| Ćirilica | Latinica | | laban.rs → Biblioteka → NJegosh → Su chim cemo izac pred Milosha

---

NJegosh i Branko

Godina 1847. jedna je od najvazhnijih godina srpske istorije, premda se ne vezuje ni za jednu bitku, ni za jednog vladara...

Iste godine, pored Vukovog prevoda „Novog zavjeta” i Danichic'evog „Rata za srpski jezik i pravopis”, pojavile su se i dve knjige, dva toliko razlichita pesnika: NJegoshev „Gorski vijenac” i „Pesme” Branka Radichevic'a. NJegoshev spev o slobodi i Brankovo lirski razigrano srpsko kolo u teshkim vremenima — a takva su bila i kad su napisani, kao shto su i danas kad ih ponovo chitamo, a nismo ih chitati ni prestajali — postaju svetionici rodoljublja i nacionalne ideje

Velika je u srpskoj kulturi godina 1847. Ona je svojevrstan medjash epoha. Od nje pochinje novo doba — doba narodnosti u srpskom jeziku i srpskoj knjizhevnosti. Te godine objavljena su chetiri kapitalna dela: Danichic'ev Rat za srpski jezik i pravopis, Karayic'ev prevod Novoga zavjeta gospodina nashega Isusa Hrista, NJegoshev Gorski vijenac i Radichevic'eve Pesme. Sticajem okolnosti, sva chetiri ova velika srpska svetionika pojavila su se van srpskih granica, ali tamo gde se srpska duhovnost uveliko osec'ala: Danichic'ev u Budimu, a ostala tri u Bechu. Tek obnovljeno srpsko shtamparstvo u Srbiji i Crnoj Gori, inache, bilo je napravilo svega nekoliko koraka, a dve nepriznate srpske drzhavice tezhile su svojim slobodicama i oslobodjenju porobljene brac'e. Vec'ina Srba zhivela je ili robovala u tudjim carstvima.

NJegoshev Gorski vijenac i Radichevic'eve Pesme nastali su, dakle, u teshkom vremenu i svakako su utirali put i osveshc'enju i oslobodjenju nacije. Oba ova dela napisana su na narodnom jeziku, odnosno najvec'im delom na odgovarajuc'em dijalektu — Gorski vijenac na zetskoj ijekavshtini, a Pesme na sremskoj ekavshtini. NJegosh je izraz svog velikog speva obogatio elementima iz ranijih tipova srpskog knjizhevnog jezika, to jest slavenizmima, a Branko je u svoje stihove unosio oblike iz raznih dijalekata, ukljuchujuc'i i ijekavizme.

I Gorski vijenac i Pesme daleko su, dakle, od Vukovog zahteva da se pisci moraju pridrzhavati „postojanih pravila” u jeziku, a Gorski vijenac se izdvaja josh u jednome: shtampan je starom grafijom (jedini od chetiri dela koja 1847. godinu chine prelomnom u srpskoj kulturi). Ove chinjenice, medjutim, ne suprotstavljaju dva velika pesnika Vuku, nego svedoche o putu kojim su ishli srpski jezik i srpska knjizhevnost u vreme njihovog ponarodnjavanja. Znachajno je ovde da je u jednom trenutku pobedilo nachelo narodnosti, a kasnije c'e se prihvatiti i Vukova „postojana pravila” u jeziku.

Valja, inache, rec'i i to da je NJegosh od rane mladosti pisao uglavnom na narodnom jeziku i da je Branko ove pesme stvarao od 1843, te c'e godinu 1947. obelezhiti pojava velikih dela na narodnom jeziku, a ne sam chin pisanja na njemu.

Ogromna su ostvarenja o kojima ovom prilikom govorimo. NJihova tematika daje povoda za mnogostrana rasudjivanja, ali je ovoga puta nashu pazhnju potrebno zadrzhati na rodoljublju i nacionalnoj ideji u njima.

Karadjordje, bich tirjanah

NJegoshev Gorski vijenac spev je o borbi za slobodu, u kom je, kao nigde drugo, utemeljena i na najvishim izdancima srpske istorije zasnovana srpska nacionalna ideja. Radichevic'eve Pesme su, i po sadrzhini i po formi, nova poezija, zbirka satkana stihovima od najtananije lirike do najvishih patriotskih uzleta.

Vec' u Posveti prahu oca Srbije, to jest vodji Prvog srpskog ustanka, blistaju Karadjordje, koji je uvrshc'en u red savremenih evropskih ratnih velikana (

Napoleon, Karlo, Bliher, knez Velinkton i Suvorov,
Karadjordje, bich tirjanah, i Shvarcenberg i Kutuzov

), Dushan i Obilic' (

Zna Dushana rodit Srpka, zna dojiti Obilic'e

), a opominju „Vukashini”, kojima je mesto u narodnoj svesti i NJegoshevom epu odredila narodna pesma (

Pokoljenja djela sude, shto je chije daju svjema!
Na Borise, Vukashine opshta grmi anatema

).

Karadjordje je dignut iznad pomenutih savremenika, jer je on „bich tirjanah”, koji „sve prepone” preskache i dospeva „cilju velikome”:

dizhe narod, krsti zemlju, a varvarske lance srushi,
iz mrtvijeh Srba dozva, dunu zhivot srpskoj dushi.

Pred njim se „Faraona istochnoga mrznu sile” i od njega se „Stambol trese, krvozhedni otac kuge”. On je vechiti uzor Srbima, besmrtnik chije c'e delo vreme chiniti sve vec'im:

Plam c'e vjechno zhivotvorni blistat Srbu tvoje zublje,
sve c'e sjajni i chudesni u vjekove bivat dublje.

I Radichevic'ev Karadjordje sija neprolaznom svetloshc'u, i njegova je besmrtna uloga data u dva stiha:

Djordje dodje, sunce granu,
a Srbiji dan osvanu.

Gorski vijenac pochinje pogledom u srpsku proshlost i u nesrec'e koje su nam Turci doneli, da bi se zatim postavilo pitanje kosovskog zaveta i opstanka (

Kuda c'ete s kletvom pradjedovskom?
Su chim c'ete izac' pred Milosha
i pred druge srpske vitezove,
koji zhive doklen sunca grije?

).

I Brankov je pogled, iako uglavnom usmeren prema mladosti, neretko okrenut prema proshlosti:

Osetih se srpske carevine,
Srpske slave, srpske gosposhtine,
Osetih se poslednjega doba,
Ta krasnoga na Kosovu groba.

Kosovo je kod Radichevic'a opshta mera (

Ao sunce, kao nebo ovo,
Tako beshe crveno Kosovo,
Od srbinjski teshki paloshina
krv s' otvori ka morska puchina

— Djachki rastanak

).

Crna Goro, ponosito stenje

Crna Goro, ponosito stenje,
Krune srpske ti drago kamenje,
Uspomeno prebeloga danka,
Kog se sec'a Srbin kano sanka!
Kada glednem tvoje stene divne
Srce mlado u meneka zhivne,
Jera ovde poslije Kosova
Sunce srpsko granulo iznova,
Ochistila s' ona velja bruka
Shto okalja Srbina sa Vuka.
Kad je ono srpskom orlu krila
Na Kosovu srec'a salomila,
Na ovi je kamen se vrletan
Odonuda dovukao sjetan,
Pa je ovde krila obadvoja
Blizu neba izlechio svoja,
Sa neba i rosom zalivao,
Munjom vitom krila zavijao,
Povratio zdravlje i veselje,
Pa udrio u bojeve velje, —
Oh bojeva donde nevidjeni!
Oh klanaca krvlju obliveni!
Gledaj desno, o pogledaj levo,
Svuda ljuti bojak i kreshevo,
Tako brate od Kosova danka
Boj se tezhak bije bez prestanka.

— Put.

Ovi poslednji stihovi, iz Puta, koji, inache, glorifikuju Crnu Goru, u korelaciji su s onima iz Gorskog vijenca (

Shto utechle ispod sablje turske,
shto na vjeru pravu ne pohuli,
shto se ne hc'e u lance vezati,
to se zbjezha u ove planine
da ginemo i krv prolivamo,
da junachki amanet chuvamo,
divno ime i svetu slobodu

), koji je slikaju kao „samu slavu” i „samo pribjezhishte, po Kosovu srpskijeh junakah”, kako c'e kasnije u Lazhnome caru Shc'epanu Malom rec'i NJegosh.

Kosovo je grdno sudilishte

Kosovo je i u Gorskom vijencu, iako „grdno sudilishte”, opshta mera, ovde izrazhena gllsom mnozine:

Mic'unovic' i zbori i tvori!
Srpkinja ga josht radjala nije,
od Kosova, a ni prijed njega.

Glavni NJegoshev simbol i Kosova i junashtva svakako je Obilic', „zhertva blagorodnog chuvstva”, uzdignut iznad Leonida i Scevole i svega poznatog u heroici:

O Miloshe, ko ti ne zavidi?
Ti si zhertva blagorodnog chuvstva,
voinstveni genij svemoguc'i,
grom stravichni te krune razdraba!
Velichastvo viteshke ti dushe
nadmashuje besmrtne podvige
divne Sparte i velikog Rima;
sva viteshtva njina blistatelna
tvoja gorda mishca pomrachuje.
Shta Leonid oc'e i Scevola
kad Obilic' stane na poprishte?
Ova mishca jednijem udarom
prestol srushi a tartar uzdrma.

Pred NJegoshevim Obilic'em „blijeshte ochi”, Milosha c'e „vazda svetkovat junaci” i on c'e im biti pred ochima i na javi i u snu. Kosovo u Gorskom vijencu sija i kroz krunu Lazarevu (

Oh, da mi je ochima vidjeti
Crna Gora izgub da namiri!
Tad bi mi se upravo chinilo
da mi svjetli kruna Lazareva,
e sletio Milosh medju Srbe

), kao shto Lazareva smrt na Kosovu u Brankovom Putu opominje na nesrec'u koja traje: (

Oh jao je nama svima jao,
Kako Lazo na Kosovu pao,
Al' onome joshte jedno jao
Ko od pushke svoga ne kopao!

).

Poslednji citirani stih podsec'a na onaj iz kletve u Gorskom vijencu (Glave mushke ne kopa od pushke), a i jedan i drugi do vrhunca dizhu kult junashtva u borbi Crne Gore za slobodu.

Ovde valja pomenuti i tamnu stranu Kosova, to jest lik Vuka Brankovic'a, kojega su oba pesnika, ochito, videla ochima narodnog predanja. NJegosh Brankovic'a naziva „poganim koljenom” (

Brankovic'u, pogano koljeno,
tako li se sluzhi otachastvu,
tako li se cijeni poshtenje?

), a Branko pominje njegovu „bruku” na Kosovu (citirano u delu o Crnoj Gori u Putu) i noc' koju je on doneo Srbima (

Noc' vam dodje sa Vuka jednoga,
Danak beli brac'o sa drugoga).

Dushan je (u Posveti prahu oca Srbije) vec' pomenut kao najvisha mera srpske slave, koju i Branko na svoj nachin istiche u Djachkom rastanku:

Sve od mora Jadranskoga
I od grada tog Beloga,
Sve od onog Drenopolja
Shto s' otezhe Moru crnu,
Sve to Dushan sebi zgrnu,
To uchini Bozha volja,
Dushan Dushan bujna reka,
Srbin junak pa doveka!

I Marka slave i NJegosh i Branko, obojica u duhu narodne pesme (Branko i u shaljivom tonu), s tim shto NJegosh ne zaboravlja ni Markovog Sharina, kao shto ni Branko nec'e zaboraviti da uz Hajduka Veljka pomene njegovoga Kushlju (

Kushlja tlachi, sablja seva,
Klikc'e Veljko, Ture zeva,
O tle chalma, o tle glava,
Al' pod nebo srpska slava!

).

Branko, inache, u prvom stihu o legendarnom junaku Prvoga srpskog ustanka „primec'uje” da „Ajduk Veljko zna ljubiti”, a onda istiche njegovo junashtvo (

Al' i sabljom divno biti,
Ajduk Veljko ljuti vuja,
Turci stado jaganjaca,
Ajduk Veljko ka oluja
Kad u jesen iz klanaca
Svati lishc'e to po gori,
Pa obori

).

Gorski vijenac blista slavom josh mnogih junaka, pre svega kosovskih (Jugovic'i, Ivan, Milan) i snagom Mandushic'a i Mic'unovic'a, a Djachki rastanak sjajem heroja iz Prvog srpskog ustanka, i ostalih, kojima srpska istorija obiluje (

Oj vi srpski vitezovi,
Vi zmajevi, sokolovi,
Ta ima vas na iljade,
Al' brojiti nemam kade,
Ta kad bi vas sve brojio,
Kad bi jadan vinca pio!

). Sva njihova imena ovom prilikom nije moguc'e nabrojiti, ali valja istac'i da na junashtvo i rodoljublje obavezuju i likovi zhena kod oba ova velika pesnika: LJubice i sestre Batric'eve u Gorskom vijencu i Brankove Crnogorke u Putu (

Pa kad vojna tu pogodi zrno,
Plache l' ljuba shto se nije vrno?
Ne, ne plache crnogorska dika,
Vec' potera vojnova krvnika:
„Stan' da t' kazhem shta je Crnogorka!”
Ona viche, puca prekomorka,
Turchin pada u zelenu travu,
LJuba k njemu pa mu skida glavu,
Te je mec'e dragom vishe groba,
Verna ljuba i poslije groba

).

Srbijanche, ognju zhivi, ko se tebe josh ne divi

Branko naciju saziva i okuplja u kolu, pochinjuc'i od Srbijanca (

Srbijanche, ognju zhivi,
Ko se tebe josh ne divi!

), a NJegosh definishe prostor Srpstva kroz „spomen”, to jest pomen igumana Stefana posle istrage poturica (

Chuj, narode, svi skinite kape!
Hoc'u spomen da chinim dushama
vitezovah nashega naroda;
danas c'e im najmilije biti,
od Kosova nigda kao danas.
Vjerne sluge pomjani, gospodi,
vladaoce, ma tvoje robove:
nepobjednog mladoga Dushana,
Obilic'a, Kastriota Djura,
Zrinovic'a, Ivana, Milana,
Strahinic'a, Relju Krilatoga,
Crnovic'e Iva i Urosha,
Cmiljanic'a, vojvodu Momchila,
Jankovic'a, devet Jugovic'ah
i Novaka poradi halaka,
i ostale nashe vitezove!
Na nebu im dushe carovale
ka im ime na zemlji caruje!

), shto c'e na svoj nachin uraditi i Radichevic' u Putu (

Sve slavuji sa Drine i Save,
Sa Neretve vode i Morave,
I sa Krke, Lima i Cetinje,
I sa mora, one vode sinje,
Doleteshe, odma popadashe,
Na javore drva posedashe,
Zapevashe srpsku carevinu,
Srpsku slavu, srpsku gosposhtinu,
I junake silne na stotine —
Al' i druge beshe tu miline

).

Nije lako pisati o NJegoshevom Gorskom vijencu i Brankovim Pesmama. Ovaj kratki tekst samo je jedan pogled na srpsko rodoljublje i na srpsku nacionalnu ideju u njima, na teme koje nije moguc'e jednim chlankom obuhvatiti. Pogled na ova dva dela mogao je, svakako, biti i drukchiji, i sa drugim primerima, jer su teme i ostvarenja o kojima je rech neiscrpni, te svaki napis ove vrste osudjuju na nedorechenost. Uostalom, Gorski vijenac i Brankove Pesme dovoljno je samo citirati, jer su ih na najbolji nachin protumachili sami autori. Oba dela ushla su, i bez tumachenja, u narod, i oba ga svojom sadrzhinom i krepe i okupljaju.

Nigde kao u Gorskom vijencu, valja to uvek isticati, nije tako utemeljena i na takvim likovima zasnovana srpska nacionalna ideja i nigde tako nisu osudjene nesloga i izdaja. Stotinu i pedeset godina se u svim sudbonosnim trenucima pozivamo na NJegosha i za ideju vodilju isturamo stihove iz Gorskog vijenca. Vek i po nas Branko poziva u srpsko kolo (

Vatite se kola toga,
Od vishnjeg je ono Boga

), koje je, na zhalost, mnogo ometano i koje se i kidalo.

Ova dva kolosalna dela, NJegoshev srpski manifest i Brankova himna mladosti, ali i opomena na proshlost i pogled u buduc'nost, sijac'e josh jache buduc'im pokolenjima, a nashem je palo u deo da vek i po njihovog zhivota obelezhimo u, opet, teshkom vremenu, u nadi da c'e nas NJegosheve i Brankove poruke okupiti, bez ostatka, u kolo koje se nec'e kidati i iz kojeg nijedan Srbin nec'e iskakati. U tom kolu, valja verovati, zadrzhac'e visoko mesto svi Srbi, a medju njima i Brankov Sremac (

Ao Sremche, gujo ljuta,
Svaki junak po sto puta!

) i NJegoshev Crnogorac (

Crnogorche, care mali,
Ko te ovde josh ne fali?
Machem bijesh, machem sechesh,
Machem sebi blago techesh,
Blago turska glava suva,
Kroz nju vetar gorski duva

) — onako visoko kako im ga je odredio veliki pesnik i jedan od vesnika novoga doba — Branko Radichevic'.