sam kraj rata na shirem terenu Metohije. Kosovska operacija za unishtenje nemachke grupe E u njenom povlachenju iz Grchke [15. H — 20. XI 1944] samo je delimichno uspela. Oslobodjena od nemachkog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje pod kontrolom albanske nacionalistichke organizacije „Bali Kombtar”: po terenu su operisale naoruzhane grupe balista, pri kojima su se nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je oblast bila pokrivena mrezhom ilegalnih revolucionarnih komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u Prizrenu. Pochetkom novembra, josh u toku druge faze kosovske operacije, doshlo je do sastanka Druge prizrenske lige i balistichkog vojnog rukovodstva za Kosovo, na kome je donesena odluka da se na Kosovu i Metohiji formiraju chetiri grupe otpora, koji c'e delovati na podruchjima Skopske Crne gore, Share, Drenice i Kopaonika. Komiteti koji se organizuju posle oslobodjenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac, Suva Reka i dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su pretezhno trgovci, intelektualci, hodzhe, bogatiji seljaci, a bilo je chak i pojedinih narodnih odbornika koji su bili birani neposredno po oslobodjenju iz njihovih redova. Nacionalistichka organizacija je, dakle, infiltrirala organizaciju nove vlasti na Kosovu i Metohiji. Komiteti su odrzhavali vezu sa balistichkim grupama, slali nove odmetnike u shumu, snabdevali baliste oruzhjem i drugim materijalom. Oni takodje shire propagandu o nacionalno-politichkoj potlachenosti Albanaca u komunistichkoj Jugoslaviji, prodiru u redove NOVJ odnosno Jugoslovenske armije i shire dezerterstvo, razvijaju parolu o „Velikoj Albaniji”, koju podrzhavaju i saveznichki oficiri pri balistichkim grupama. Karakteristichno je da su balisti shirili propagandu da se Srbija nalazi pred pobunom, a da c'e u Albaniji doc'i do engleskog iskrcavanja.[1]

Oruzhane akcije balista u Metohiji dobile su mestimichno karakter i razmere ustanka. Glavno zharishte toga ustanka bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su uchestvovale i dve brigade NOV Albanije, zapochete su metodichnom ofanzivom pochetkom decembra 1944. Objavljene su neke vazhnije zapovesti Operativnog shtaba NOV i PO Kosmeta shtabovima potchinjenih jedinica za chishc'enje balistichkih bandi u Drenici. Komandant operacije bio je Fadil Hodzha.[2] Ocena politichke i vojne situacije, prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma realistichna: „neprijatelj je uspio”, kazhe se u zapovesti od 2. decembra 1944, „da na pojedinim delovima te oblasti chvrsto se povezhe sa masama da bi eventualno organizovao sela na otpor protivu nas”. Zahteva se najvec'a obazrivost i obzir prema obichajima i radu shiptarskog naroda i najstrozhe zabranjuje pljachka, nasilje i samovoljno zlostavljanje stanovnishtva, jer ove operacije imaju veliki znachaj „za dalji razvoj bratstva i jedinstva naroda Kosova i Metohije”, ali je postupak pri izvodjenju operacija zbog toga ne manje strog i odluchan: „Neprijatelja koji bude davao otpor treba zhestoko i odluchno napasti i unishtiti. Zarobljene vojnike i oficire ne smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom shtabu Kosmeta. Poshto se ovlada terenom razoruzhanje izvrshiti samo nad neprijateljski raspolozhenim elementima a mobilizaciju poshtenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One koji ne zhele da pridju NO vojsci takodje razoruzhati. U toku borbe kuc'u ili kuc'e iz kojih se puca i daje zhestok otpor smatrati bunkerom i kao takve unishtiti. Paljevinu sela vrshiti samo onda, i to po odobrenju Shtaba brigade, ako se selo utvrdi i chitavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi rachuna. Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati ostavljajuc'i najnuzhnije za potrebe preostalih chlanova porodice. Ulazec'i na teritoriju naseljenu shiptarskim zhivljem pronac'i nachin za uspostavu kontakta sa selima da bi im se stavilo do znanja da ono selo koje bude utochishte shiptarskim bandama bic'e strogo kazhnjeno”.[3]

Vrhovni shtab NOV i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i imenovao shtab Kosovske divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u teshkim, skoro jednomesechnim borbama, umirena su zharishta balistichkog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni nacionalistichki pokret odrzhavao se neko vreme i posle toga: zahvaljujuc'i delovanju kontrarevolucionarnog komiteta u nekim krajevima Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945. mere narodne vlasti su teshko sprovodjene u zhivot. Vojna uprava se zato zadrzhala na Kosovu i Metohiji sve do jula 1945. godine.[4]

Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do februara 1945. godine, prema tome, bio je veoma zhestok. Ustanak i oruzhana formacija balista ugusheni su energichnom akcijom trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna mrezha balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni uslovi za punu politichku i drzhavnopravnu integraciju Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovsko-metohijske autonomije. Odluka o „prisajedinjenju”, doneta u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek ugushene pobune i kontrarevolucije narochiti prizvuk.

Prisustvo albanskog nacionalizma, medjutim, osec'alo se i dalje na Kosovu i Metohiji. Trec'a prizrenska liga, osnovana u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne dve — a to je stvaranje „Velike Albanije”, obara se svim propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, narochito posle 1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opshte konfrontacije sa Kominformom i SSSR-om. Sukob Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. omoguc'io je Albaniji da povede protiv Jugoslavije kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu, sa nacionalistichkim parolama, pod plashtom „marksizma-lenjinizma”. Od tada se u kosovskom zbivanju javlja i taj elemenat, koji velikoalbanskom nacionalizmu i hegemonizmu daje vid „leve” revolucionarnosti i radikalizma, pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te politichke i propagandne aktivnosti srachunate na dugi rok, ubacivane su iz Albanije diverzantsko-teroristichke grupe, kao nekada kachachke bande izmedju dva rata, koje su ubijale nashe granichare i pripadnike snaga bezbednosti, politichke aktiviste, i zavodile teror nad srpskim stanovnishtvom. Ubacivano je oruzhje, koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog prikupljanja oruzhja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je na Kosovu i Metohiji sprovodila Sluzhba drzhavne bezbednosti od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa oshtrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala se u teror nad stanovnishtvom, nije bitno izmenila situaciju u oblasti. Za sve to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog nacionalizma, koje se ogledalo u trajnom, takorec'i hronichnom pritisku na Srbe da se iseljavaju iz oblasti, u podsticanju demografskog potiska i eksplozije albanskog stanovnishtva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom pojachavanju velikim, do sada josh neizbrojanim prilivom albanske narodnosti, pod vidom politichke emigracije iz Albanije.

Na Chetvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966. diskvalifikovano je dotadashnje ponashanje Sluzhbe bezbednosti i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovic'a, ali je tom prilikom osudjena i tzv. „unitaristichka” orijentacija u nacionalnoj politici. Medju mnogim gresima ove sluzhbe navodio se posebno teror nad Albancima na Kosovu i Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastichan primer jedne velikodrzhavne, unitaristichke i opet velikosrpske politike, koju je, prema oceni Brionskog plenuma, sprovodio Aleksandar Rankovic'. Istorija Brionskog plenuma nije josh poznata u svim pojedinostima neophodnim za nepristrastan sud istorichara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na obrazlozhenja, tada sproveden zaokret u nacionalnom pitanju, u polozhaju i odnosima republika i autonomnih jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji jugoslovenske federacije, sa nesumnjivim jachanjem samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao jednim od glavnih obelezhja te revizije. Isto tako, na Kosovu dolazi do prave bujice nacionalistichkih raspolozhenja, stvara se klima revanshizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna je parola — iseljavanje: „Shta chekate, shto ne idete, hoc'ete li da vas mi izbacujemo!” Istichu se zastave, istovetne sa drzhavnom zastavom NR Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli. Pojachava se teror nad srpskim i crnogorskim stanovnishtvom. Nastavlja se sa vec'im intenzitetom i punom slobodom ono shto se krishom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu. Primec'uje se shiroka nacionalistichka solidarnost raznih slojeva, a pogotovu sve izrazhenija infiltracija partijskih redova. Insistira se na nacionalnom kljuchu, koji se primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, chak i na shtetu ekonomskih interesa pokrajine. Sistematski se sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje odgovornih funkcija u politichkim telima, upravi i radnim organizacijama. Albanska omladina izlozhena je pravoj plimi nacionalistichke indoktrinacije, a izvesni jubileji — kao pet vekova Skenderbega — dovode izvesne sredine do stupnja histerije. U propagandi protiv „velikosrpskog hegemonizma” prelazi se na otvoreno antisrpski kurs. Zapochinje kampanja protiv sluzhbe zashtite spomenika srpske kulture, uporedo sa pokushajima podmetanja pozhara ili oshtec'ivanja tih spomenika. Shkolovanju srpske dece stvaraju se nepremostive prepreke, struchnjaci srpske narodnosti fizichki se napadaju, i u toj pogromashkoj atmosferi iseljavanje Srba i Crnogoraca pochinje da dobija karakter masovnog bekstva. Uporedo s tim, u diskusijama o reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put se tada izlazi sa zahtevom da Kosovo dobije status republike, s pozivom na nacionalno nachelo. tj, na nachelo samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto tako, prvi put se zahtev za republikom Kosovo pretvara i u zahtev da se u toj novoj republici ujedine svi Albanci Jugoslavije, shto je otvaralo veoma slozhen problem polozhaja u federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i Crne Gore.

Apsolutno se ne mozhe rec'i da ove „pojave” na Kosovu i van kosovske pokrajine nisu bile poznate. Upozorenja su dolazila sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od pretvaranja toga talasa u masovni kontrarevolucionarni, antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbacheni i osudjeni kao izraz „velikosrpskog nacionalizma” i „unitarizma”. Veoma je karakteristichno da je tada, a videc'emo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski nacionalizam uspeshno paralisao sve pokushaje svoga efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula o „velikosrpskom hegemonizmu”. Posle 1966. godine obilato je korishc'ena i etiketa „prebrionskih snaga”, „rankovic'evshtine” i slichno, a jedan od metoda za obezbedjivanje prostora i stvaranja sigurnog „zashtitnog pojasa” oko Kosova bilo je uc'utkivanje sredstava informisanja, kojim je sprechen normalni i neophodni protok informacija u javnost, pa chak i u drzhavna i partijska tela.

Drastichan izraz dobila je odbranashka taktika albanskog nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV plenuma CK SK Srbije, posvec'enog temi „Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost”, 29. i 30. maja 1968. godine. Upozorenje chlanova CK Dobrice C'osic'a i Jovana Marjanovic'a da se na Kosovu radi o opasnoj eskalaciji albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva — odbacheno je u oshtrom protivnapadu i potpunoj politichkoj diskvalifikaciji C'osic'a i Marjanovic'a kao „nacionalista”, sa njihovim iskljuchenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije se moralo dugo chekati na dalju eskalaciju albanskog nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji osudjenih chlanova CK SK Srbije: uochi albanskog nacionalnog praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih masovnih demonstracija na Kosovu, sa tezhishtem u Prishtini; udarnu snagu chinila je omladina — albanski studenti Prishtinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta.[6] Bitno je za ocenu tih zbivanja na Kosovu da su ona bila nacionalistichki i shovinistichki usmerena [parola „Smrt srpskim ugnjetachima!”], i da su demonstracije pretile da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i jugoslovenske drzhave. U Prishtini se pred kraj toga dana okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih gradova i oblasti Kosova [Uroshevac, Pec', Prizren, Drenica], ali je u zoru 28. novembra doshlo do intervencije jedinica JNA, pred kojim se okupljena masa rasturila, tako da nije doshlo do upotrebe oruzhja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa zahtevom da se „albanski” delovi SR Makedonije prikljuche Kosovu. Demonstrante je oshtrim nastupom suzbila i rasturila makedonska milicija.

Nacionalistichki neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko vazhnih stvari: prisustvo i dejstvo antijugoslovenske Trec'e, prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene mase i da zapreti pobunom koja prelazi granice jedne republike; neobichnu solidarnost nacionalista i izvesnog broja zvanichnih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu. Sem toga, ispoljila se odmah i taktika nacionalistichkog pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optuzhbi, umanjivanjem znachaja dogadjaja, sistematskim zatashkavanjem chinjenica i njihovog pravog znachenja ne samo u sredstvima informacija nego i u najvishim partijskim i drzhavnim forumima, i najzad veoma agresivnim protivnapadom na tzv. „velikosrpski nacionalizam i revanshizam” — sprechi preduzimanje efikasnijih politichkih i bezbednosnih mera, kojima bi bila ugrozhena matica i kadrovska baza pokreta. Shtavishe, zahvaljujuc'i tendencioznom i ochito neistinitom tumachenju, po kome se poricalo nacionalistichko znachenje ochigledno nacionalistichkih i shovinistichkih pojava i dejstava, postizala se izvesna vrsta legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od onih u masama albanske narodnosti do onih u najvishim partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije. Tako se mozhe rec'i ne samo da nije izvuchena nikakva pouka iz kosovskih dogadjaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma.

Razdoblje posle 1968. godine odlikuje se krajnje brutalnom i drskom politikom pripreme za sledec'i korak, koji c'e uslediti u pogodnom trenutku — 1981. Shtite se i konsoliduju kadrovi, chak i oni koji su eksponirani u demonstracijama; diskvalifikuju se i politichki likvidiraju srpski, pa i albanski kadrovi koji se usude da se suprotstave nacionalistichkom kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve vishe lichi na proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi se chistka srpskih, crnogorskih i drugih nepoc'udnih kadrova. Na udaru su srpski spomenici i groblja, chak i spomenici iz NOB-a. Pretnjama, ucenama, premlac'ivanjima, paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara se kod Srba psihoza potpune pravne, lichne i imovinske nesigurnosti, tako da su u ovom periodu, posle 1968, konachno raseljena mnoga srpska sela ili zaostale srpske kuc'e u albanizovanim naseljima shirom Kosova i Metohije. Albanci na srpskim imanjima zhanju zhito, otimaju stoku, kose livade, odnose krstine pozhnjevenog zhita, a zhrtvu, pogotovu ako se opire, pretuku. Vesti o tome, koje su se isprva probijale u prishtinsko „Jedinstvo”, od 1972. godine nalaze se pod zabranom [embargom], sa obrazlozhenjem da se njihovim iznoshenjem u javnost raspiruje nacionalna mrzhnja i otezhava borba albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma, tvrdilo se da je to uopshte „preuvelichavanje” i nepotrebno dramatizovanje, iza kojeg stoje chak i namere prikrivenog neprijatelja da produbljuje jaz izmedju naroda i narodnosti govorec'i o onome shto razjedinjuje umesto o onome shto spaja. Tako se i za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne stoji nikakva prinuda. Za mnoge teshke incidente, zlostavljanja i shtete odgovornost se prebacivala na dechji nestashluk [„Deca”]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska omladina sukobljava se sa svojim srpskim i crnogorskim kolegama, koji su primorani da protestuju zbog ochigledne diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako dalje; brutalno se napadaju chak i uchenici srednjih shkola [napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i pripadnici turske narodnosti i Romi koji odbijaju da se deklarishu kao Albanci. Prilikom popisa stanovnishtva 1971. godine izvrshene su ne male zloupotrebe u pribrajanju Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj narodnosti. Narochito je karakteristichno u ovom periodu otvoreno povezivanje kosovskih albanskih nacionalista sa NR Albanijom. shirom su otvorena vrata propagandi indoktrinaciji omladine i uopshte albanskih masa na Kosovu velikoalbanskim pa chak i enverovskim idejama. Uz rigorozno odvajanje albanske narodnosti od drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezichke i kulturne iskljuchivosti, Albanci su u Jugoslaviji preplavljeni knjigama, shtampom i narochito udzhbenicima iz Albanije, chesto sa otvoreno antijugoslovenskim tezama i koncepcijama. Kosovo se kao autonomna pokrajina sve vishe ponasha secesionistichki u prisvajanju prava da direktno opshti i uspostavlja raznovrsne odnose sa NR Albanijom, da se javlja kao iskljuchivi i obavezni posrednik u kontaktu svih drugih faktora i ustanova u republici i federaciji sa ovom susednom drzhavom. Dogodic'e se chak i neshvatljive povrede ugleda i dostojanstva jugoslovenske drzhave i njenog shefa, a da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki se ispad pokriva autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma chijem je chelu tada Mahmud Bakali. Na neki nachin je ova nacionalistichka eskalacija doshla do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske lige u proslavi, prihvac'enoj i na republichkom i na jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa medjunarodnim nauchnim skupom, trebalo je da afirmishe ciljeve Prizrenske lige upravo u onome shto je osnova svih njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u velikoalbanskom i rasistichkom konceptu „etnichke Albanije”, Albanije u kojoj ne bi vishe moglo da bude mesta ni za koju drugu narodnost.

Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga nacionalistichkog kursa zavrshavala su se redovno loshe po one koji su ta pitanja pokretali. Jovo Shotra, prvoborac i chlan Pokrajinskog komiteta, uz to i poslanik u Vec'u naroda Skupshtine Jugoslavije, u chijim upozorenjima i kritikama 1971, 1973. i 1976. nije bilo ne samo neistina ili poluistina nego ni prizvuka neke opshtije politichke kritike, eliminisan je bez milosti iz politichkog zhivota: na sednici PK 20. juna 1973. iskljuchen je iz PK kao jedan od „kontinuiranih nosilaca kontralinije koja je deo mrachnih neprijateljskih snaga”, i umro nerehabilitovan i onda kada su vec' svi mogli da shvate da je bio u pravu [novembra 1981].

Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma doshlo je 1981. godine, nepunih godinu dana posle smrti predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske demonstracije su izbile najpre 11. marta, a 16. marta je doshlo do paljevine konaka Pec'ke patrijarshije; 25. marta bilo je nereda u Prizrenu, 26. u Prishtini, 30. u Obilic'u; i pored toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1. aprila u Prishtini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo, Vuchitrn, Lipljan, Glogovac, Gnjilane, Djakovica, Uroshevac, Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenadjenje; demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo chemu su podsec'ale na one iz 1968, ali su ih obimom, zhestinom, pripremljenoshc'u i upornoshc'u daleko prevazishle. Centralna parola „Kosovo-republika!”[7] izrazila je prvu etapu u programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao iredentistichki cilj izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za smirivanje demonstracija, chiji se odjek vec' osec'ao i u nizu makedonskih gradova pochev od Skoplja, morali su biti upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti. Tako je uz velike napore i izvestan broj ljudskih zhrtava na obe strane sprecheno prerastanje ovih nereda u oruzhani ustanak. Na Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno stanje sa zabranom o ogranichenom kretanju [2-8. aprila 1981].

Politichka zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981. godine spadaju vec' u nashe vreme, o kojem istorichar ne mozhe josh nishta da kazhe. Shtampa, televizija i druga sredstva informisanja omoguc'avaju — ne bez teshkoc'a — da se javnost upozna sa onim shto se na Kosovu dogadjalo i shto se dogadja. Javnost je pogotovu upoznata sa nizom politichkih akcija i dokumenata koji su od tada doneti u najvishim drzhavnim i partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati. Medjutim, neke se stvari ipak moraju istac'i. Pre svega, 1981. je pokazala da albanski nacionalizam, sada vec' i kao otvoreni iredentizam, dobija zabrinjavajuc'i rast. Drugo, da se u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i mnogi davno poznati, takorec'i klasichni metodi: kako u politichkom manevrisanju, pokrivanju i „chuvanju” kadrova te izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama politichkog pritiska i nasilja u sprovodjenju glavnih, dalekosezhnih ciljeva. A glavni je cilj da se stvori platforma za internacionalizaciju „kosovskog problema” u jednoj konachno izmenjenoj demografskoj i etnichkoj situaciji Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde zhive Albanci. Rasistichka parola „etnichki chistog Kosova” je jedna od glavnih operativnih parola, koja se, na zhalost, uprkos svim ocenama, analizama i proklamovanim merama efikasno sprovodi u zhivot. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, pa chak i iz onih opshtina „uzhe” Srbije gde Albanci imaju vec'inu [Preshevo, Bujanovac, Medvedja], nastavlja se nesmanjenim intenzitetom. Toj kljuchnoj pojavi celoga ovog istorijsko-politichkog kompleksa moramo, zato, i ovde posvetiti posebnu pazhnju.

Prema nekim delovima iz Izveshtaja o iseljavanju Srba i Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine za Republichku i Saveznu skupshtinu izradila zajednichka komisija Republichkog i Saveznog izvrshnog vec'a, koji su objavljeni u dnevnoj shtampi, mozhe se dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru i uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na znachaj ovog pitanja, koristic'emo ovde makar sumarno izvesne informacije iz tog izvora.[8]

Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne situacije mora se poc'i od statistichkih podataka o nacionalnoj strukturi stanovnishtva SAP Kosova prema popisima od 1948, 1953, 1961, 1971. i 1981. Zabelezhen je znatan porast ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje broja Srba i Crnogoraca u toj pokrajini. To jasno pokazuje sledec'a tabela:

Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje broja odn. relativnog ucheshc'a srpskog i crnogorskog stanovnishtva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najvec'e relativno ucheshc'e Srba zabelezheno je 1948: 23,62%, da bi vec' 1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno povec'ano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981, chak na 13,2%. Te godine, 1981, zabelezhen je i pad apsolutnog broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, shto znachi apsolutni manjak za 18.472. Sa Crnogorcima je slichna situacija: njihovo relativno ucheshc'e je belezhilo izvestan porast u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri chemu treba imati u vidu i uslovnu vrednost statistichkog opredeljivanja u ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastichno opada: sa 3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine 37.588, da bi ih 1971. godine bilo 31.555, a 1981. svega 26.875, znachi 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje nego u prvom posleratnom popisu. Ako se uzme u obzir prirodni prirashtaj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod Crnogoraca oko 1,2% godishnje], onda je obim stvarnog iseljavanja zapravo mnogo vec'i. Prema grubom prorachunu Republichkog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova se u periodu od 1961. do 1982. godine vishe iselilo nego doselilo Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno — 101.844]. Nije bez znachaja ni podatak da je procenat iseljenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine, prema popisu iz 1971, kod Srba bio 9 puta, a kod Crnogoraca 13 puta vec'i nego kod Albanaca, chime se rechito svodi na pravu meru argumenat o „podjednakom iseljavanju Albanaca sa Kosova”. To pogotovu postaje jasno kada se ima u vidu rast stanovnishtva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od 498.242, koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog ucheshc'a], preko 524.559 [64,91%] 1953, 646.605 [67,07%] 1961, od 916.168 [73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to vreme i ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji belezhi ubrzani porast, posle izvesnog perioda stagnacije [izmedju 1948. i 1953], ali sa neobichno velikim brojem u prvom popisu — 1948: 750.431; 1953: 754.245; 1961: 914.733; 1971: 1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961. do 1981. u 19 od ukupno 22 opshtine u Pokrajini doshlo je do apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske nacionalnosti, narochito drastichno u opshtinama Kachanik, Glogovac, Vuchitrn, Podujevo, Srbica i Dechani, pa i u Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema podacima do kojih su doshle opshtinske komisije na teritoriji SR Srbije bez teritorija pokrajina — u periodu od 1961. do 1981. doselilo se sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika. Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja srpskih i crnogorskih domac'instava u pojedinim opshtinama Kosova. Prema evidenciji iz 1975. godine [a od tada se stanje veoma pogorshalo] u opshtini Podujevo u selu Donje Ljupche od 35 srpskih porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac — od 60 samo jedna, Revuc'e — od 40 broj srpskih porodica spao je na 8, Livadica — od 47 na 21, Velika Reka — od 40 na 4, Gornja Repa — od 20 na 1, Gornja i Donja Lepashica — od 200 na 20, Belo Polje — od 60 na 2, Dobri Do — od 40 na 2, Donja Dubica — od 450 na 10; ili u opshtini Vitina, u selu Buzovik — od 50 srpskih kuc'a nije bilo vishe nijedne, Drobesh — od 80 ostalo je samo 10 itd. Vec'ina iseljenih je, prema konstataciji u Izveshtaju, prodala svoju imovinu [kuc'e, zemlju, shumu, voc'njake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica [oko 20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda.

U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo pokushaja da se pazhnja javnosti i politichkih foruma skrene na tzv. „nepolitichke uzroke”, da se cela pojava shvati kao prirodan migracioni proces socijalno-ekonomskog karaktera; ka tome se ishlo narochito u izvesnim delovima analize koju je pripremila komisija same Pokrajine. Medjutim, iz izveshtaja zajednichke komisije Republichkog i Saveznog izvrshnog vec'a veoma se jasno vidi da je u pitanju dugorochna, smishljena, dobro organizovana i stalna neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i iredentizma, te da se uzroci iseljavanja svode na politichke okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu vec' decenijama nije vishe bilo opstanka.

Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izveshtaju zajednichke komisije, ispoljavali su se narochito kao:

• zauzec'e zemlje; prichinjavanje materijalne shtete ili unishtavanje useva; secha shume, zasada voc'a i vinograda; ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagadjivanje bunara; sprechavanje korishc'enja vode za navodnjavanje; eksproprijacije zemljishta itd.;
• pretnje, maltretiranja, vredjanja, napadi [posebno na zhene i decu], silovanja, smishljeno izazivanje svadja, tuche, ubistva, krvna osveta i sl.;
• skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje svechanosti i verskih obreda;
• stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici psiholoshkih pritisaka, stvaranje psihoze iseljavanja, bojkot na razne nachine itd.;
• prichinjavanje teshkoc'a u ostvarivanju svakodnevnih zhivotnih potreba [korishc'enje prodavnica, pijaca, prevoza i slichno];
• teshkoc'e u ostvarivanju prava gradjana pred nadlezhnim organima [dugo chekanje, otezanje postupka, neizvrshavanje presuda i reshenja, itd.];
• nedostatak zashtite od strane nadlezhnih organa [pravosudni organi, organi unutrashnjih poslova i drugi organi uprave, inspekcije itd.];
• odsustvo blagovremene i odgovarajuc'e drushtveno-politichke i drushtvene aktivnosti na suzbijanju pojave pritisaka, delovanje neprijatelja i reshavanju sporova i sukoba;
• diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za izgradnju kuc'a; neposhtovanje ravnopravnosti jezika; neposhtovanje prava iz radnog odnosa i sl.];
• pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje [prodaja imovine unapred odredjenom licu albanske narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimichno plac'anje prodate imovine; odugovlachenje sa izvrshavanjem prenosa imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade itd.

Naglasheno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci pocheli da se ispoljavaju josh u vreme okupacije i drugog svetskog rata,[9] a da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa razlichitim intenzitetom [svakako i u predbrionskom periodu, do 1966], da bi se narochito pojachalo u 1968. i 1981. godini, uprkos svih preduzetih mera neposredno posle rata za vrac'anje lica iseljenih za vreme fashistichke okupacije.[10]

Izveshtaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove pritiske. Muchni su primeri razdvajanja i izolacije pa i maltretiranja srpske dece, a pogotovu hushkanja albanske dece da napadaju srpsku i crnogorsku decu ili da chine shtete susedima ili javnim dobrima. Pale se i unishtavaju usevi, pushta se stoka u zasade i obradjene njive, uzurpira se zemljishte, zagradjuju izvori, pali letina, demoliraju kuc'e, napadaju deca dok chuvaju stoku; zhene i zhenska omladina iz straha od razlichitih maltretiranja ne smeju da odlaze na njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorishta. U primere najgrublje rasne segregacije spadaju sluchajevi kad Srbi i Crnogorci moraju da chekaju da u prodavnicama poslednji budu usluzheni, a deshavalo se da ne dobiju robu dok je ne zatrazhe na albanskom jeziku. Isto se dogadjalo i u drugim prilikama, npr. kod drzhavnih i drugih organa [vadjenje dokumenata kod organa uprave, kupovine putnih karata itd.].

Najtezhi su pritisci, razume se, ubistva, rashirenija u selima nego u gradovima. Na teritoriji opshtine Vuchitrn ubijen je Srbin zato shto nije hteo da izvrshi naredjenje suseda Albanca da unishti svoje svinje; na teritoriji opshtine Titova Mitrovica ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno pushtena goveda jednog Albanca koja su unishtavala njegove useve; na teritoriji opshtine Podujevo ubijen je Srbin na pragu svoje kuc'e zato shto nije hteo svoje imanje da proda u bescenje; na teritoriji opshtine Prishtina ubijen je Srbin gvozdenom shipkom, naochigled zhene i dece, zato shto sa svoje strane puta nije sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi sluchajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo dvadeset dvogodishnjeg Danila Milinchic'a u naruchju njegove majke Danice, koje je juna 1982. godine izvrshio Albanac Musa Ferati, na Danichinoj njivi kod crkve Samodrezhe. Ubistvo, u kome su uchestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je propratio rechima: „Ovo ne mozhe da bude srpska zemlja”.[11] Samodrezha ima samo osam srpskih kuc'a, od kojih je shest bez naslednika.

Zbog nanoshenja shtete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i ubistva muzha 1968. godine usred dvorishta, zhena je morala da proda imovinu i da se sa petoro maloletne dece iseli sa Kosova; jednom doseljeniku koji zhivi na teritoriji opshtine Zvezdara u Beogradu, dok je obradjivao zemlju maloletnici su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pishtolja, da bi ga, u bekstvu, na kuc'nom pragu i na ochigled trogodishnjeg deteta, ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; zhena ubijenog morala je da napusti kuc'u i imanje, koje posle toga obradjuju i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plac'a porez na prihod od poljoprivrede. Zhena iz Kline, chijeg je muzha 1944. godine ubio komshija Albanac zbog imanja, morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom licu, ubici svog muzha, i da se zatim sa porodicom iseli u Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su odredjivali Albanci iz sela kolektivno, kao u sluchaju jednog iseljenika iz opshtine Djakovica.

Sve su to sluchajevi koji pripadaju vec' davno poznatom repertoaru zlochina u genocidu nad srpskim narodom, koji se na ovom podruchju izvodi vec' vishe stotina godina. Potpuno istovetni sluchajevi nac'i c'e se u bilo kom spisku zuluma, Rakic'evom iz 1910, ili u zvanichnom spisku srpske vlade iz 1899, ili u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih poverenika iz 1900, ili pec'kih Srba iz 1864. itd.

Posebno mesto u stvaranju shovinistichke klime i psihoze, ali i u direktnom nasrtaju na temelje srpskog nacionalnog opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu crkvu i sveshtenstvo, o chemu dokumentovano govori opshiran izveshtaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u „Glasniku” 7/82, u kome se govori o napadima na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako tamo stoji, traju vec' decenijama. Veliki je spisak zlochina, shteta, uvreda i zlostavljanja, a u celini se objavljuje i tekst pisma koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969. predsedniku SFRJ, Josipu Brozu Titu, trazhec'i od njega zashtitu. U tome pismu Sabor konstatuje da se povodom konkretnih sluchajeva vishe puta obrac'ao nadlezhnim organima SR Srbije, kao i Saveznom izvrshnom vec'u, ali se stanje ne popravlja. „Donekle ovo nasilje popusti, da bi se javilo na drugom kraju u josh ozbiljnijem vidu. Za poslednju godinu dana ono uzima sve tezhe oblike. Ne samo da je u pitanju unishtavanje useva u poljima, unishtavanje shuma [man. Devich, Dechani, Gorioch kod Pec'i], rushenje nadgrobnih spomenika [Kos. Vitina i dr.], nego i fizichki napadi, chak i na zhene i monahinje [proshle godine u man. Binchu kod Kos. Vitine, u Mushutishtu kod Prizrena, tako i ovog prolec'a u man. Devichu, gde je naneta teshka telesna povreda igumaniji istog manastira, sekirom ranjen jedan iskushenik man. Dechana, kamenom udaren u glavu jeromonah man. Goriocha, kamenjem napadani sveshtenici u okolini Kosovske Mitrovice itd.], shto je dovelo do iseljavanja nashih vernika iz tih krajeva”. U svom odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito izrazhava zhaljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu SPC, „a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ”. Kao Predsednik SFRJ, on c'e uchiniti sve „da se spreche izgredi i nezakoniti postupci, te da se obezbijedi slobodan zhivot i integritet svih gradjana, kao i sigurnost njihove imovine”. Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gledishtem „o potrebi preduzimanja odluchnih mera za zashtitu zakonitosti”, Izvrshnom vec'u SR Srbije. Izveshtaj Sabora SPC iz 1982, medjutim, sadrzhi podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i sveshtenstvo sve do marta 1982, koji govore o neometanoj, pa chak i zashtic'enoj eskalaciji velikoalbanskog shovinizma na Kosovu i Metohiji, odnosno na teritoriji rashko-prizrenske eparhije.

1986. g.

~ KRAJ ~

POGOVOR

Kosovo je danas vec' opshti naziv celoga jednog slozhenog problema, u kome se istorija suochava sa nashim danima. Dva susedna balkanska naroda, srpski i albanski, sputana su suprotnostima nagomilanim za tri poslednja veka. Pitanje se ne mozhe svesti na ustavnopravni status SAP Kosova niti na polozhaj albanske narodnosti u Jugoslaviji. Naprotiv, ono se sa mnogo vishe razloga postavlja kao pitanje opstanka i polozhaja srpskog naroda — na Kosovu, u Jugoslaviji, na Balkanu. Kosovo je u tom pogledu samo simptom koji otkriva dublje i shire procese, u kojima se reshava sudbina srpskog naroda, a ne albanske narodnosti.

Zato je neobichno vazhno, upravo neophodno, da se problem Kosova razmatra u svetlu istorije: aktuelna politichka situacija bez toga nije razumljiva niti se mogu shvatiti pravi smisao i domet albanskih namera. Uostalom, polozhaj srpskog naroda na Balkanu je i tako odvec' osetljiv da bi se mogao tumachiti samo u ravni ovog trenutka. On je pokriven, sve vishe, gustom koprenom mistifikacije. Brishe se istorijsko pamc'enje naroda, potkopavaju temelji njegove nacionalne svesti; na njegovu savest se natovaruje hipoteka nepostojec'ih ili tudjih krivica. Zato prava i potpuna istorijska saznanja imaju za srpski narod osveshc'avajuc'i znachaj: ona ga vrac'aju k sebi, osposobljavaju ga da stvari vidi u pravoj boji i u stvarnim dimenzijama.

Moraju se najpre ukloniti neke „odnegovane” zablude. Medju prvima to je formula veshtachke simetrije, kojoj se odnosi izmedju naroda relativizuju do te mere da se pokriva svaka krivica i gubi prava mera istorijskog zbivanja. I samo kazivanje o nasilju i genocidu koji se provode nad srpskim narodom Kosova oglashava se „neprihvatljivim”, jer ono tobozh vredja osec'anja albanske narodnosti. „Tabu” je i sama istorija srpsko-albanskih odnosa. Umesto realne slike tih odnosa, kojom za poslednja tri veka dominira nasilje islamizovanih Albanaca nad Srbima, nudi se slika „reciprochnih odgovornosti”, gde se fikciji dvadesetogodishnjeg „velikosrpskog nasilja” odmerava ista tezhina kao i dvestagodishnjem albanskom nasilju nad srpskim narodom.

Istorichar c'e posebno zapaziti da sprovodjenje u zhivot davno proklamovanog „nachela”, da nisu svi nacionalizmi podjednako negativni te da valja praviti razliku izmedju nacionalizma ugnjetenih i nacionalizma ugnjetacha, dovodi u praksi do smishljenog tolerisanja megalomanskih mitova onih naroda ili narodnosti u Jugoslaviji koji su stavljeni u kategoriju „ugnjetenih” nacija i nacionalnih manjina iz perioda 1918-1941. Veliko albanska mitomanija i trpeljiv odnos prema njoj u tom pogledu su veoma karakteristichni.

Pitanja etnogeneze, porekla naroda, na primer, idu u red onih pitanja koja se politichki mistifikuju. Danas, ona nemaju nikakav znachaj: savrsheno je svejedno da li su Albanci potomci Ilira, Trachana ili Pelasta. No ipak, na teoriji o ilirskom poreklu albanskog naroda mnogo se insistira, pa ona, tako prenaglashena, otkriva svoj agresivni politichki naboj. Kosovo je srpska zemlja svakako josh od seobe naroda, od VII veka; toj istorijskoj chinjenici, koja se zasniva na mnogim i ochiglednim istorijskim izvorima, arheoloshkim, lingvistichkim ili antropogeografskim svedochanstvima, suprotstavlja se sada jedna u sushtini rasistichka teza o ilirskom poreklu Albanaca, kako bi se utvrdilo neko preche pravo albanskog naroda na teritorije koje naseljava srpski narod. Etnogeneza Albanaca je u nauci, medjutim, jedna od najmanje jasnih strana evropske praistorije, i tu nikakva apodiktichna tvrdjenja nisu umesna. Ako se sledi logika lingvistichkih analiza, Albanci bi mogli da budu potomci Trachana bar isto toliko koliko i Ilira, a u tom sluchaju Proalbanci se i sami krec'u po Balkanu i naseljavaju na teritoriji ilirske antichke „Albanije” u doba seobe naroda, pa je i njihov starosedelachki status relativan. Uostalom, praistorija Albanaca traje do XI veka, kada ih istorijski izvori prvi put primec'uju. Sve do XIII veka oni ne predstavljaju dovoljno odredjenu istorijsku chinjenicu: to je stocharsko-nomadsko stanovnishtvo planina, bez dodira sa morem, veoma malobrojno, bez jasnog etnichkog identiteta. Najzad, koja se to prava bilo kog evropskog naroda mogu zasnivati na mutnim stanjima pre seobe naroda? Zasnivanje nekih istorijskih, a pogotovu teritorijalnih prava na etnichkoj karti Evrope iz vremena pre seobe naroda danas naprosto nije moguc'no: pre seobe nema, na primer, Francuza i Francuske, Nemaca i Nemachke, Rusa i Rusije, nema Srbije, nema Albanije.

Vazhna je okolnost da su Sloveni, naseljavajuc'i Balkan kao ratari, i na podruchju danashnje Albanije posedali uglavnom ravnice i rechne doline, prepushtajuc'i planine starobalkanskim stocharima, medju kojima su bili Vlasi i preci Albanaca. Primarni dodir srpskog i albanskog naroda nije imao karakter sukoba, kao shto ga srpsko-albanski odnosi nec'e imati sve do islamizacije Arbanasa u XVI veku. Nije bilo otimanja albanske zemlje ni potiskivanja, iseljavanja i unishtavanja albanskog naroda. Srpsko-albanski odnosi u srednjem veku mogu se pre obelezhiti kao simbioza. U srednjovekovnoj srpskoj drzhavi, od poslednjih decenija XII veka, Arbanasi su potpuno integrisani, kako u drzhavnopravnom tako i u drushtvenom smislu. To se odnosi na albansku vlastelu i gradjane, no isto tako na seljake-stochare, koji uzhivaju isti status kao i Vlasi. Nema diskriminacije ni sukoba zbog narodnosti. Srpski car Dushan [1331-1355], u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima drzhave, koja nikada nije bila nacionalna u danashnjem smislu rechi, nosio je titulu „car Srba, Grka, Bugara i Arbanasa”.

Oblast Kosova i Metohije naseljena je josh od ranog srednjeg veka homogenim srpskim stanovnishtvom. Vec' prve srpske drzhave, u X i XI veku, okrenute su prema Kosovu. Pod vizantijskom vlashc'u sve do konachnog ukljuchivanja u okvire srpske drzhave Nemanjic'a krajem XII i pochetkom XIII veka — Kosovo je u etnichkom pogledu srpska zemlja josh za prvih pokushaja politichke integracije. To se potvrdjuje na osnovu istorijskih dokumenata [povelja srpskih vladara], posebno njihovom antroponimijskom analizom [analizom lichnih imena], kao i toponomastichkim istrazhivanjima; stari toponimi Kosova i Metohije su pretezhno slovenskog porekla. Pokretljive grupe stochara albanske narodnosti, uglavnom rimokatolichke veroispovesti, chinile su zanemarljivo mali procenat, oko 2% od ukupnog broja stanovnishtva, pa i to u zapadnim delovima oblasti, na planinama danashnjeg granichnog albansko-jugoslovenskog podruchja; bilo je i neshto malo albanskih zanatlija, rudara i trgovaca u gradovima.

Etnichka homogenost ove u srednjem veku gusto naseljene teritorije bila je uslov za njen brz uspon do uloge centralne drzhavne, politichke, ekonomske i kulturne oblasti srpskog naroda. Srpska pravoslavna crkva, nacionalna crkvena organizacija od samog svog osnivanja [1219], doprinela je da kosovska oblast dobije i trajno chuva lik srpske zemlje. Glavni dinastichki manastiri-zaduzhbine [Grachanica, Bogorodica Ljevishka, Banjska, Dechani, Arhandjeli], sa ikonografskim atributima drzhavne suverenosti i kontinuiteta srpske vlasti [„Loza Nemanjic'a”] i sa moshtima kanonizovanih vladara, uz Veliku crkvu [Pec'ku patrijarshiju], gde su moshti svetih poglavara nacionalne crkve, sa mnogobrojnim drugim manastirima i gustom mrezhom malih parohijskih hramova na chitavoj teritoriji Kosova i susednih krajeva — predstavljaju osnov na kome se formirala i uchvrshc'ivala nacionalna svest srpskog naroda, gradio njegov ne samo nacionalni nego i kulturni identitet. Ti su spomenici, zato, ovako koncentrisani i rasporedjeni u jednoj oblasti, medjashi nacionalne zemlje; oni koji su ostali chitavi posle tursko-albanskog muslimanskog pustoshenja po ovoj oblasti, josh uvek su zhiva uporishta duhovnosti i nacionalne samosvesti srpskog naroda. Spomenici srpske arhitekture i slikarstva na Kosovu spadaju u najvishi nivo srednjovekovne evropske umetnosti, a knjizhevno stvaranje u ovim krajevima predstavlja glavni tok srpske pisane rechi, koji je oblikovao svest srpskog naroda u srednjem veku. S pravom je recheno jednom prilikom [u Memorandumu Srbije ambasadorima evropskih sila u Londonu, 1913] da je ova oblast za srpski narod neshto kao „Sveta zemlja”. Srbi su upravo na ovom podruchju dostigli za srednjeg veka visok stupanj civilizacije i na tim dostignuc'ima pochiva njihov evropski identitet.

Stanje na Kosovu se ne menja bitno ni u doba turske invazije osamdesetih i devedesetih godina XIV veka. Etnichki odnosi ostaju isti, a srpski karakter oblasti nije doveden u pitanje. Za razliku od Albanije, gde Djordje Kastriot Skenderbeg sredinom XV veka pokushava da sa osloncem u albanskom narodu ujedini albanske feudalce za otpor protiv Turaka, Kosovo, etnichki josh uvek srpska zemlja, deli politichku sudbinu ostalih srpskih oblasti u Despotovini Lazarevic'a i Brankovic'a. Prostor srpsko-albanske etnichke simbioze nalazi se tada daleko na zapadu od kosovske oblasti, u donjoj Zeti, skadarskoj ravnici i severnoalbanskim Brdima. Antroponimijska prouchavanja izvornih turskih popisa [deftera] iz XV veka pokazuju da je linija danashnje drzhavne granice izmedju Jugoslavije i Albanije, na svom severnom sektoru, uglavnom podudarna sa tadashnjom etnichkom medjom Srba i Albanaca.

Gubitak drzhavne samostalnosti i slobode usled invazije Osmanlija izmenio je u samoj osnovi uslove zhivota srpskog naroda. Na razmedji epoha, izmedju srpske slobode i turskog ropstva, stoji dogadjaj koji c'e postati simbol i znamenje srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389]. Po svom istorijskom znachaju i po mestu koje je dobila u istorijskom pamc'enju naroda ova bitka spada u red velikih oruzhanih sudara Evrope, kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u josh daljoj proshlosti, bitka u Termopilskom klancu [480. godine pre n. e.]. Odluchan otpor koji je Srbija pruzhila osmanlijskoj najezdi skrshen je u vojnom i fizichkom smislu, ali je pogibija kneza Lazara sa vojskom dobila u istorijskoj svesti naroda znachenje muchenichke smrti za „carstvo nebesko”, a zato i duhovnog trijumfa u herojskom zhrtvovanju za ideal hrishc'anske civilizacije. Za srpski narod Kosovo je zato pechat njegovog identiteta, kljuch koji omoguc'ava da se shvati poruka svekolike njegove istorije, steg nacionalne slobode. Nije rech o mitu nego o istorijskoj misli, kojom se ostvaruje veza sa svojom stvarnom istorijskom proshloshc'u. Zhiva svest o sopstvenoj srednjovekovnoj drzhavi bila je aktivan chinilac u borbi srpskog naroda za oslobodjenje i ujedinjenje vekovima kasnije, a njen je neotudjivi deo svest o Kosovu kao o matichnoj srpskoj zemlji. Medjutim, odnos srpskog naroda prema Kosovu nije zasnovan samo na predstavama o proshlosti, niti je „mitski” momenat uopshte bitan za taj odnos, kao ni za nasha istoriografska ili politichka razmishljanja o ovom problemu. Kosovo nije neka imaginarna, mitska proshlost, vec' stvarnost jedne istorijske sudbine koja traje i koja ni danas josh nije zavrshena.

Turska invazija pokrenula je velike etnichke mase na Balkanu i izazvala poremec'aje sa trajnim, najcheshc'e tragichnim posledicama. Ipak, kada je rech o Kosovu, prve seobe Srba u XV veku nisu u vec'oj meri zahvatile ovu oblast niti su ovamo dovele albanske stochare sa Prokletija. U XVI veku, prema zvanichnim turskim podacima, hrishc'ani su i dalje u apsolutnoj vec'ini prema muslimanima [Turcima i islamizovanim Albancima]: zajedno sa ostalim hrishc'anskim narodnostima, koje su se josh odrzhavale kao male grupe gradjana i stochara [pravoslavnih Grka i Vlaha i katolichkih Arbanasa], Srba je 97% od ukupnog broja stanovnika.

Oblast Stare Srbije [kako se istorijski naziva oblast Kosova, Metohije i susednih krajeva], prema tome, u XV i XVI veku zhivi kao srpska zemlja. Obnovljena pec'ka patrijarshija [1557], sem ogromne uloge u opshtem povezivanju Srba, rasprostranjenih ne samo po shirem balkanskom nego i panonskom prostoru, odigrala je i vazhnu ulogu u organizovanju otpora i borbe srpskog naroda pod Turcima, posebno na Kosovu. Do kraja XVII veka na ovom podruchju se aktiviraju stari duhovni centri i raste otporna moc' Srba. Polozhaj naroda pod Turcima bio je veoma tezhak, uticaj turske vladavine i islamizacije, kako to u svojoj doktorskoj tezi kazhe Ivo Andric', „apsolutno negativan”. O tome svedoche svi istorijski izvori. Osmanlijska vlast je pochivala na zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim moguc'nostima da se u praksi sprovodi pojedinachno ili masovno nasilje, sve do fizichkog unishtenja pojedinaca ili chitavih oblasti.

Tu su razlozi stalnog otpora i borbe srpskog naroda za nacionalno oslobodjenje i za povratak evropskoj civilizaciji, ali i koreni onih dubokih demografskih promena do kojih je doshlo u XVIII i XIX veku i koje su podloga danashnjeg problema Kosova.

Oslobodilachki pokret Srba josh od kraja XVI veka izrasta iz neprestanog otpora naroda i njegovog odbijanja da prihvati tursko-islamsku vlast. Na chelu naroda je crkva. U velikim austrijsko-turskim ratovima 1683-1690. i 1717-1737, uchestvovali su Srbi u masama sa veoma shirokog balkanskog prostora, a zajedno s njima borila su se protiv Turaka i severnoalbanska katolichka plemena. Podvrgnuti surovim represalijama Turaka i Tatara posle austrijskog poraza, Srbi se u talasima sele na sever sa prostrane teritorije od srednje Makedonije do Dunava. Dve „velike seobe” srpskog naroda u Austriju, pod patrijarsima Arsenijem III Charnojevic'em [1690] i Arsenijem IV Jovanovic'em-Shakabentom [1737], neosporna su istorijska chinjenica. Nije moguc'no tachno utvrditi koliko je Srba tada iseljeno, ali je sigurno da je u prvoj seobi [1690] u Austriju preshlo oko 185.000 Srba. Seobama je u svakom sluchaju oslabljen srpski etnichki elemenat, i to ne samo na Kosovu, ali se iz razvoja dogadjaja i potonjih buna i ustanaka vidi da je preostali deo srpskog naroda na tim teritorijama, stalno obnavljan pojedinachnim ili grupnim migracijama srpskim u granicama Turskog carstva, bio dovoljno jak za oruzhani otpor. Kosovo je, zapravo, sve do sredine XVIII veka josh uvek etnichka homogena i gusto naseljena srpska zemlja, kakva je, uostalom, bila i pre turske invazije.

Albanci prodiru u juzhnoslovenske zemlje na shirokom frontu od Polimlja do Ohrida, pojedinachno ili u vec'im grupama, tek od pochetka XVIII veka. Kljuch ovog prodora je islamizacija Albanaca, izvrshena u XVI veku bar do 50% od ukupnog broja stanovnika Albanije, a potom i prisilna islamizacija Srba i njihova, usled toga proizashla, denacionalizacija i albanizacija. Tok ove kolonizacije, za koju se mozhe rec'i sve samo ne to da je „prirodna”, da se pratiti po svim istorijskim izvorima, medju kojima su veoma vazhni izveshtaji katolichkih biskupa i nadbiskupa, i drugih misionara, neposredno sa terena od XVII do pochetka XIX veka; medju njima je bilo i Albanaca. Izveshtaji, koji su dobrim delom publikovani i koji se chuvaju u Vatikanskom arhivu, plod su velikog i posebnog interesovanja Svete Stolice, narochito Kongregacije za propagandu vere [Songregatio de Propaganda fide], za prilike na Balkanu s obzirom na perspektive katolichke misije u oblastima gde je turskim nasiljem oslabljena ili chak razbijena organizacija pravoslavnih crkava. Isto tako, antropogeografska istrazhivanja naselja i porekla stanovnishtva, shto ih je Jovan Cvijic' zapocheo 1900. godine, a nastavila velika ekipa nauchnih radnika do nashih dana, bogato dopunjavaju svedochanstva istorijskih dokumenata. Tako se mogla dobiti pouzdana predstava o vremenu i prostoru, nachinu i uzrocima albanske invazije, kolonizacije i potiskivanja Srba.

Prodor Albanaca, ostvaren najdublje prema Nishu i Sofiji krajem XVIII veka [na pedesetak kilometara od Sofije!], na drugoj strani — prema Skoplju i Velesu, na severu — prema Bosni preko Novopazarskog sandzhaka, otkrio je balkansku dimenziju ovog specifichnog vida otomanske ekspanzije. Ekonomske neprilike u krshevitim, neplodnim planinama severne i srednje Albanije bile su samo pochetni impuls ovoga velikog pokreta, ali se ta migracija tek udruzhena sa islamizacijom i turskom politikom pretvorila u masovnu kolonizaciju Kosova i Makedonije i u genocid nad slovenskim stanovnishtvom. Upravo su te politichke, a ne ekonomske okolnosti dovele Albance ne samo na novu teritoriju nego i u polozhaj vladajuc'eg i povlashc'enog sloja u odnosu na obespravljenu hrishc'ansku raju. Iseljavanje Srba i ostalih balkanskih Slovena iz njihovih zemalja, stoga, nije prirodan proces, na chemu se danas sa toliko jednostranosti insistira, vec' rezultat nasilja koje je nad njima bilo izvrsheno.

Uprkos sukobu sa albanskim muslimanima, koji je bivao sve oshtriji shto je njihovo naseljavanje po Staroj Srbiji uzimalo sve vec'eg maha, ustanichka i revolucionarna Srbija [posle 1804] sec'a se nekadashnjih Arbanasa, i u svom balkanskom programu nalazi mesta za slobodnu, samostalnu Albaniju u sastavu jedne zamishljene balkanske konfederacije. Ta ideja, formulisana vec' u Nachertaniju Ilije Garashanina [1844], a narochito kasnije, shezdesetih godina XIX veka, dobija prednost u odnosu na planove o podeli albanske teritorije sa Grchkom. Rech je, naravno, o Albancima u pravoj Albaniji; Kosovo je, pak, cilj srpskoga oslobodilachkog pokreta i programa nacionalnog ujedinjenja bez ikakvih rezervi i bez pogodbi u pogledu vrac'anja srpskog suvereniteta u toj oblasti, po njenom oslobodjenju. To je doshlo do izrazhaja kako u prvom srpskom ustanku 1804-1813. tako i u nizu buna, ustanaka i hajduchkih akcija u samoj Staroj Srbiji. Glavno i najsurovije orudje turske represije bili su u svemu tome albanski doseljenici-muslimani, tako da se svaki oslobodilachki pokret Srba na Kosovu obavezno pretvarao u sudar sa Albancima. Na Kosovu je vec' u vreme srpskih ustanaka u beogradskom pashaluku zavladao nezapamc'en teror, obelezhen jasnim planom istrebljivanja i proterivanja Srba iz cele Stare Srbije. Uz to dolazi josh jedan nov momenat: reforme turske administracije i prvi pokushaji evropeizacije carstva [Tanzimat, 1839] izazivaju otpor Albanaca muslimana, koji se, kao i muslimani u Bosni i Hercegovini, u ime starih povlastica, versko-nacionalne diskriminacije pa chak i „prave vere”, okrec'u protiv turskih reformi. Hrishc'anska raja je otuda glavni objekat i zhrtva albanskog antireformnog, konzervativnog i fanatichnog pokreta, koji se ispoljio u nizu lokalnih buna i pogroma. Pedesetih i shezdesetih godina XIX veka genocid nad srpskim narodom posvedochen je velikim brojem dokumenata, zhalbama raje turskoj administraciji na zlochine Albanaca, i izveshtajima evropskih konzula [Bitolj, Skoplje, Prizren, Prishtina]. Zulum Albanaca muslimana vlada na celoj teritoriji od Sandzhaka do Makedonije i od Metohije do Juzhne Morave.

Prvi oslobodilachki rat Srbije i Crne Gore protiv Turske, 1876-1977, a potom i drugi, 1877-1878, znachili su, zato i prvi ozbiljan i frontalni sudar Srba sa Albancima. Muslimanski Albanci Stare Srbije bore se protiv srpskih trupa i brane integritet carstva, branec'i zemlju koju su bili uzeli. Poraz Turske u ratu predstavljao je i gubitak ovih poseda: oko 30.000 Albanaca napushta oslobodjene krajeve [Toplica, Leskovac, Vranje itd.]. Jedrenskim rusko-turskim primirjem 1878. naterana je srpska vojska da se povuche sa tek oslobodjenih delova Kosova. U borbi oko novih granica i za ponishtenje ruskoga sanstefanskog diktata na rachun srpskog naroda Srbija je na Berlinskom kongresu [1878] uspela da osigura samo delimichno svoje ratne tekovine. Narod u Staroj Srbiji podvrgnut je posle toga krvavom osvetnichkom teroru, koji dobija organizovan karakter u albanskoj Prizrenskog ligi, osnovanoj iste godine, uz pokroviteljstvo i podrshku Porte.

Prizrenska liga je vazhan momenat u konstituisanju albanske nacionalne ideologije. Ochigledna nemoc' Turske da odbrani integritet carstva pogoduje ne samo bujanju ideja o nezavisnoj samostalnoj borbi Albanaca protiv Srbije, Crne Gore i Grchke nego i trazhenju novih puteva za odbranu turskih interesa od obnovljenih balkanskih drzhava. Tada je prvi put formulisan koncept „Velike Albanije”, kojim su se zhelele sankcionisati dotadashnje etnichke promene i osvajanja na rachun balkanskih hrishc'ana, i povratiti izgubljene oblasti; prostor albanske dominacije imao se proshiriti daleko preko granica do kojih je uopshte dopro albanski migracioni talas. Program Lige je uperen protiv balkanskih drzhava, posredno i protiv evropskih sila koje su makar i shkrto izishle u susret oslobodilachkim tezhnjama Srbije, Crne Gore i Grchke, a i protiv Turske — ukoliko je njena slabost postala opasna za zamishljeni integritet „velike Albanije”. Agresivna, osvajachka i revanshistichka, konzervativna i nacionalistichka, Liga je, bez obzira na sve unutrashnje razlike, uspela da povezhe Albance sve tri vere. Protivsrpska i uopshte protivslovenska orijentacija Lige, ga svoje strane, trajno je opteretila odnose izmedju srpskog i albanskog naroda.

Tri decenije posle Berlinskog kongresa, 1878-1912, obelezhene su planskim progonom, fizichkim unishtavanjem, raseljavanjem i proterivanjem Srba iz Turske. Tek u tom razdoblju je etnichka ravnotezha na teritoriji Stare Srbije, tj. Kosova i Metohije i severozapadne Makedonije, definitivno narushena. U Srbiju se sa tog podruchja iselilo za tridesetak godina oko 400.000 ljudi; samo iz oblasti severno od Share, znachi sa Kosova i Metohije, iselilo se najmanje oko 150.000 ljudi. Narochito tragichne razmere dobio je ovaj pogrom posle kritskog rata izmedju Turske i Grchke, 1897. godine. Diplomatske mere srpske vlade da se zashtiti srpski zhivalj od albanskog zuluma ne donose ploda, ali se bar sachuvala za istoriju autentichna dokumentacija o zlochinima nad srpskim stanovnishtvom tadashnjeg kosovskog vilajeta. Zabelezhena su mnogobrojna ubistva, pljachkanja i obesvec'enja hramova i grobalja, silovanja i otmice srpskih zhena i devojaka, chak i devojchica, napadi, pljachke i razbojnishtva, sve sa ciljem da se srpski narod unishti ili otera sa svoje zemlje, i sve uz blagonaklono tolerisanje od strane turskih vlasti — od Visoke Porte do lokalnih organa i zhandarmerije. Albanski pokreti protiv Turske, narochito posle razlaza sa mladoturskom revolucijom, 1908-1912, doveli su u pitanje vitalne interese srpskog naroda, pa i sam njegov opstanak, otkrivajuc'i dalekosezhnost i efikasnost planova ovih pokreta. U rukama albanskih ustanika 1912. godina nashlo se chak i Skoplje, gde su Albanci tada sasvim neznatna manjina. Na juzhnim granicama Srbije konachno se pomaljala jedna nova, mlada, agresivno antisrpska drzhava, od samih svojih zametaka orudje italijanskih i austrijskih aspiracija za prodore na Balkan.

Balkanski rat 1912. godine vodila je srpska drzhava zajedno sa Crnom Gorom, Bugarskom i Grchkom za oslobodjenje svog naroda i za stvaranje takvih uslova u kojima bi taj narod mogao u celini da se razvija politichki, privredno i kulturno. Istina, jedan od krupnih pa i kobnih nedostataka srpske politike bio je u odsustvu jasnih pogleda na to kako da se trajno i pravedno reshi albansko pitanje. Maglovita ideja da c'e se „nac'i neka kombinacija za zajednichki zhivot Srba i Albanaca onako kako je to bilo i pre turske vladavine” [M. Milovanovic', 1906] — nije mogla da zameni jednu razradjenu, na stvarnosti zasnovanu politiku prema albanskom narodu. Ideje o mirnom integrisanju ili chak asimilaciji Albanaca bile su sasvim iluzorne, chak i ako se nisu sudarale sa tadashnjim, a i kasnijim pogledima i praksom evropskih drzhava u medjunarodnim i uopshte nacionalnim odnosima. Sva su se ochekivanja te vrste konachno morala rasprshiti vec' u toku operacija srpske i crnogorske vojske na kosovskom odnosno skadarskom ratishtu [1912], gde se umesto naivno ochekivane saradnje naishlo na otvoreno neprijateljstvo albanskih plemena i oruzhani otpor. S druge strane, autonomna Albanija je imala da bude napravljena ne samo na insistiranje Austro-Ugarske i Italije nego i uz saglasnost Engleske, Francuske i Rusije. U slozhenom razvoju dogadjaja 1912-1913. Srbija se morala odluchno boriti da obezbedi posed oslobodjene teritorije Kosova i Metohije, prema kojoj su bile narochito usmerene austrijske pretenzije. Srpska vlada nije bila spremna na popushtanje povodom Kosova i Metohije: „Nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom ovu 'Svetu zemlju' srpskog naroda”, istaknuto je u Memorandumu evropskim silama 8/21. januara 1913; u tom pitanju „srpski narod nec'e i ne mozhe da chini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada ne bi to htela da uchini”. Jedna nova kosovska bitka imala je da se vodi i dobije na diplomatskom polju. Londonska konferencija evropskih sila [1912-1913] stvorila je stanje koje je politichki i pravni osnov za razgranichenje i buduc'i razvoj odnosa izmedju albanskog i srpskog naroda, izmedju albanske drzhave i Srbije odnosno Jugoslavije kao sukcesora srpske drzhave.

Pritisak na srpski narod obnovio se odmah posle povlachenja srpske i crnogorske vojske i uspostavljanja austro-nemachke i bugarske okupacije na Kosovu 1915. godine. Trajao je sve do oslobodjenja 1918. Albanske jedinice uchestvovale su i u krvavom gushenju srpskog ustanka u Toplici 1916-1917. Prvih godina posle oslobodjenja i stvaranja Jugoslavije nastavila se oruzhana borba na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji, jer su albanski „kachaci” [diverzanti-teroristi] nastojali da sa osloncem na albanske mase odrzhe atmosferu permanentne pobune. Kachachki terorizam je likvidiran uglavnom do 1924, ali se nastavlja podzemna i polulegalna politichka borba — preko stranachkih [muslimanski „Dzhemijet”] ili ilegalnih organizacija [studentska „Besa” u Beogradu i sl.]. Status albanske nacionalne manjine, kao i drugih manjina — nemachke, madjarske, italijanske, rumunske, bio je regulisan Senzhermenskim ugovorom Drzhave SHS [Jugoslavije] sa glavnim silama [SAD, Engleskom, Francuskom, Italijom i Japanom] od 10. septembra 1919. Suprotno nekim tumachenjima, Albanci nisu bili izuzeti od ove medjunarodno sankcionisane zashtite. Parola o posebnoj pravnoj nezashtic'enosti i diskriminaciji albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji, bez obzira na stvarne politichke prilike i odnose u toj drzhavi, nije ni pravno ni istorijski osnovana.

Zlu krv su stvarali pokushaji tadashnjih vlasti da pomoc'u agrarne reforme i kolonizacije na Kosovu i u Makedoniji uspostave etnichku i nacionalnu ravnotezhu. Rezultati ove loshe akcije, vodjene neorganizovano i sa evidentnim gazhenjem zakonitosti, bili su vrlo slabi bash u onome radi chega je akcija vodjena: za sve vreme sprovodjenja agrarne reforme i kolonizacije, dvadesetih i tridesetih godina, naseljeno je na Kosovu i Metohiji najvishe oko 60.000 Srba i drugih Jugoslovena, pa i to pretezhno na neobradjenom i slobodnom, chesto i neplodnom zemljishtu, dobijenom likvidacijom feudalnih imanja, a samo manjim delom u albanskim naseljima i na albanskim seljachkim imanjima [uglavnom na imanjima odmetnika]. Agrarnom reformom su na Kosovu, kao i u ostalim oslobodjenim krajevima Jugoslavije, likvidirani feudalni odnosi, ali je takva „povratna” kolonizacija, makar i u malim razmerama, bila nepopularna chak i kod Srba, pogotovu domorodaca. Politika iseljavanja Albanaca, opet, ni do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije nije uspela da se pretvori u sistematsku akciju kakva je posle drugog svetskog rata sprovedena, na primer, u Poljskoj, Chehoslovachkoj ili Jugoslaviji u odnosu prema nemachkoj nacionalnoj manjini. Nema tachne evidencije o iseljenom albanskom stanovnishtvu, ali se rachuna da taj broj, ukljuchujuc'i i druge kosovske muslimane [Turke, Cigane], ne prelazi 45.000. Inicijative za iseljavanje muslimana, pa i muslimanskih Albanaca, dolazile su iz Turske, koja je josh 1914. godine bila organizovala evakuaciju muslimana iz balkanskih drzhava [Rumunije, Bugarske, Srbije]: sporazum izmedju Jugoslavije i Turske [1938], kao i drugi planovi za iseljavanje, predvidjali su mere ekonomske stimulacije i obezbedjenja u zemlji imigracije, a ne mere administrativne prinude, mada su vlasti u praksi pribegavale i tome.

Aprilskim slomom Jugoslavije 1941. godine pochinje novo razdoblje albanskog terora i genocida nad srpskim narodom. Najvec'i deo teritorije sa albanskom nacionalnom manjinom anektiran je od strane italijanskih vazala u Tirani, pa je tako nachinjena, pod fashistichkim okriljem i za rachun Italije, „Velika Albanija”. Pripadnici albanske manjine [chije brojno stanje pred rat u celoj Jugoslaviji nije prelazilo 500.000] dochekali su okupaciju jugoslovenske zemlje kao svoje oslobodjenje. „Druga prizrenska liga” [1943] sprovodila je pod nemachkom okupacijom, posle kapitulacije Italije, sistematski teror nad Srbima, sa masovnim i pojedinachnim ubistvima [Pec', Uroshevac, Prishtina itd.], deportovanjem i iseljavanjem. Nikada nije utvrdjen tachan broj tada proteranih Srba sa Kosova i Metohije, ali se rachuna da je za vreme rata 1941-1944. moralo da napusti Kosovo oko 100.000 Srba, ne samo kolonista nego i domorodaca. Poznato je da su chak Nemci, zbog zagushenja saobrac'aja, pokushavali da zaustave i vrate ovu veliku reku izbeglica. Oruzhani otpor italijanskom, nemachkom i bugarskom okupatoru imao je zato sasvim poseban tok na svim onim jugoslovenskim teritorijama gde su zhiveli Albanci. Pokushaji da se u ovim krajevima organizuje narodnooslobodilachki pokret nailazili su na ogromne prepreke, pre svega na masovno antisrpsko i antijugoslovensko raspolozhenje Albanaca. Stanje se donekle pochelo popravljati tek u drugoj polovini 1944, kada je poraz nacizma bio vec' ochigledan. Shtavishe, partizanski odredi sa Kosova i Metohije sve do jeseni 1944. godine operishu pretezhno van ove oblasti, uglavnom u Makedoniji, jer se na svom terenu nisu mogli odrzhati. Dokumenti iz narodnooslobodilachkog rata na Kosovu i Metohiji svedoche o tome bez ikakvog izuzetka.

I pored takvog neprijateljskog ili, u najmanju ruku, pasivnog drzhanja albanske nacionalne manjine za vreme rata, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju 1945. godine kao autonomna oblast, sa perspektivom svestranog nacionalnog, ustavnopravnog osamostaljivanja i ekonomskog i kulturnog razvoja Albanaca u jugoslovenskoj socijalistichkoj federaciji. To se objashnjava neizmenjenom politikom Komunistichke partije Jugoslavije [KPJ] prema nacionalnom pitanju, a u okviru toga i kontinuitetom teze o opasnosti od „velikosrpskog hegemonizma”.

U trazhenju porekla ovog reshenja treba se vratiti politici srpske socijaldemokratije uochi prvog svetskog rata, a preko ove — pogledima austrijskih socijalista i marksista. Pitanje Albanije razmatrao je u tom svetlu vodec'i srpski socijalista, Dimitrije Tucovic', chija je broshura Srbija i Arbanija [1914] predstavljala generalnu osudu nacionalne i oslobodilachke politike Srbije u balkanskim ratovima kao velikosrpske, hegemonistichke i zavojevachke. Zanemarujuc'i stvarni tragichni polozhaj srpskog naroda pod turskom vlashc'u, koji je bio podvrgnut albanskom teroru na Kosovu, Tucovic' je pripremio teren za parolu o „zavojevachkom anektiranju albanske teritorije”, te o pravu albanskog zhivlja na otcepljenje i prisajedinjenje matichnoj nacionalnoj drzhavi, istina — u okviru jedna imaginarne i nikada potom ostvarene socijalistichke balkanske federacije. Sud o „velikosrpskom hegemonizmu” nije vodio rachuna o bitnoj razlici koja postoji izmedju nacionalne svesti, identiteta i vitalnih potreba srpskog naroda, s jedne, i pogleda i prakse pojedinih srpskih politichara i stranaka s druge strane. Uopshtavanjem i zamenom teza stvarala se jedna nepravedna i neosnovana hipoteka nad celim srpskim narodom, pri chemu, iza ukupne austro-marksistichke fraze Srpske socijaldemokratske stranke, ne mozhe a da se ne vidi austrougarska podloga za argumentaciju protiv srpske nacionalne politike. U stvari, takvim sudom se dovodio u pitanje program nacionalnog oslobodjenja i ujedinjenja, chije je ostvarivanje zapocheto 1804. godine i koji je na jugoslovenskom planu formulisan konachno 1914; stavljale su se u sumnju tekovine srpske revolucije i oslobodilachkih ratova. Koncept male i slabe Srbije, Srbije „beogradskog pashaluka i shest nahija”, kojoj se jedva priznalo chak i pravo na granice po Berlinskom ugovoru [1878], znachio je identifikovanje sakate srpske drzhavne teritorije sa nacionalnim podruchjem, preko chijih se medja svaki pokret ka slobodi i ujedinjenju proglashava zavojevanjem. Pretpostavka je toga koncepta, 1914. godine, pristajanje na to da se na srpski narod van Srbije Berlinskog kongresa, a to znachi — na vishe od polovine tadashnjeg broja Srba, bez obzira koliko on bio kompaktan u etnichkom smislu ili integrisan u duhovnom pogledu, ne mozhe i ne sme da gleda drukchije do kao na bilo koju nacionalnu manjinu i dijasporu, bez svoga prava na samoopredeljenje do otcepljenja i pripajanja matichnoj nacionalnoj drzhavi.

Politika KPJ prema nacionalnom pitanju bila je odredjena, s jedne strane, nasledjem heterogenog socijalistichkog pokreta jugoslovenskih naroda, a s druge strane, bar do 1935, stavovima i odlukama Komunistichke internacionale [Kominterne]. Kao „sekcija Kominterne”, kako se jedno vreme zvanichno nazivala, obavezna da u svemu sledi liniju ove internacionalne organizacije pod iskljuchivom kontrolom SSSR-a, KPJ je bila u situaciji da za srazmerno kratko vreme izmedju dva svetska rata bitno menja svoju politiku prema nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Na svom drugom, Vukovarskom kongresu [1920], kao svoj glavni cilj KPJ je proklamovala stvaranje sovjetskog Balkana, tj. Sovjetske Republike Jugoslavije u sklopu sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, a ove u sastavu medjunarodne federacije sovjetskih republika. Ideju o „troplemenom narodu”, o jedinstvu jugoslovenskih „plemena” i njihove tezhnje da se ujedine — zamenila je vec' 1923. godine tezom o Jugoslaviji kao plodu imperijalistichkog rata i „versajskog sistema”, prema stavovima Kominterne i Balkanske federacije, filijale KI u kojoj su glavnu rech imali bugarski komunisti. Trec'a zemaljska konferencija KPJ formulishe vec' tada, ni punih pet godina od stvaranja Jugoslavije, sasvim odredjeno tezu o „srpskom hegemonizmu” kao unutrashnjoj imperijalistichkoj osnovi i sushtini jugoslovenske drzhave, gde su sve nesrpske narodnosti [i albanska je spomenuta medju njima] potlachene i unishtene. Istichuc'i pravo na samoopredeljenje, nachelno se priznalo i pravo na „prisajedinjenje svojoj nacionalnoj drzhavi”. Peti kongres Kominterne [1924] donosi odluku o likvidaciji Jugoslavije kao drzhave, a protiv njene eventualne ustavne revizije ili preuredjenja, pri chemu polazi od ocene da je Jugoslavija uopshte jedan od glavnih nosilaca antisovjetizma i kontrarevolucije. Reshenje je, zato, prema odluci Kominterne, u otcepljenju i formiranju nezavisnih drzhava [Hrvatske, Slovenije i Makedonije]. Na unutarpartijskom planu oko toga se u KPJ, istina, razvio spor, ali on ni u jednoj frakciji nije doveo u pitanje neke polazne ocene, a pogotovu ne ocenu o srpskoj „ugnjetachkoj naciji”. U odlukama Kominterne mogu se nac'i i pozivi na taktichko razlikovanje nacionalizama „ugnjetavanih” naroda u odnosu na nacionalizam jedinoga „ugnjetachkog” naroda, tako da je borba protiv „srpskog nacionalizma” imala da bude glavni zadatak KPJ, narochito srpskih komunista u Srbiji. Uporedo s tim trebalo je pomagati svaki separatistichki, antijugoslovenski i antisrpski nacionalistichki pokret u Jugoslaviji [Peti proshireni plenum IK KI. 1925].

Do kraja je koncept likvidacije Jugoslavije razradjen u odlukama IV kongresa KPJ [Drezden, 1928]. Jugoslavije je imala da se raspadne na posebne nezavisne drzhave — Hrvatsku, Crnu Goru, Makedoniju, Sloveniju; Srbija se i ne pominje, dok c'e se madjarska i albanska nacionalna manjina otcepiti, jer je njihovu zemlju, navodno, „anektirala” srpska burzhoazija; trazhila se saradnja sa velikoalbanskim Kosovskim komitetom [kao shto se na drugoj strani pruzhala podrshka hrvatskim ustashama u Lici, 1932]. Kombinacije o broju „nezavisnih” drzhava i uopshte o nachinu i rezultatu raspada Jugoslavije stalno su se potom menjale, ali se i 1934. godine josh gleda na Srbe u Jugoslaviji van Srbije [a izrichito i na Kosovu] kao na „okupatore” koje treba „prognati”.

Zaokret Kominterne, zapravo SSSR-a, na kurs „Narodnog fronta” [1935], kad je fashistichka opasnost bila vec' ochigledna, doveo je i do promena u politici KPJ prema jugoslovenskoj drzhavi, da bi se obezbedila koalicija antifashistichkih snaga: integritet Jugoslavije se sada ima chuvati, a buduc'i odnosi izmedju jugoslovenskih naroda zamishljaju se kao federativni; fashistichki separatizam ustasha i probugarskog VMRO sada se osudjuje. Promena taktike [kako je ovaj zaokret definisan u onovremenim dokumentima KPJ], ipak, nikako nije znachila i reviziju osnovne ocene da je glavni neprijatelj „velikosrpski hegemonizam”. Udaljavajuc'i se od Kominterne, KPJ se sporo udaljavala od ishodishta svojih pogleda na odnose izmedju jugoslovenskih naroda, shto je narochito doshlo do izrazhaja na V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu [1940]. Realizacija prava na samoopredeljenje do otcepljenja rezervishe se za buduc'nost, ali su Albanci Kosova, Metohije, chak i Sandzhaka, na primer, i dalje „ugnjetene manjine”, narod koji „ugnjetava srpska burzhoazija”.

U toku narodnooslobodilachke borbe ispoljena je sva slozhenost politichkog nasledja KPJ, pored ostalog, i u albanskom pitanju. KPJ josh od 1939. nastoji da pomogne komunistima Albanije da organizuju svoju komunistichku partiju, shto se i sprovodi u zhivot 1941. godine. No, krajem 1943. izbija na videlo tendencija ka prodoru velikoalbanskih ideja ne samo u vodjstvu KPA i Narodnooslobodilachke vojske Albanije nego i u pokretu kojim je rukovodila KPJ na Kosovu. Odnos albanskih komunista prema nacionalistichkoj i kolaborantskoj organizaciji Balli Kombetar, uspostavljen na idejama okupljanja svih nacionalnih snaga Albanije pod nemachkom okupacijom i na iredentistichkim parolama o „etnichkoj Albaniji”, ima izvesnog odjeka u zakljuchcima Konferencije Pokrajinskog narodnooslobodilachkog odbora za Kosovo i „Dukadjin” [albanski naziv za teritoriju shiru od Metohije], odrzhane u Bujanu, van Jugoslavije — u severnoj Albaniji, oko Nove godine 1944. Kroz te zakljuchke provuchena je stara formulacija o volji Albanaca Kosova i Metohije za otcepljenjem, odnosno prisajedinjenjem svojoj nacionalnoj drzhavi Albaniji.

Zakljuchci NOO Kosova i „Dukadjina” iz Bujana u suprotnosti su sa odlukama Drugog zasedanja Antifashistichkog vec'a narodnog oslobodjenja Jugoslavije [AVNOJ] u Jajcu, 29. novembra 1943. Kritikovani od strane Centralnog komiteta KPJ marta 1944, oni su, u stvari, mada ni tada a ni posle toga ne izrichito, stavljeni van snage. KPJ sledi tada liniju drzhavnopravnog i teritorijalnog integriteta i kontinuiteta Jugoslavije kao medjunarodnog subjekta. Izmedju Prvog [1942] i Drugog zasedanja AVNOJ-a [1943], prema izvorima koje danas vec' imamo na raspolaganju, naknadno postoje vidljiva perspektiva razilazhenja sa politikom Staljina. Jugoslovenski kurs KPJ u toku rata, prema tome, nije sprovodjenje jedne nove sovjetske taktike, nego izraz sopstvene emancipacije. Pravno i politichki, odluke AVNOJ-a, koje ne priznaju okupatorsku deobu Jugoslavije, a ne pominju ni buduc'u autonomiju „manjinskih” oblasti trebalo je da uchine kraj shpekulacijama oko teritorijalnog integriteta buduc'e Jugoslavije. Zato se u prepisci sa KP Albanije krajem 1943. godine pitanje albanske manjine postavlja za KPJ iskljuchivo kao unutrashnje pitanje Jugoslavije.

Da li su ideje o drzhavnoj integraciji odnosno o stupanju Albanije u jugoslovensku federaciju, i to kao ujedinjene shiptarsko-albanske republike [sa Kosovom], bile prisutne u jugoslovensko-albanskim odnosima, ili ne za sada nije dovoljno poznato. Pricha Envera Hodzhe o razgovoru sa Titom [Aves Staline. Souvenirs, 1979] svodi se, u krajnjoj liniji, ipak samo na to da je Xodzhin teritorijalni zahtev indirektno odbijen, s navodnim obrazlozhenjem da „Srbi to ne bi shvatili”. No, mora se priznati, i ta neuhvatljiva i nedokazana okolnost, uz stara obec'anja — bar ona iz perioda do 1935, mogli su da ohrabre albanske prohteve prema Kosovu i Metohiji i albanske nacionaliste KPJ ili van nje na samom Kosovu u trazhenjima da se nacionalna prava albanske manjine, ako ne izdvajanjem iz Jugoslavije i pripajanjem Albaniji, konstituishu ustavom kao zametak jedne posebne drzhavnosti, najpre u vidu autonomije, s tezhnjom da se autonomna oblast pretvori u pokrajinu, a pokrajina u republiku. Albanski nacionalizam ide upravo tim putem, savladjujuc'i prvu prepreku posle 1966. [Brionski plenum CK KPJ], da bi u demonstracijama 1968. godine otkrio svoje prave ambicije [„Kosovo republika!”]. U periodu ustavne reforme 1971-1974, pokrajina se postavlja kao „konstitutivni elemenat federacije”, bez posrednika, pri chemu se pripadnost SR Srbiji javlja, na neki nachin, kao „dvosmislena drzhavnopravna veza”.

Iz masovnih i organizovanih demonstracija na Kosovu i u SR Makedoniji novembra 1968. nisu povuchene nikakve konzekvence, uprkos prethodnim upozorenjima na eskalaciju albanskog nacionalizma i teshke posledice do kojih to mozhe da dovede [na primer, Dobrica C'osic' i Jovan Marjanovic' na 14. sednici CK SK Srbije, maja 1968]. Kosovski dogadjaji 1981, demonstracije daleko vec'ih razmera i bujanje ilegalnog rada na kome se okuplja jedan, nikako mali deo albanske omladine na Kosovu i u nekim opshtinama juzhne Srbije, u Makedoniji i u Crnoj Gori — pokazali su svu opasnost od zatvaranja ochiju pred stvarnim politichkim zbivanjima i pokretima. No ovde je vazhno istac'i da su svi ovi dogadjaji proprac'eni i obelezheni sve vec'im progonom srpskog naroda Kosova i Metohije. Primenom istih metoda koje registruju dokumenti iz XIX veka i zhiva predanja naroda: ubistvima, silovanjima, tuchama, psiholoshkim i moralnim zlostavljanjem, protivpravnim prisvajanjem, otimachinom zemlje, unishtavanjem useva, stoke, shume, socijalnom i pravnom diskriminacijom, majorizacijom i korishc'enjem povlashc'enog polozhaja, napadom na crkvu, skrnavljenjem grobalja, spomenika i simbola nacionalnog identiteta srpskog naroda — organizovani albanski teror metodichno stvara psihozu nesigurnosti i straha, i nagoni sve vec'u masu Srba i Crnogoraca na iseljavanje. Srpski narod je u jednom delu svoje republike tako sveden na manjinu [bez manjinskih prava], a procenat njegove zastupljenosti u etnichkoj strukturi pokrajine rapidno se smanjuje — sa 27,4% prema popisu stanovnishtva 1948. godine, na 14,9% u 1981. godini; najvec'i pad zabelezhen je izmedju 1961 [josh uvek 27,4%] i 1981 [14,9%]. Albansko stanovnishtvo se za to vreme nesrazmerno uvec'avalo ne samo zahvaljujuc'i svome visokom natalitetu nego i veshtachkim putem — nekontrolisanom, ali masovnom imigracijom iz Albanije i statistichkim mistifikacijama, koje su evidentirane chak i u poslednjem popisu stanovnishtva iz 1981, kada su Romi, Muslimani i Turci, pa i Makedonci u Makedoniji, bili upisivani u liste kao Albanci.

Politika „etnichkog chishc'enja”, sudec'i prema istorijskom iskustvu, svagda je rasistichke prirode. Ona se nichim ne mozhe pravdati ili „objashnjavati”, bez obzira ko je sprovodi; ponajmanje se mozhe pravdati nekim pseudoistorijskim predstavama i mistifikacijama. Ona se, isto tako, ne mozhe ni zatashkavati pojednostavljenom prichom o mirnim i vechno dobrim, idilichnim odnosima naroda i narodnosti. Logika, opet, po kojoj su za status jedne oblasti presudna samo aktuelna stanja i demografski odnosi bez obzira na to kako su i kada, i u kojim uslovima ta stanja nastala i ti odnosi uspostavljeni — ne mozhe se prihvatiti ni sa humanog, ni sa moralnog ni sa istorijskog stanovishta. Pravo srpskog naroda da zhivi na svojoj zemlji osporeno je najpre dugotrajnim nasiljem u uslovima turskog ropstva, narochito u XVIII i XIX veku, nasiljem koje po svim svojim obelezhjima, razmerama i posledicama ima karakter genocida. Isticanjem sadashnjeg demografskog stanja na Kosovu i tvrdnjom da su u pitanju albanske zemlje zato shto ih danas velikim brojem naseljava albanska narodnost, ignorishe se chinjenica da na toj zemlji, pre svega, zhivi i srpski narod, i to kao na svojoj centralnoj i matichnoj istorijskoj zemlji, te da nema prekida u odnosu Srbije prema Kosovu kao srpskoj nacionalnoj teritoriji, niti prekida u borbi za oslobodjenje kosovskih Srba i njihov zajednichki zhivot sa drugim delovima srpskog naroda. Bez uvazhavanja stvarnih istorijskih okolnosti moglo bi se desiti da budu ozakonjene posledice genocida. Time bi, razume se, u samim osnovama bilo narusheno etnichko nachelo. U ime prava albanske nacionalne manjine na „samoopredeljenje do otcepljenja” bilo bi sankcionisano nasilje nad jugoslovenskim narodima i pogazheno njihovo pravo na samoopredeljenje, pravo da zhive slobodno i suvereno u svojoj drzhavi, na svojoj zemlji.

____
Dimitrije Bogdanovic': „Knjiga o Kosovu”. — Srpska Akademija nauka i umetnosti. — Posebna izdanja. — Knjiga DLXVI. — Primljeno na 7. skupu Odeljenja jezika i knjizhevnosti, 25. decembra 1984, na osnovu prikaza samog autora. — Beograd, 1986.
____
Doveo u (e-)red, odredaktirao i formatirao: Dragan Laban, maja 2005. g.